Αγαπητοί συνεργάτες, σπουδαστές και φίλοι του ΙΕΘΣ Σας ανακοινώνουµε την έκδοση ενός νέου βιβλίου του Ινστιτούτου Έρευνας και Θεραπείας της Συµπεριφοράς: Roder, V., Brenner, H., Kienzle, D. & Ευθυµίου, Κ. (2007): Το απαρτιωτικό ψυχολογικό θεραπευτικό πρόγραµµα για τη σχιζοφρένεια (I.P.T). Εγχειρίδιο για τον θεραπευτή και βιβλίο ασκήσεων. Αθήνα: Scientific Publications. Το βιβλίο διατίθεται προς πώληση από την γραµµατεία του ΙΕΘΣ στην τιµή των 25. από την Γραµµατεία του Ι.Ε.Θ.Σ. σε περιορισµένο αριθµό αντιτύπων (20 βιβλία). Από το οπισθόφυλλο: Η σηµασία γνωστικών διαταραχών για την θεραπεία και αποκατάσταση των σχιζοφρενών έχει γίνει αντιληπτή, έχει αναγνωριστεί πλέον διεθνώς τα τελευταία χρόνια και έχει ερευνηθεί. Οι γνωστικές λειτουργίες αποτελούνε σηµαντικούς παράγοντες επίδρασης, οι οποίοι συµβάλλουν σε µεγάλο βαθµό στην αποκατάσταση και προσαρµογή των σχιζοφρενών στην κοινωνία («Recovery-Perspective»). Το παρόν θεραπευτικό εγχειρίδιο για το ΙΡΤ ανήκει πλέον στις «κλασσικές θεραπευτικές παρεµβάσεις», των οποίων το θεωρητικό υπόβαθρο και η πρακτική εφαρµογή έχει προσαρµοστεί τα τελευταία χρόνια στα νεότερα ερευνητικά δεδοµένα. Συνδυάζει παρεµβάσεις για τις γνωστικές λειτουργίες µε αυτές για την διεκδικητική συµπεριφορά, µε σκοπό την καλύτερη δυνατή προσαρµογή στην κοινωνία. Τα τελευταία χρόνια έχουν πραγµατοποιηθεί πολλές εµπειρικές έρευνες για το ΙΡΤ σε 11 χώρες (Ευρώπη, Βόρεια και Νότια Αµερική, Ασία) µε 1476 Ασθενείς (σύγκρινε κεφάλαιο 4). Το εγχειρίδιο µεταφράστηκε σε 10 γλώσσες. Έτσι το ΙΡΤ µπορεί να θεωρηθεί ως µία θεραπευτική παρέµβαση µε πλούσιες κλινικές εµπειρίες και αντίστοιχα ερευνητικά δεδοµένα. Η ΑΡΑ (American Psychological Association) συµπεριέλαβε το ΙΡΤ για τους παραπάνω λόγους στον προτεινόµενο κατάλογο των παρεµβάσεων για τους σχιζοφρενείς («Training Grid Outlining Best Practices For Recovery and Improved Outcome for People with Serious Mental Illness : www.apa.org/practice/grid.html ). Το προσεχές διάστηµα θα εκδοθεί η 6 η έκδοση του ΙΡΤ στα γερµανικά στον εκδοτικό οίκο Beltz στο Weinheim. Η παρούσα τροποποιηµένη ελληνική µορφή της έκδοσης είναι προσαρµογή σε πρόσφατα κλινικά και ερευνητικά δεδοµένα της 5 ης έκδοσης. Τα περιεχόµενα της θεραπείας τροποποιήθηκαν µε σκοπό την καλύτερη προσαρµογή στον ελληνικό πληθυσµό.
