LIFE Nature 2004 LIFE04NAT/GR/000105

LIFE Nature 2004 LIFE04NAT/GR/000105 Δράσεις για την προστασία των Μεσογειακών Εποχικών Λιμνίων της Νήσου Κρήτης Δράση A6 Διερεύνηση της βοσκοϊκανότητας και της ικανοτητας ύδρευσης κτηνοτροφικών ζώων των Μεσογειακών Εποχικών Λιμνίων Ομάδα Μελέτης: Καζάκης Γιώργος Ghosn Dany Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων Χανιά Νοέμβριος 2006 1

Πίνακας περιεχομένων Εισαγωγή...3 Περιοχές μελέτης...5 Περιγραφή των λιμνίων...12 1. Φαλάσαρνα...12 2. Ελαφόνησος...13 3. Λίμνη Κουρνά...14 4. Γαυδος...15 5. Ομαλός...16 Βοσκοϊκανότητα...17 Μεθοδολογία...18 Αποτελέσματα...21 Ικανότητα ύδρευσης των ζώων...27 1. Ομαλός...29 2. Φαλάσαρνα...32 3. Ελαφονήσι...35 4. Γαύδος...37 Συμπεράσματα...38 Βιβλιογραφία...39 2

Εισαγωγή Τα Μεσογειακά Εποχικά Τέλματα ή Λίμνία (Mediterranean temporary Ponds MTP s) είναι οικότοποι προτεραιότητας του δυκτίου Φύση 2000 με κωδικό 3170*. Ορίζονται σαν αβαθή κοιλώματα του εφάφους τα οποία κατακλύζονται με νερό κατα τη διάρκεια των βροχοπτώσεων το οποίο διαρκεί λίγες εβδομάδες ή μήνες μέχρι το τέλος της ανοιξης ή του καλοκαιριού η δε χλωρίδα τους κυριαρχείται από Μεσογειακά θερόφυτα και γεώφυτα τα οποία ανήκουν στους συνδέσμους (alliances) Isoetion, Nanocyperion flavescentis, Preslion cervinae, Agrostion salmanticae, Heleochloion and Lythrion tribracteati. ( Interpretation Manual of European Union Habitats European Commission, DG Environment Nature and Biodiversity). Εκτός από χλωριδικό ενδιαφέρον τα εποχικά λιμνία φιλοξενούν επίσης διάφορα είδη πανίδας (αρθρόποδα, ασπόνδυλα κλπ) καθώς επίσης λειτουργούν και ως τόποι προσέλκυσης της ορνιθοπανίδας και κυρίως των αποδημητικών πτηνών. Από λιβαδοπονική αποψη τα εποχικά λιμνία χαρακτηρίζονται ως φυσικά λιβάδια παράγουν υψηλής αξίας βοσκήσιμη ύλη και βόσκονται με τον ίδιο τρόπο που ασκείται η βόσκηση στην ευρύτερη περιοχή. Η παρούσα μελέτη έχει ώς αντικείμενο την διερεύνηση της βοσκοϊκανότητας των εποχικών λιμνίων καθώς και την ικανότητα παροχής πόσιμου νερού για την ύδρευση των κτηνοτροφικών ζώων. Από την εθνική και διεθνή βιβλιογραφία και έρευνα είναι γενικά αποδεκτό από ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών ειδικοτήτων οτι η κανονική βόσκηση όχι μονο δεν υποβαθμίζει τα φυσικά οικοσυστήματα αλλά ασκεί ευεργετική επίδραση στη λειτουργία τους (Β. Παπαναστάσης, Β. Νοϊτσάκης 1992). Φαινόμενα υποβάθμισης εμφανίζονται μόνο όταν υπάρχει υπερβόσκηση με όλα τα δυσμενή επακόλουθα τα οποία εντοπίζονται κυρίως: 1. Στην έντονη αποφύλλωση της φυσικής βλάστησης. 2. Στον περιορισμό της ικανότητας των φυτών στην παραγωγή σπόρων. 3. Στην υποβάθμιση του εδάφους λογω συμπίεσης και κατακερματισμού της συνοχής του με επακόλουθο τη διάβρωση. 3

Στην περίπτωση των εποχικών λιμνίων ακόμα και όταν η βόσκηση στην ευρύτερη περιοχή είναι κανονική είναι δυνατόν να εμφανίζονται φαινόμενα υπερβόσκησης λόγω του ότι τα λιμνία λειτουργούν ώς εστίες προσέλκυσης των κτηνοτροφικών ζώων τόσο εξαιτίας της υπαρξης του νερού όσο και εξαιτίας της πλούσιας βοσκήσιμης ύλης την οποία παράγουν. Ετσι τα ζώα να παραμένουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα πέριξ του λιμνίου με αποτέλεσμα αυτό να υπερβόσκεται (φωτογραφίες 1, 2). Φωτ. 1. Πρόβατα που βόσκουν στο λιμνίο Ρ2 στο Ελαφονήσι Φωτ. 2 Πρόβατα που βόσκουν στο λιμνίο στον Ομαλό Σκοπός της μελέτης είναι η μέτρηση της βοσκοικανότητας και της βοσκοφόρτωσης των λιμνίων με στόχο την αποσυμφόρησή τους από ένα αριθμό ζώων με τη λήψη κατάλληλων διαχειριστικών μέτρων και την κατασκευή εναλακτικών σημείων ποτισμού των ζώων στην ευρύτερη περιοχή. 4

Περιοχές μελέτης Στο πρόγραμμα LIFE ΦΥΣΗ 2000 «Δράσεις για την προστασία των Μεσογειακών Εποχικών Λιμνίων της Νήσου Κρήτης» είχαν αρχικά ενταχθεί 4 περιοχές που ανήκουν στο δύκτιο ΦΥΣΗ 2000 και στις οποίες είχε καταγραφή ο τύπος οικοτόπου με κωδικό 3170* Μεσογειακά Εποχικά Τέλματα (Mediterranean Temporary Ponds). Οι περιοχές αυτές είναι: 1. Περιοχή GR4340001 Ημερη και Αγρια Γραμβούσα Τηγάνι και Φαλάσαρνα Ποντικονήσι. 2. Περιοχή GR4340002 Νήσος Ελαφόνησος Απέναντι Παραλία (από Χρυσοσκαλίτισσα μέχρι ακροτήριο Κριός). 3. Περιοχή GR4340010 Δράπανο (Βορειοανατολικές ακτές) Παραλία Γεωργιούπολης Λίμνη Κουρνά. 4. Περιοχή GR4340013 Νήσοι Γαύδος και Γαυδοπούλα. Κατα την έναρξη του προγράμματος εντάχθηκε και το λιμνίο που βρίσκεται στον Ομαλό το οποίο αν και ανήκει εντός των ορίων της περιοχής ΦΥΣΗ 2000 με κωδικό GR4340008 Λευκά Ορη, δεν είχε καταγραφεί ώς οικότοπος. Πιό συγκεκριμένα τα λιμνία που εντάχθηκαν στο πρόγραμμα είναι τα εξής: 1. Στην περιοχή GR4340001 (Φαλάσαρνα) στο νότιο τμήμα υπάρχουν 3 λιμνία τα οποία στο παρελθόν ήταν ενιαία αλλά χωρίσθηκαν μετά την κατασκευή ενός δρόμου παράλληλα με την ακτή (χάρτης 1). 2. Στην Περιοχή GR4340002 (Ελαφόνησος) αναγνωρίσθηκαν και εντάχθηκαν στο πρόγραμμα 16 λιμνία τα οποία βρίσκονται ανάμεσα στη Χρισοσκαλίτισσα και το Ελαφονήσι αριστερά και δεξιά του επαρχιακού δρόμου (χάρτης 2). 3. Στην Περιοχή GR4340010 (Λίμνη Κουρνά) υπάρχει ένα λιμνίο το οποίο βρίσκεται βόρεια της λίμνης και κοντά στην οχθη (χάρτης 3). 5