Ειδικοί ψυχικής υγείας και ασθενείς έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το ΙΡΤ όπως συµβαίνει και σε άλλες χώρες. Ελπίζουµε ότι το ΙΡΤ θα ενταχθεί στο πλαίσιο των κλινικών παρεµβάσεων σε σχιζοφρενείς και στην Ελλάδα, µε σκοπό να ενισχύσει τους ασθενείς στα πλαίσια πολυπαραγοντικών παρεµβάσεων, οι οποίες περιλαµβάνουν φαρµακευτικές, ψυχοθεραπευτικές και κοινωνικές παρεµβάσεις. Βέρνη, Οκτώβρης 2007 Volker Roder Volker Roder Ph.D. Head of Therapy Research Professor of Clinical Psychology University Hospital of Psychiatry University of Bern
Πρόλογος Η σχιζοφρένεια είναι η πιο βαριά, η πιο µυστηριώδης, η πιο αινιγµατική ψυχική διαταραχή. Είναι η νόσος που είναι συνώνυµη µε το παράξενο, το ανεξιχνίαστο και το γριφώδες, η νόσος που ακόµη και σήµερα παραµένουν άλυτα τα µεγάλα ζητήµατα της αιτιολογίας της και της πλήρους θεραπείας της. Η σχιζοφρένεια µπορεί να µην είναι ιάσιµη, αλλά η αναβάθµιση της ποιότητας ζωής των ασθενών είναι ένας στόχος ρεαλιστικός και επιτεύξιµος αρκεί να εφαρµόζεται µια ολοκληρωµένη θεραπευτική πρόταση που απαρτιώνεται από τα φάρµακα και ποικιλία ψυχοθεραπευτικών και ψυχοκοινωνικών παρεµβάσεων. Η φαρµακοθεραπεία αποτελεί το δοµικό λίθο των θεραπευτικών παρεµβάσεων για τη σχιζοφρένεια παρέχοντας τη δυνατότητα ελέγχου και αντιµετώπισης των βασικών της συµπτωµάτων. Τα τελευταία χρόνια ειδικότερα, η αντιµετώπιση της νόσου έγινε πιο αποτελεσµατική χάρη στη νεότερη γενιά των φαρµάκων που βελτιώνουν ένα ευρύτερο φάσµα συµπτωµάτων, συνοδευόµενα από ένα ευνοϊκότερο προφίλ ανεπιθύµητων ενεργειών. Οι ψυχοθεραπευτικές και ψυχοκοινωνικές παρεµβάσεις και ειδικά εκείνες που στηρίζονται στα γνωσιακά συµπεριφορικά µοντέλα, όπως έχει κατοχυρωθεί µε πλήθος ερευνητικών δεδοµένων, συνιστούν τις πλέον ενδεδειγµένες, συµπληρωµατικές στα φάρµακα, παρεµβάσεις που προστίθενται στο θεραπευτικό οπλοστάσιο και απευθύνονται στον ασθενή µε σχιζοφρένεια. Το παρόν σύγγραµµα δεν αποτελεί ακόµα ένα σύγγραµµα για τη σχιζοφρένεια. Είναι ένα σύγγραµµα που µε τρόπο εύγλωττο, επιστηµονικό και τεκµηριωµένο παρουσιάζει το απαρτιωτικό ψυχολογικό θεραπευτικό πρόγραµµα για τη σχιζοφρένεια (I.P.T.), ένα πρόγραµµα συνεκτικό και πολυδιάστατο που φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα σηµαντικό κρίκο στην αλυσίδα των παρεµβάσεων για τη σχιζοφρένεια. Ταυτόχρονα, µε τρόπο εύληπτο και κατανοητό παρέχει πληροφορίες που διευρύνουν το θεραπευτικό ορίζοντα του θεραπευτή και δίδει οδηγίες χρήσιµες και αξιοποιήσιµες στην καθηµερινή κλινική πρακτική. Είναι βέβαιο ότι το παρόν σύγγραµµα, ενσωµατώνοντας τις πλέον σύγχρονες απόψεις από τη διεθνή βιβλιογραφία θα αποτελέσει ένα πολύτιµο βοήθηµα για όλους τους ειδικούς επαγγελµατίες ψυχικής υγείας, αλλά και τους µελλοντικούς λειτουργούς στον ευαίσθητο χώρο της ψυχιατρικής θεραπείας και αποκατάστασης των πασχόντων από σχιζοφρένεια. Μαρίνα Οικονόµου Επ. Καθηγήτρια Ψυχιατρικής Πρόεδρος του Κλάδου Ψυχοεκπαιδευτικών Παρεµβάσεων της Ελληνικής Εταιρείας Έρευνας της Συµπεριφοράς
Πρόλογος του επιµελητή της ελληνικής µορφής του Ι.Ρ.Τ. Από το 1998 και αδιάλειπτα έως σήµερα, ο επιµελητής της ελληνικής έκδοσης του Απαρτιωτικού Ψυχολογικού Θεραπευτικού Προγράµµατος για τη Σχιζοφρένεια (I.P.T.) των Roder, Brenner και Kienzle διοργανώνει ένα διήµερο σεµινάριο, το οποίο έχουν ήδη παρακολουθήσει µέχρι σήµερα δεκάδες συνάδελφοι, ψυχολόγοι και ψυχίατροι που ασχολούνται µε τη σχιζοφρένεια ή ενδιαφέρονται για το πώς η γνωσιακή-συµπεριφοριστική θεραπεία µπορεί να βοηθήσει στη θεραπεία της σχιζοφρένειας. Στα σεµινάρια αυτά, αν και η έµφαση δινόταν στην εφαρµογή του προγράµµατος µέσω επίδειξης διαφόρων υποπρογραµµάτων και ασκήσεων, φάνηκε πόσο µεγάλη ανάγκη υπάρχει για την έκδοση του εγχειριδίου. Κατά τη διάρκεια των τελευτών οκτώ ετών, προσπάθησα να µεταφράσω και να προσαρµόσω το εγχειρίδιο στα Ελληνικά, αλλά κάποιες άλλες δραστηριότητες δεν µου επέτρεψαν ποτέ την περάτωσή του. Οι συνάδελφοι ψυχολόγοι και ψυχίατροι, εκπαιδευόµενοι θεραπευτές γνωσιακής-συµπεριφοριστικής κατεύθυνσης στο Ινστιτούτο έρευνας και Θεραπείας της Συµπεριφοράς, κ.κ. Σταυρούλα Ρακιτζή, Αναστασία Σοφιανοπούλου, Αλεξάνδρα Κερασιώτη και Στέφανος Μαλτέζος, έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην ολοκλήρωση της έκδοσης που κρατάτε στα χέρια σας, µεταφράζοντας το γερµανικό πρωτότυπο και προσάρµοζοντάς το στην ελληνική πραγµατικότητα. Οι σπουδαστές του µεταπτυχιακού προγράµµατος Κλινικής Ψυχολογίας, Α. Λεοντιάδου και. Καραγιάννη, ανέλαβαν να ανασκοπήσουν τη βιβλιογραφία όσον αφορά στην αποτελεσµατικότητα του Ι.Ρ.Τ. και την πρόοδο του γνωσιακού-συµπεριφοριστικού µοντέλου σκέψης στον τοµέα της θεραπείας της σχιζοφρένειας. Με τη διάθεσή τους και την πίστη τους στο πρόγραµµα αυτό, όπως το γνώρισαν στη Γερµανία ή στο πλαίσιο των σεµιναρίων που παρακολούθησαν στην Ελλάδα, έδωσαν την απαραίτητη ώθηση ώστε να περατωθεί η εργασία της οποίας το αποτέλεσµα κρατάτε στα χέρια σας. Για όλους εµάς που εργαστήκαµε σε ψυχιατρικές κλινικές στον γερµανόφωνο χώρο, η παρούσα έκδοση είναι µεγάλης σηµασίας. Πιστεύουµε ότι το εγχειρίδιο αυτό θα φανεί χρήσιµο στην