4. Στην περιοχή GR4340013 (Νήσος Γαύδος) υπάρχουν περίπου 100 λιμνία που βρίσκονται σε 5 περιοχές. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μικρά κοιλώματα βράχων (Rock Pools) διαστάσεων μικρότερων του ενός τετραγωνικού μέτρου και βάθους από 10 μέχρι 50 εκατοστά τα οποία συγκεντρώνουν το νερό της βροχής και τα οποία στο παρελθόν κάλυπταν εν μέρει τις ανάγκες των κατοίκων σε νερό και χρησίμευαν στην ύδρευση των κτηνοτροφικών ζώων (χάρτης 4). 5. Στην περιοχή GR4340008 (Ομαλός) υπάρχει ένα λιμνίο το οποίο βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά του οροπεδίου δίπλα στο δρόμο που συνδέει το Ξυλόσκαλο με το Σελινιώτικο Γύρο (χάρτης 5). 6

ΧΑΡΤΗΣ 1 Φαλάσαρνα 7

ΧΑΡΤΗΣ 2 Ελαφόνησος 8

ΧΑΡΤΗΣ 3 Λίμνη Κουρνά 9

ΧΑΡΤΗΣ 4 Νήσος Γαύδος 10

ΧΑΡΤΗΣ 5 Ομαλός 11

Περιγραφή των λιμνίων 1. Φαλάσαρνα Τα τρία λιμνία που υπάρχουν στην περιοχή των Φαρασάρνων βρίσκονται κοντά στην ακτή σε υψόμετρο 0.5-2.0 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Εχουν έκταση 5.990 τ.μ. και το νερό που συγκεντρώνεται ανέρχεται σε 841 κ.μ. (φωτογραφία 3). Το έδαφος είναι αμμώδες με ph 8.3 και η βλάστηση κυριαρχείται από τα είδη Cynodon dactylon, Juncus hybridus και Phyla nodiflora. Η υδατοχωρητικότητά τους υπολογίσθηκε σε 841 κυβικά μέτρα. Το νερό που συγκεντρώνεται διατηρείται για μικρό χρονικό διάστημα Νοέμβριος Απρίλιος και μόνο στα δύο από αυτά. Φωτ. 3. Το λιμνίο Ρ1 στα Φαλάσαρνα Στην ευρύτερη περιοχή στον πρωτογενή τομέα κυριαρχεί η ελαιοκαλλιέργεια και η καλλιέργεια οπωροκηπευτικών σε θερμοκήπια. Οι κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις είναι ελάχιστες, περιορίζονται σε πολύ μικρό αριθμό ζώων ανα εκμετάλευση έχουν δε τη μορφή οικόσιτης κτηνοτροφίας. Τα σημάδια βόσκησης στα λιμνία είναι ελάχιστα. 12

2. Ελαφόνησος Στην περιοχή της Ελαφονήσου υπάρχουν 16 λιμνία. Η ευρύτερη περιοχή καλύπτεται από τον οικότοπο Φρύγανα με Sarcopoterium spinosum (κωδικός Natura 2000 5420). Το έδαφός τους είναι αργιλλώδες με ph 7.5-8. Ο οικότοπος των λιμνίων κυριαρχείται από τα είδη Crepis pusilla, Crepis cretica, Plantago weldenii και Sarcopoterium spinosum. Πέντε εκ των λιμνίων της Ελαφονήσου είναι κοίλα και συγκεντρώνουν το νερό της βροχής (φωτογραφία 4), ενώ τα υπόλοιπα 11 είναι επίπεδα ή σχεδόν επίπεδα και κρατούν ελάχιστο νερό ή καθόλου (πίνακας 1). Φωτ. 4.Το λιμνίο Ρ4 στο Ελαφονήσι Πίνακας 1. Εκταση και όγκος νερού των λιμνίων στο Ελαφονήσι Λιμνίο Εκταση (τ.μ.) Ογκος νερού (κ.μ.) Ρ1 2325 12.35 Ρ2 3293 134.00 Ρ3 1340 62.00 Ρ4 1693 50.30 Ρ5 1049 73.30 Ρ9 2670 0 Ρ10 1417 0 Ρ11 2200 10.75 Ρ12 3798 0 Ρ13 6750 0 Ρ14 4629 41.00 Ρ15 1385 62.50 Ρ16 3232 45.00 Ρ17 2017 0 Ρ18 667 0 Ρ19 2498 0 Σύνολο 40963 491.20 Στην περιοχή ασκείται η παραδοσιακή μη ελεγχόμενη κτηνοτροφία όπου τα ζώα βόσκουν ελεύθερα σχεδόν καθ ολη τη διάρκεια του έτους. Ο αριθμός τους υπολογίζεται σε 3.000 αιγοπρόβατα. 13

3. Λίμνη Κουρνά Το λιμνίο στην Λίμνη του Κουρνά έχει έκταση 4.268 τ.μ. και βρίσκεται βόρεια της λίμνης δίπλα από το κανάλι υπερχείλισης. Νότια του λιμνίου υπαρχει ο οικότοπος 92D0 που κυριαρχείται από Vitex agnus-castus. Η βλάστηση του λιμνίου κυριαρχείται επίσης από Vitex agnus-castus (φωτογραφία 5). Φωτ. 5. Πανορανική άποψη του λιμνίου στον Κουρνά Βόρεια υπάρχει κτηνοτροφική εκμετάλευση από πρόβατα Ο αριθμός των ζώων υπολογίζεται σε 500-600. Το έδαφος είναι αργιλλοπηλώδες με ph 7.8-8.2. Το λιμνίο βόσκεται σχεδόν όλο το χρόνο με εξαίρεση κάποιους καλοκαιρινούς μήνες. Επίσης από μέσα από το λιμνίο γίνεται και η διέλευση των ζώων για τον ποτισμό τους στη λίμνη. 14

4. Γαυδος Τα λιμνία που υπάρχουν στο νησί της Γαύδου είναι μικρά κοιλώματα βράχων επιφανείας μικρότερης το ενός τετραγωνικού μέτρου. Συνολικά χαρτογραφήθηκαν 99 λιμνία η τοπική ονομασία των οποίων είναι Αρόλιθοι Εντοπίζονται στις περιοχές Αγιος Ιωάννης 10, Αγιος Παντελεήμων 39, Καστρί 40, Φραγγελιανά 4 και Κορφός 6 (φωτογραφία 6). Τό βάθος τους ποικίλει από 10 έως 50 εκατοστά και συγκεντρώνουν το νερό της βροχής κατα την περίοδο των βροχοπτώσεων (φωτογραφία 7). Από λιβαδοπονική άποψη δεν παράγουν βοσκήσιμη ύλη και δεν έχουν ενδιαφέρον. Αποτελούν όμως πηγή νερού για τα κτηνοτροφικά ζώα (2.500 αιγοπρόβατα) τα οποία βόσκουν στο νησί ελεύθερα. Φωτ.6. Αρόλιθοι στην περιοχή Αγιος Παντελεήμων Φωτ. 7. Αρόλιθος Η υδατοχωρητικότητά τους υπολογίζεται σε 50 κυβικά μέτρα. 15

5. Ομαλός Το λιμνίο στον Ομαλό βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά του οροπεδίου δίπλα στο δρόμο που συνδέει το Ξυλόσκαλο με το Σελινιώτικο Γύρο. Η έκτασή του είναι 16480 τ.μ. ενώ η κατακλυζόμενη με νερό περιοχή είναι 6.495 τ.μ. Η υδατοχωρητικότητά του είναι 3267 κ.μ. Το μέγιστο υψόμετρο είναι 1065 μ. Και το κατώτερο στο κέντρο του λιμνίου είναι 1058.72 μ. (φωτογραφία 8). Το έδαφος είναι πηλώδες με ph 5.6-6.2. Η βλάστηση διακρίνεται σε 4 ζώνες οι οποίες καλύπτουν περιμετρικά το λιμνίο υπο μορφή δακτυλίων (E. Bergmeier 2005). Εξωτερικά κυριαρχούν τα είδη Juncus effuses, Scirpoides holoschoenus, ακολουθεί η ζώνη με τα αγροστώδη είδη Carex divisa, Agrostis stolonifera, Poa trivialis και στη συνέχεια υπάρχει η ζώνη με Isoetes histrix, Mentha pulegium και Ranunculus lateriflorus. Στο κέντρο του λιμνίου κυριαρχούν τα είδη Ranunculus peltatus και Callitriche truncata. Φωτ. 8. Το λιμνίο στον Ομαλό Το λιμνίο στον Ομαλό αποτελεί την κυριότερη πηγή νερού για την ύδρευση των ζώων που βόσκουν ελεύθερα στην περιοχή ενώ παράλληλα παράγει πλούσια βοσκήσιμη ύλη. Ο συνολικός αριθμός ζώων κατα τους καλοκαιρινούς μήνες υπολογίζεται σε 18.000 αιγοπρόβατα. 16

Βοσκοϊκανότητα Για τον προσδιορισμό της βοσκοϊκανότητας χρησιμοποιήθηκαν οι παρακάτω όροι και κρίνεται σκόπιμο να δωθεί η επεξήγησή τους. Συνολική παραγωγή βοσκήσιμης ύλης (Total Forage Production): Είναι το ξηρό βάρος της βοσκήσιμης ύλης που παράγεται ανά μονάδα επιφάνειας και εκφράζεται σε χιλιόγραμμα ανά εκτάριο (Kg/ha). Συντελεστής κανονικής χρήσης (Proper use factor): Είναι το ποσοστό της βοσκήσιμης ύλης το οποίο μπορεί να απομακρύνεται με τη βόσκηση χωρίς να έχουμε βλάβες στο βοσκότοπο. Ζωική μονάδα (animal unit): Ωριμος αγελάδα ή μοσχίδα ζώντος βάρους 450 κιλών. Για τα αιγοπρόβατα λαμβάνεται η μικρή Ζωική Μονάδα η οποία ισούται με το 0.2 της ζωικής μονάδας. Στην παρούσα μελέτη ως ζωική μονάδα εννοείται η μικρή ζωική μονάδα. Μηνιαία ζωική μονάδα (ΜΖΜ)(Animal unit month): είναι έκφραση της βοσκοϊκανότητας σε ζωικές μονάδες ανα μήνα. Μηνιαίες απαιτήσεις ζωικής μονάδας (Monthly requirements): είναι το βάρος της τροφής που απαιτείται ανα μήνα για κάθε ζωική μονάδα. Βοσκοϊκανότητα (Grazing capacity): Είναι ο μέγιστος αριθμός ζώων τα οποία μπορούν να βόσκουν και να παράγουν το μέγιστο δυνατόν σε μία ορισμένη περιοχή χωρίς επιζήμιες επιδράσεις τοσο στη λιβαδική παραγωγή όσο και στην παραγωγικότητα του εδάφους και εκφράζεται σε Μηνιαίες ζωικές μονάδες (ΜΖΜ) ή σε Μηνιαίες ζωικές μονάδες ανά μονάδα επιφάνειας (ΜΖΜ/εκτάριο). Βοσκοφόρτωση (Stocking rate): Είναι ο πραγματικός αριθμός των ζώων που βόσκουν σε μια περιοχή για ενα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και εκφράζεται επίσης σε Μηνιαίες ζωικές μονάδες (ΜΖΜ) ή σε Μηνιαίες ζωικές μονάδες ανά μονάδα επιφάνειας (ΜΖΜ/εκτάριο). 17

Μεθοδολογία Το ενδιαφέρον της παρούσης μελέτης επικεντρώθηκε στο Ελαφονήσι, στον Ομαλό και στον Κουρνά. Στα Φαλάσαρνα δεν εκτιμήθηκε η βοσκοικανότητα λόγω της ανομοιογένειας της βλάστησης καθώς επίσης και λόγω του οτι δεν υπάρχουν σημάδια υπερβόσκησης στην περιοχή αυτή. Επίσης στη Γαύδο λόγω του οτι τα λιμνία βρίσκονται πανω σε βράχους δεν παράγουν βοσκήσιμη υλη και δεν παρουσιάζουν ενδιαφέρον από λιβαδοπονικής άποψης. Το Νοέμβριο του 2005 πριν τις πρώτες βροχοπτώσεις τοποθετήθηκαν μικρές περιφράξεις διαστάσεων 1Χ1 μέτρων σε τρία λιμνία στο Ελαφονήσι, και στον Κουρνά. Στον ομαλό οι περιφράξεις τοποθετήθηκαν μετά το τέλος του χειμώνα και την απομάκρυνση του χιονιού τον Μάρτιο του 2006. Σε κάθε λιμνίο τοποθετήθηκαν τρείς περιφράξεις εντός των ορίων του οικοτόπου των λιμνίων. (Φωτογραφίες 9, 10). Φωτ. 9. Μικρή περίφραξη στο λιμνίο Ρ11 στο Ελαφονήσι μετά την εγκατάσταση Φωτ. 10. Μικρή περίφραξη στο λιμνίο Ρ13 στο Ελαφονήσι κατα τη διάρκεια της βλαστητικής περιόδου Μετά την εγκατάσταση των περιφράξεων υπήρξαν παρεμβάσεις των κατοίκων των περιοχών και έγιναν προσπάθειες καταστροφής τους. Στο Ελαφονήσι μερικές περιφράξεις καταστράφηκαν αμμέσως μόλις τοποθετήθηκαν και επανεγκαταστάθηκαν έγκαιρα. (Φωτογραφίες 11, 12). Στον Κουρνά οι περιφράξεις που είχαν τοποθετηθεί τον Νοέμβριο του 2005 απομακρύνθηκαν σε άγνωστο χρόνο και έτσι δεν ήταν δυνατή η εκτίμηση της βοσκοϊκανότητας για την περιοχή αυτή. 18

Φωτ. 11. Κατεστραμένη περίφραξη στο λιμνίο Ρ2 στο Ελαφονήσι μία μέρα μετά την εγκατάστασή της Φωτ. 12. Κατεστραμένη περίφραξη στο λιμνίο Ρ2 στο Ελαφονήσι Μετά το τέλος της βλαστητικής περιόδου έγινε δειγματοληψία της βοσκήσιμης ύλης που είχε παραχθεί μέσα και έξω από τις περιφράξεις. Το πλάισιο δειγματοληψίας ήταν 50 εκ.χ 50εκ. (Φωτογραφίες 13, 14, 15, 16). Φωτ. 13. Πλαίσιο δειγματοληψίας της βοσκήσιμης ύλης εκτός της περίφραξης στον Ομαλό Φωτ. 14. Δειγματοληψία της βοσκήσιμης ύλης εντός της περίφραξης στον Ομαλό Φωτ. 15. Πλαίσιο δειγματοληψίας της βοσκήσιμης ύλης στο Ελαφονήσι πρίν την κοπή Φωτ. 16. Πλαίσιο δειγματοληψίας της βοσκήσιμης ύλης στο Ελαφονήσι μετά την κοπή 19

Η βιομάζα που συλλέχθηκε τοποθετήθηκε σε πλαστικές σακούλες, ζυγίσθηκε το χλωρό βάρος και μεταφέρθηκε στο εργαστήριο όπου τοποθετήθηκε για ξήρανση σε φούρνο για 48 ώρες σε θερμοκρασία 70 Ο C. Μετά την ξήρανση υπολογίσθηκε η βοσκήσιμη ύλη σε ξηρό βάρος και εκφράσθηκε σε χιλιόγραμμα ανα εκτάριο (Kg/ha). Πρίν την κοπή της βιομάζας καταγράφηκε η συνθεση των ειδών που υπήρχαν σε κάθε πλαίσιο. 20

Αποτελέσματα Η χλωριδική σύνθεση των πλαισίων δειγματοληψίας εντός και εκτός των περιφράξεων δίνεται στον παρακάτω πίνακα. Είδος Ελαφόνησος Ομαλός P2 Ρ2 P11 Ρ11 P13 Ρ13 εντός εκτός εντός εκτός εντός εκτός εντός εκτός Agrostis stolonifera Anagalis arvensis Antinoria insularis Bellis annua Bubonium aquaticum Carex divisa Carlina corymbosa Cerastium glomeratum Cichorium intybus Crepis cretica Crepis pusilla Erodium cicutarium Euphorbia exigua Euphorbia peplus Filago sp. Gallium debile Gallium murale Hyoseris scabra Juncus effusus Leontodon tuberosus Lolium rigidum Lophochloa cristata Medicago sp. Mentha pulegium Oenanthe pimpinelloides Plantago lagopus Plantago weldenii Poa trivialis Ranunculus bulbosus Ranunculus lariflorus Trifolium micranthum Trifolium stellatum Trifolium subterraneum Trigonella monspeliaca 21

Απο τα δείγματα της βιομάζας στις αβόσκητες περιφράξεις προκύπτει η συνολική βοσκήσιμη υλη που παρήχθει (Kg/ha). Αν ληφθεί υπόψη οτι ο συντελεστής κανονικής χρήσης για τους μεσογειακούς βοσκότοπους είναι 0.5 υπολογίζεται η διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη (Kg/ha). Η διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη διαιρούμενη με τις μηνιαίες απαιτήσεις μιας ζωικής μονάδας δινει την βοσκοϊκανότητα του βοσκότοπου σε μηνιαίες ζωικές μονάδες ανά εκτάριο (ΜΖΜ/ha). Από τα δείγματα της βιομάζας εκτός των περιφράξεων προκύπτει η παραχθείσα βοσκήσιμη ύλη που παρέμεινε στο βοσκότοπο, που δεν καταναλώθηκε δηλαδή από τα ζώα. Αφαιρώντας τη βοσκήσιμη ύλη που παρέμεινε στο βοσκότοπο από την παραχθείσα στις αβόσκητες περιφράξεις προκύπτει η βοσκήσιμη ύλη η οποία βοσκήθηκε από τα ζώα. Η βοσκηθείσα ύλη διαιρούμενη με τις μηνιαίες απαιτήσεις μιας ζωικής μονάδας δινει την βοσκοφόρτωση του βοσκότοπου (ΜΖΜ/ha). Από την σύγκριση της βοσκοϊκανότητας με τη βοσκοφόρτωση υπολογίζεται το ποσοστό βόσκησης. 22

Σύμφωνα με τα παραπάνω από τα στοιχεία των δειγματοληψιών προέκυψαν τα εξής αποτελέσματα που δίνονται στους πίνακες 2 & 3: Πίνακας 2. Εκτίμηση της βοσκοικανότητας και της βοσκοφόρτωσης. Ελαφόνησος Λιμνίο 2 Λιμνίο 11 Λιμνίο 13 Ελαφόνησος Μ.Ο. Ομαλός Συνολική παραγωγή (Kg/ha) 672.8 1145.2 1033.4 950.47 5720.7 Αβόσκητα Συντελεστής κανονικής χρήσης Διαθέσιμη παραγωγή (Kg/ha) Μηνιαίες απαιτήσεις (Kg/ΜΖΜ) 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 336.4 572.6 516.7 475.24 2860.35 60.0 60.0 60.0 60.0 60.0 ΒΟΣΚΟΙΚΑΝΟΤΗΤΑ (ΜΖΜ/ha) 5.61 9.54 8.61 7.92 47.67 Συνολική παραγωγή (Kg/ha) 672.8 1145.2 1033.4 950.47 5720.7 Βοσκημένα Αβόσκητη παραγωγή (Kg/ha) Βοσκημένη παραγωγή (Kg/ha) Μηνιαίες απαιτήσεις (Kg/ΜΖΜ) 231.6 454.4 329.0 338.33 775.6 441.2 690.8 704.4 612.14 4945.1 60.0 60.0 60.0 60.0 60.0 ΒΟΣΚΟΦΟΡΤΩΣΗ (ΜΖΜ/ha) 7.35 11.51 11.74 10.2 82.42 Οι διαφορές της βοσκήσιμης ύλης μεταξύ βοσκημένων και αβόσκητων είναι σημαντικές όπως φαίνεται και στις φωτογραφίες 17 και 18. 23

Φωτ. 17. Διαφορά βόσκησης-μή βόσκησης στον Ομαλό Φωτ. 18. Διαφορά βόσκησης-μή βόσκησης στο Ελαφονήσι Από την σύγκριση της βοσκοικανότητας με τη βοσκοφόρτωση προκύπτει οτι το ποσοστό βόσκησης στο Ελαφονήσι και στον Ομαλό είναι 128.81% και 172.88% αντίστοιχα (πίνακας 3, διαγράμματα 1 & 2). Πίνακας 3. Υπολογισμός του ποσοστού βόσκησης % Ελαφόνησος Λιμνίο Λιμνίο Λιμνίο Ελαφόνησος Ομαλός 2 11 13 Μ.Ο. ΒΟΣΚΟΙΚΑΝΟΤΗΤΑ (ΜΖΜ/ha) 5.61 9.54 8.61 7.92 47.67 ΒΟΣΚΟΦΟΡΤΩΣΗ (ΜΖΜ/ha) 7.35 11.51 11.74 10.2 82.42 Ποσοστό βόσκησης (%) 131.15 120.64 136.33 128.81 172.88 24

ΒΟΣΚΟΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΒΟΣΚΟΦΟΡΤΩΣΗ 90 80 70 60 MZM/ha 50 40 30 20 10 0 Ελαφόνησος Ομαλός Διάγραμμα 1. Βοσκοϊκανότητα και βοσκοφόρτωση των λιμνίων στην Ελαφόνησο και στον Ομαλό. 200 Ποσοστό βόσκησης (%) 100 128.8 172.9 υπερβόσκηση κανονική βόσκηση υποβόσκηση 0 Ελαφόνησος Ομαλός Διάγραμμα 2. Ποσοστό βόσκησης (%) στην Ελαφόνησο και στον Ομαλό. Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει οτι στην περιοχή της Ελαφονήσου υπάρχει υπερβόσκηση η οποία κατα μέσο όρο κατα μέσο όρο είναι 28.81%. Η τιμή αυτή δεν διαφέρει πολύ από το ποσοστό υπερβόσκησης που έχει εκτιμηθεί κατα καιρούς για τα φρυγανολίβαδα της Κρήτης και το οποίο για τον νομό Χανίων κατα μέσο όρο υπολογίζεται σε 20% (Β. Παπαναστάσης1989). Αν δε ληφθεί υπόψη οτι η περιοχή πέριξ των λιμνίων καλύπτεται αποκλειστικά από φρύγανα Sarcopoterium spinosum καταλήγουμε στο συμπέρασμα οτι τα λιμνία της περιοχής βόσκονται σχεδόν με την ίδια ένταση όπως και τα φρύγανα. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί αν λάβουμε υπόψη οτι τα λιμνία στο Ελαφονήσι διατηρούν το νερό της βροχής για πολύ μικρό χρονικό διάστημα και δεν 25

αποτελούν εστίες προσέλκυσης των ζώων για να πιούν νερό. Προσελκύουν όμως τα ζώα ειδικά την περίοδο της άνοιξης και στις αρχές του χειμώνα επειδή παράγουν αρκετή και πλούσια βοσκήσιμη ύλη. Στον Ομαλό η υπερβόσκηση του λιμνίου φθάνει στο 72.88% δηλαδή η βοσκοφόρτωση είναι σχεδον διπλάσια της βοσκοικανότητας. Το οροπέδιο του Ομαλού είναι μια κατ εξοχήν κτηνοτροφική περιοχή όπου ο αριθμός των ζώων την περιοδό του καλοκαιριού φθάνει στις 18.000 αιγοπρόβατα. Για τον ποτισμό των ζώων χρησιμοποιούνται τα πηγάδια που υπάρχουν στο οροπέδιο καθώς και οι ομβροδεξαμενές που έχουν κατασκευασθεί στην ευρύτερη περιοχή. Το λιμνίο συγκρατεί νερό μέχρι τον Ιούλιο-Αυγουστο και αποτελεί μια από τις κύριες πηγές ποτισμού των ζώων της περιοχής. Επιπλέον λόγω των ευνοικών εδαφικών συνθηκών και της υγρασίας το λιμνίο παράγει πλούσια βοσκήσιμη ύλη και αυτό σε συνδιασμό με το οτι προσελκύει τα ζώα λόγω του νερού έχει σαν αποτέλεσμα να υπερβόσκεται στο ποσοστό που προαναφέρθηκε. 26

Ικανότητα ύδρευσης των ζώων Τα εποχικά λιμνία όπως προκύπτει και από τον ορισμό τους συγκεντρώνουν το νερό της βροχής και το διατηρούν για κάποιο χρονικό διάστημα από μερικές εβδομάδες έως μερικούς μήνες. Ο όγκος του νερού που συγκεντρώνεται εξαρτάται από το ύψος των κατακρυμνησμάτων που δέχονται τα λιμνία και το μέγεθος της λεκάνης απορροής τους. Η διάρκεια διατήρησης του νερού εξαρτάται από την τοπογραφική τους διαμόρφωση, το είδος του εδάφους και τη θέση τους σε σχέση με το υψόμετρο και τις κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής. Το νερό που είναι διαθέσιμο προς χρήση υπολογίζεται αν από το συνολικό όγκο του νερού που συγκεντρώνεται αφαιρεθούν οι απώλειες που οφείλονται στην διήθηση και στην εξάτμηση. Στην περίπτωση των εποχικών λιμνίων του προγράμματος η μοναδική χρήση του νερού είναι η υδρευση κτηνοτροφικών ζώων που βόσκουν στην κάθε περιοχή. Στην περιοχή του Κουρνά το λιμνίο είναι επικλυνές και δεν συγκρατεί νερό, επομένως η ικανότητα του λιμνίου για την ύδρευση των ζώων είναι μηδενική. Τα ζώα που βόσκουν στην περιοχή υδρεύονται από τη λίμνη. Στη Γαύδο τα 99 λιμνία που χαρτογραφήθηκαν σε 5 περιοχές έχουν υδατοχωρητηκότητα 50 κυβικών μέτρων νερού. Στα Φαλάσαρνα τα δύο λιμνία που βρίσκονται εκατέρωθεν του δρόμου και συγκεντρώνουν το νερό της βροχής έχουν υδατοχωρητηκότητα 840 κ.μ. Στην Ελαφόνησο από τα 16 λιμνία τα 5 είναι κοίλα και συγκεντρώνουν νερό (φωτογραφία 19), άλλα 4 είναι σχεδόν επίπεδα και το νερό που συγκεντρώνεται είναι ελάχιστο (φωτογραφία 20), ενώ τα υπόλοιπα 7 δεν συγκρατούν καθόλου νερό. Συνολικά η υδατοχωρητηκότητά τους είναι 490 κ.μ. Στον Ομαλό το λιμνίο έχει υδατοχωρητηκότητα 3.267 κ.μ. 27

Φωτ.19. Κοίλο λιμνίο στο Ελαφονήσι (Ρ2) Φωτ. 20. Σχεδόν επίπεδο λιμνίο στο ελαφονήσι (Ρ1) Οι ημερήσιες ανάγκες των αιγοπροβάτων σε νερό εξαρτώνται από το μεγεθός τους από τη σύνθεση της βοσκήσιμης ύλης, την εποχή του έτους, το κλίμα και τη διαθεσιμότητα σε αλάτι. Κατα μέσο όρο είναι 2-5 λίτρα (A. Νάστης, Κ. Τσιουβάρας 1991). Οταν η βοσκήσιμη ύλη είναι χλωρή και εύχυμη περιέχει σημαντικά ποσοστά υγρασίας τα οποία στη χαμηλή ζώνη (Ελαφόνησος, Φαλάσαρνα, Γαύδος) κυμαίνεται από 65% τον Ιούνιο-Ιούλιο μέχρι 340% τον Φεβρουάριο Μάρτιο ή 200% κατα μέσο όρο για το διάστημα Νοέμβριο μέχρι Απρίλιο. Σε μεγαλύτερα υψόμετρα η περιεκτικότητα της υγρασίας κυμαίνεται μεταξύ 110% τον Σεπτέμβριο και 140% τον Ιούνιο ή 140% κατα μέσο όρο για τη θερινή περίοδο. Από τα παραπάνω φαίνεται οτι όταν τα ζώα τρέφονται με χλωρό χόρτο καλύπτουν ένα μέρος των αναγκών τους σε νερό από το νερό που περιέχεται στην τροφή. Οταν τρέφονται με ξηρή τροφή οι ανάγκες τους σε πόσιμο νερό αυξάνονται. Επίσης οι ημερήσιες ανάγκες σε νερό αυξάνονται όταν αυξάνεται η θερμοκρασία του περιβάλλοντος διότι αυξάνονται οι απώλειες νερού με την εφίδρωση από το σώμα των ζώων. Αύξηση της θερμοκρασίας από 16 ο C σε 32 ο C αυξάνει την κατανάλωση νερού κατά 50%. Η συχνότητα ύδρευσης των αιγοπροβάτων μπορεί να είναι 2 ή 3 ημέρες αλλά η καθημερινή ύδρευση βοηθά στην ικανοποιητική απόδοση. Η ποιότητα του νερού ύδρευσης των κτηνοτροφικών ζώων δεν είναι σημαντικός παράγοντας παρά μόνο σε περιοχές που υπάρχει αυξημένη περιεκτικότητα του νερού σε άλατα. Το ανώτερο ποσοστό διαλυμένων αλάτων 28

στο νερό δεν πρέπει να υπερβαίνει το 1.5% ή 15.000 ppm το οποίο θεωρείται σαν ανεκτό όριο. Από τις αναλύσεις του νερού σέ όλες τις περιοχές μόνο στα Φαλάσαρνα υπάρχει υψηλή συγκέντρωση αλάτων που κυμαίνεται από 2.000 ppm τον Φεβρουάριο έως 4.700 ppm τον Μάιο και η οποία είναι μικρότερη από το προαναφερθέν όριο. 1. Ομαλός Για τον υπολογισμό της ικανότητας ύδρευσης των ζώων από το λιμνίο του Ομαλού χρησιμοποιήθηκαν τα παρακάτω στοιχεία. Ο μέγιστος όγκος νερού που μπορεί να συγκρατήσει το λιμνίο είναι 3.267 κυβικά μέτρα νερού. Από επιτόπιες παρατηρήσεις κατα την διάρκεια εκτέλεσεις άλλων δράσεων του προγράμματος υπολογίσθηκε η στάθμη του νερού για κάθε μήνα. Στη συνέχεια χρησιμοποιώντας το τρισδιάστατο μοντέλο εδάφους που είχε δημιουργηθεί στη δράση της χαρτογράφησης υπολογίσθηκε η υδάτινη επιφάνεια (διάγραμμα 3) και ο όγκος του νερού (διάγραμμα 4) για κάθε μήνα. Για τον υπολογισμό της εξάτμησης κάθε μήνα χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από την εργασία: F. Stamati, Ν. Νikolaidis, E. Dimitriou, T. Koussouris (2006). Hydro-geochemical aspects of Mediterranean temporary ponds in Western Crete, Aquatic science (in press) (διάγραμμα 5) Στο παρακάτω σχεδιάγραμμα φαίνονται η περίοδος βόσκησης (Μάρτιος - Νοέμβριος, η υδροπερίοδος, η ξηρή περίοδος (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος) καθώς και η υδάτινη επιφάνεια και ο όγκος του νερού για κάθε μήνα. Περίοδος βόσκησης Υδροπερίοδος Ξηρή περίοδος Ιαν Φεβ Μαρ Απρ Μαϊ Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπτ Οκτ Νοεμ Δεκ Υδάτινη επιφάνεια (στρ.) 6.5 6.5 6.5 6.5 4.2 2.8 1.9 0.7 0.0 0.0 6.5 6.5 Ογκος νερού (κ.μ.) 3267 3267 3267 3267 1642 947 473 80 0 0 3267 3267 29

Υδάτινη Επ ιφάνεια (μ 2 ) ανά μήνα για το έτος 2006 7000 6000 Επιφάνεια (μ 2 ) 5000 4000 3000 2000 1000 0 Ιαν Φεβ Μαρ Απ ρ Μαι Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπ τ Οκτ Νοεμ Δεκ 2006 Διάγραμμα 3. Υδάτινη επιφάνεια (μ 2 ) ανά μήνα του λιμνίου στον Ομαλό. Ογκος νερού (μ 3 ) ανά μήνα για το έτος 2006 3500 3000 Ογκος νερού (μ 3 ) 2500 2000 1500 1000 500 0 Ιαν Φεβ Μαρ Απ ρ Μαι Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπ τ Οκτ Νοεμ Δεκ 2006 Διάγραμμα 4. Ογκος νερού (μ 3 ) ανά μήνα του λιμνίου στον Ομαλό. Απώλειες νερού λόγω εξάτμησης (μ 3 ) ανά μήνα για το έτος 2006 300 Απώλειες νερού λόγω εξάτμησης(μ 3 ) 250 200 150 100 50 0 Ιαν Φεβ Μαρ Απ ρ Μαι Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπ τ Οκτ Νοεμ Δεκ 2006 Διάγραμμα 5. Εξάτμηση (μ 3 ) ανά μήνα του λιμνίου στον Ομαλό. 30

Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει οτι συνολική απώλεια νερού λόγω εξάτμισης είναι 785 κμ. ή 25% Οπότε το νερό που είναι διαθέσιμο για την ύδρευση των ζώων υπολογίζεται σε 2.482 κ.μ.ή 2.482.000 λίτρα. Οι ημερήσιες ανάγκες μιας μικρής ζωικής μονάδας σε νερό είναι περίπου 2.5 λίτρα ή 75 λιτρα ανά μήνα. Διαιρώντας το διαθέσιμο Νερό (2.482.000 λιτρα) με τις μηνιαίες ανάγκες μιάς ζωικής μονάδας (75 λιτρα/μήνα) προκύπτει οτι 33.093 μηνιαίες ζωικές μονάδες μπορούν να υδρευθούν από το λιμνίο. Αν λάβουμε υπόψη οτι η περίοδος βόσκησης που συμπίπτει με την υδροπερίοδο είναι 6 μήνες (Μάρτιος Αύγουστος) τότε προκύπτει οτι οι 33.093 μηνιαίες ζωικές μονάδες ισοδυναμούν με 5.515 ζωικές μονάδες. Δηλαδή 5.515 αιγοπρόβατα μπορούν να υδρεύονται από το λιμνίο του Ομαλού για το διάστημα από τον Μάρτιο μέχρι τον Αύγουστο. Ολα τα παραπάνω μπορεί να διαφέρουν από έτος σε έτος ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες. 31

2. Φαλάσαρνα Για τον υπολογισμό της ικανότητας ύδρευσης των ζώων από τα λιμνία στα Φαλάσαρνα χρησιμοποιήθηκαν τα παρακάτω στοιχεία. Από επιτόπιες παρατηρήσεις κατα την διάρκεια εκτέλεσεις άλλων δράσεων του προγράμματος υπολογίσθηκε η στάθμη του νερού για κάθε μήνα. Στη συνέχεια χρησιμοποιώντας το τρισδιάστατο μοντέλο εδάφους που είχε δημιουργηθεί στη δράση της χαρτογράφησης υπολογίσθηκε η υδάτινη επιφάνεια (διάγραμμα 6) και ο όγκος του νερού (διάγραμμα 7) για κάθε μήνα. Για τον υπολογισμό της εξάτμησης χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από την εργασία: F. Stamati, Ν. Νikolaidis, E. Dimitriou, T. Koussouris (2006). Hydrogeochemical aspects of Mediterranean temporary ponds in Western Crete, Aquatic science (in press) (διάγραμμα 8). Υδάτινη Επιφάνεια ανά μήνα Υδάτινη επιφάνεια (μ 2 ) 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Ιαν Φεβ Μαρ Απρ Μαι Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπτ Οκτ Νοεμ Δεκ Διάγραμμα 6. Υδάτινη επιφάνεια (μ 2 ) ανά μήνα του λιμνίου στον Ομαλό. Ογκος Νερού ανά μήνα 1000 Ογκος νερού (μ 3 ) 800 600 400 200 0 Ιαν Φεβ Μαρ Απ ρ Μαι Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπ τ Οκτ Νοεμ Δεκ Διάγραμμα 7. Ογκος νερού (μ 3 ) ανά μήνα του λιμνίου στον Ομαλό. 32

Εξάτμηση ανά μήνα Απώλειες νερού λόγω εξάτμησης (μ 3 ) 200.00 150.00 100.00 50.00 0.00 Ιαν Φεβ Μαρ Απ ρ Μαι Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπ τ Οκτ Νοεμ Δεκ Διάγραμμα 8. Εξάτμηση (μ 3 ) ανά μήνα του λιμνίου στον Ομαλό. Στο παρακάτω σχεδιάγραμμα φαίνονται η περίοδος βόσκησης η οποία μπορεί να διαρκεί όλο το έτος η υδροπερίοδος, η ξηρή περίοδος (Ιούνιος-Οκτώβριος) καθώς και η υδάτινη επιφάνεια και ο όγκος του νερού για κάθε μήνα. Περίοδος βόσκησης Υδροπερίοδος Ξηρή περίοδος Ιαν Φεβ Μαρ Απρ Μαϊ Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπτ Οκτ Νοεμ Δεκ Υδάτινη επιφάνεια (στρ.) 1,9 2,2 2,4 1,0 0,4 2.8 1.9 0.7 0.0 0.0 0,48 0,26 Ογκος νερού (κ.μ.) 440 650 883 111 43 0 0 0 0 0 16 26 Τα λιμνία στα φαλάσαρνα έχουν τα εξής χαρακτηριστικά: 1. Λόγω της σύστασης του εδάφους το οποίο είναι αμμώδες υπάρχει μεγάλη διήθηση η οποία υπολογίσθηκε για τους μήνες Μάρτιο-Απρίλιο σε 70%. 2. Τους μήνες Ιανουάριο μέχρι Μάρτιο η στάθμη των λιμνίων έχει άμμεση σχέση με τον υπόγειο υδροφορέα. Αντίθετα τους μήνες Νοέμβριο και Δεκέμβριο αν και υπάρχουν βροχοπτώσεις τα λιμνία δεν συγκρατούν αρκετό νερό διότι ο υπόγειος υδροφορέας ειναι χαμηλά και η διήθηση του νερού είναι έντονη. Ο υπολογισμός της ικανότητας ύδρευσης των ζώων έγινε ανα μήνα διότι κατα την διάρκεια που μπορούν τα ζώα να υδρεύονται ο όγκος του νερού παρουσιάζει αυξομειώσεις. 33

Για τις ημερήσιες ανάγκες μια ζωικής μονάδας χρησιμοποιήθηκε το ποσό των 3 λίτρων δεδομένου οτι στην χαμηλή υψομετρική ζώνη οι ανάγκες των ζώων είναι μεγαλύτερες από ότι στις υψηλότερες περιοχές. Ο αριθμός των ζώων που μπορούν να υδρεύονται από τα λιμνία στα Φαλάσαρνα είναι 2.000 τον Ιανουάριο 3200 τον Φεβρουάριο 4000 τον Μάρτιο και μόνο 230 τον Απρίλιο. Για τους μήνες Νοέμβριο και Δεκέμβριο ο αριθμός των ζώων είναι 53 και 100 αντίστοιχα όπως φαίνεται στο διάγραμμα 9. Ζωικές μονάδες ανα μήνα 4500 4000 Ζωικές μονάδες (ΖΜ) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Ιαν Φεβ Μαρ Απ ρ Μαι Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπ τ Οκτ Νοεμ Δεκ Διάγραμμα 9. Ικανότητα ύδρευσης ζώων των λιμνίων στα φαλάσαρνα ανά μήνα 34

3. Ελαφονήσι Τα λιμνία στο Ελαφονήσι παρουσιάζουν εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά σε σχέση με τις άλλες περιοχές. Πέντε εκ των λιμνίων της Ελαφονήσου είναι κοίλα και συγκεντρώνουν το νερό της βροχής, 4 είναι σχεδόν επίπεδα και συγκεντρώνουν ελάχιστο νερό ενώ τα υπόλοιπα 7 είναι επίπεδα και δεν συγκρατούν καθόλου το νερό της βροχής. Στα λιμνία που συγκρατούν νερό η στάθμη του παρουσιάζει έντονες διακυμάνσεις και εξαρτάται από το ύψος των βροχοπτώσεων και την έντασή τους καθώς και από την ηλιοφάνεια στις επόμενες ημέρες. Η υδροπερίοδος αρχίζει τον Νοέμβριο με τις πρώτες βροχοπτώσεις και διαρκεί μέχρι τον Μάρτιο αλλά είναι διακοπτώμενη. Από τις επισκέψεις στην περιοχή έχει παρατηρηθεί οτι το νερό συγκρατείται στα λιμνία για πολύ μικρό χρονικό διάστημα από μερικές ημέρες έως το πολύ 2-3 εβδομάδες. Ο συνολικός όγκος νερού όλων των λιμνίων είναι 491 μ 3.όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα. 35

Στο παρακάτω σχεδιάγραμμα φαίνονται η περίοδος βόσκησης η οποία μπορεί να διαρκεί όλο το έτος η υδροπερίοδος και η ξηρή περίοδος (Μάρτιος- Οκτώβριος). Περίοδος βόσκησης Υδροπερίοδος Ξηρή περίοδος Ιαν Φεβ Μαρ Απρ Μαϊ Ιουν Ιουλ Αυγ Σεπτ Οκτ Νοεμ Δεκ Το διαθέσιμο νερό για την ύδρευση των ζώων δεν είναι δυνατον να γίνει με τον ίδιο τρόπο που έγινε για τα Φαλάσαρνα και τον Ομαλό και αυτό διότι η υδροπερίοδος είναι διακοπτόμενη και το νερό διαρκεί λιγες ημέρες. Επίσης το νερό που συγκεντρώνεται είναι ελάχιστο σε σχέση με τις πραγματικές ανάγκες των ζώων που βόσκουν στην περιοχή. Η ξηρή περίοδος διαρκεί συνολικά 9 μήνες και η ύδρευση των ζώων γίνεται από άλλες πηγές. Λαμβάνοντας υπόψη οτι το σύνολο του νερού είναι 491 κυβικά μέτρα και αφαιρώντας τις απώλειες από την εξάτμιση (30%) και διήθηση (20%) το διαθέσιμο νερό ανέρχεται σε 270 κ.μ. ή 270.000 λίτρα. Οι μηνιαίες ανάγκες μια ζωικής μονάδας λόγω του ότι η περιοχή είναι σε χαμηλό υψόμετρο υπολογίζονται σε 120 λίτρα. Από τα παραπάνω προκύπτει οτι 3.000 μηνιαίες ζωικές μονάδες μπορούν να υδρεύονται από τα λιμνία. Αν συνυπολογίσουμε και την συνολική περίοδο που τα λιμνία έχουν νερό (3 μήνες) προκύπτει οτι 750 ζωικές μονάδες μπορούν να υδρεύονται από όλα τα λιμνία. 36

4. Γαύδος Στη νήσο Γαύδο υπάρχουν 99 αρόλιθοι σε πέντε περιοχές. Ο αριθμός των αρόλιθων και η υδατοχωρητικότητά τους δίνεται στον πίνακα 4. Πίνακας 4. Αριθμός αρολίθων και όγκος νερού ανα περιοχή στη Γαύδο. Περιοχή Αρ. Αρόλιθων Ογκος νερού (μ 3 ) Αγιος Παντελεήμων 39 27.29 Καστρί 40 14.65 Φραγγελιανά 4 2.78 Αγιος Ιωάννης 10 2.59 Κορφός 6 2.56 Σύνολο 99 49,87 Κατα τη διάρκεια των βροχοπτώσεων οι αρόλιθοι γεμίζουν νερό το οποίο χρησιμοποιείται για την ύδρευση των ζώων. Οπως φαίνεται από τον παραπάνω πίνακα 4 ο συνολικός όγκος του νερού είναι 50 περίπου κυβικά μέτρα και χωρίς να συνυπολογισθεί η εξάτμιση αντιστοιχεί σε 416 μηνιαίες ζωικές μονάδες δηλαδή 416 ζώα για ένα μήνα. Αν αυτό συγκριθεί με τον αριθμό των ζώων που βόσκουν στο νησί ελεύθερα όλο το χρόνο και ο οποίος υπολογίζεται σε 2.500 είναι προφανές οτι το νερό των αρόλιθων καλύπτει περιστασιακά ένα πολύ μικρό μέρος των αναγκών των ζώων σε νερό. 37

Συμπεράσματα 1. Τα λιμνία στο Ελαφονήσι δεν αποτελούν εστίες προσέλκυσης για την ύδρευση των ζώων γιαυτό το λόγο και δεν εμφανίζονται έντονα φαινόμενα υπερβόσκησης. Το ποσοστό υπερβόσκησης που εκτιμήθηκε (28.81%) δεν διαφέρει κατα πολύ από την υπερβόσκηση που υπάρχει στην ευρύτερη περιοχή. Επιπλέον το διαθέσιμο νερό για την ύδρευση των ζώων είναι ελάχιστο σε σχέση με τις ανάγκες των ζώων της περιοχής διαρκεί δε ελάχιστα και μόνο κατα τη διάρκεια των βροχοπτώσεων. 2. Στον Ομαλό λόγω του οτι το λιμνίο αποτελεί μια από τις κύριες πηγές υδρευσης των ζώων η υπερβόσκηση (72.9%) είναι μεγάλη και θα πρέπει να ληφθούν μέτρα για την αποσυμφόρηση του λιμνίου. Η ικανότητα του λιμνίου για ύδρευση των ζώων που υπολογίσθηκε (5.515 ζώα) είναι μικρότερη από τον αριθμό των ζώων που υδρεύονται από το λιμνίο. 3. Στον Κουρνά αν και δεν κατέστη δυνατόν να μετρηθεί το ποσοστό βόσκησης η υποκειμενική εκτίμηση είναι οτι δεν υπάρχει υπερβόσκηση. Η κτηνοτροφική εκμετάλευση που βρίσκεται βόρεια του λιμνίου χρησιμοποιεί την γεωργική έκταση που έχει στη διαθεσή της για σπορά κτηνοτροφικών φυτών και παραγωγή τροφής για τα ζώα. Επίσης το λιμνίο δεν συνεισφέρει καθόλου στην ύδρευση των ζώων λογω του ότι είναι επικλυνές και δεν συγκρατεί νερό. 4. Στα Φαλάσαρνα τα σημάδια από τη βόσκηση στα λιμνία ειναι ελάχιστα λόγω του οτι η κτηνοτροφία που ασκείται στην περιοχή ειναι κατα το μεγαλύτερο ποσοστό οικόσιτη. Οι δυνατότητες των λιμνίων για ύδρευση ζώων είναι αρκετές αλλά περιορίζονται στο διάστημα Ιανουάριος Μάρτιος κατά το οποίο ο υδροφόρος ορίζοντας είναι ψηλά. 5. Στη Γαύδο το νερό που συγκεντρώνεται στους αρόλιθους είναι ελάχιστο (50 κ.μ.) και όταν είναι διαθέσιμο χρησιμοποιείται από τα ζώα που βόσκουν στην κάθε περιοχή. Οι ανάγκες τους όμως είναι πολλαπλάσιες και καλύπτονται από άλλες πηγές. 38

Βιβλιογραφία 1. Β. Παπαναστάσης, Β. Νοϊτσάκης (1992). Λιβαδική Οικολογία Εκδόσεις Γιαχούδη-Γιαπούλη Θεσσαλονίκη. 2. Α. Νάστης, Κ. Τσιουβάρας (1991) Διαχείριση και Βελτίωση Λιβαδιών Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. 3. Β. Παπαναστάσης (1989). Παραγωγικότητα και δυνατότητες βελτίωσης των λιβαδιών της Κρήτης. Δασικά Χρονικά τεύχος 1-12 (9-20) 4. Interpretation Manual of European Union Habitats. European commission 2003. 5. F. Stamati, Ν. Νikolaidis, E. Dimitriou, T. Koussouris (2006). Hydrogeochemical aspects of Mediterranean temporary ponds in Western Crete, Aquatic science (in press). 6. Σταμάτη Φωτεινή (2006). Υδρολογία και Γεωχημεία των Μεσογειακών Εποχικών Λιμνίων (ΜΕΛ) της Δυτικής Κρήτης. Πολυτεχνείο Κρήτης Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος, Μεταπτυχιακή εργασία. 7. E. Bergmeier (2005). Short report on the Environment, flora and vegetation of the Omalos Pond. 39