εκπαίδευση των ειδικών ψυχικής υγείας και των εκπαιδευµένων στο γνωσιακό-συµπεριφοριστικό µοντέλο, έναν χώρο στον οποίο δεν αρκεί µόνο η καλή προσπάθεια και η διάθεση για βοήθεια. Η σχιζοφρένεια είναι µία δύσκολη ψυχική διαταραχή, για την οποία δεν αρκεί µόνο η τεράστια πρόοδος που έγινε τα τελευταία χρόνια στον τοµέα της φαρµακοθεραπείας. Είναι µία διαταραχή η οποία µπορεί να αντιµετωπιστεί, αλλά προϋποθέτει όλα τα αποθέµατα του ασθενούς. Έτσι, ο ασθενής ο οποίος εξαιτίας της διαταραχής έχει υποστεί σηµαντικά γνωστικά και κοινωνικά ελλείµµατα, δεν µπορεί να ενεργοποιήσει τα αποθέµατα του. Αυτό το πρόγραµµα στοχεύει εκεί. Σε έναν ασθενή που δεν είναι ανάπηρος. Αυτός ο σχιζοφρενής έχει τις καλύτερες προϋποθέσεις να βοηθηθεί από την πρόοδο της ψυχοφαρµακολογίας και να ενταχθεί ξανά στη ζωή. Γενικά, η γνωσιακή-συµπεριφοριστική θεραπεία (ΓΣΘ) για τη σχιζοφρένεια και τις ψυχωσικές διαταραχές αποτελεί στις µέρες µας µία καθιερωµένη -τουλάχιστον στο Ηνωµένο Βασίλειο και τη γερµανόφωνη Ευρώπη- επιλογή. Ήδη, από τη δεκαετία του 90, έχει σηµειωθεί τεράστια αύξηση του ενδιαφέροντος για τις ΓΣΘ προσεγγίσεις στη θεραπεία της σχιζοφρένειας και άλλων ψυχώσεων. Αυτό το ενδιαφέρον έχει παραγάγει µια βάση δεδοµένων που έχει γίνει αποδεκτή και είναι επαρκής για να συµπεριληφθεί στον καθορισµό οδηγιών καλής πρακτικής. Το Βρετανικό Εθνικό Ίδρυµα για την Καλή Κλινική Πρακτική (NICE) περιέλαβε πρόσφατα τη γνωσιακήσυµπεριφοριστική θεραπεία για τη ψύχωση ως συνιστώµενη θεραπεία για τη
σχιζοφρένεια (NICE, 2003). Ανάλογη οδηγία υπάρχει πρόσφατα από τις Η.Π.Α., τόσο από το ανάλογο ίδρυµα όσο και από την Αµερικανική Ψυχολογική Εταιρία (Α.Ρ.Α.), η οποία χαρακτηρίζει σύµφωνα µε τις κατευθυντήριες γραµµές της την απαρτιωτική ψυχολογική θεραπεία ως µία «εµπειρικά τεκµηριωµένη θεραπεία». Η σηµερινή γνωσιακή-συµπεριφοριστική θεραπεία για τη σχιζοφρένεια περιλαµβάνει τόσο τεχνικές για τη διαχείριση της οξείας φάσης, όσο και ιδιαίτερα καλά δοκιµασµένες ψυχοεκπαιδευτικές πρακτικές για την αποκατάσταση. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την Καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών Καλαντζή-Αζίζι, η οποία, ως Πρόεδρος του Ινστιτούτου Έρευνας και Θεραπείας της Συµπεριφοράς, µάς έδωσε την αµέριστη υποστήριξή της για να περατώσουµε την έκδοση του εγχειριδίου σε περιόδους που είχαµε αρχίσει να αµφιβάλλουµε για την επιτυχή κατάληξη ενός εγχειρήµατος, και που µας έκανε να περάσουµε καλές και δηµιουργικές στιγµές συνεργασίας στον φιλόξενο χώρο του Ινστιτούτου Έρευνας και Θεραπείας της Συµπεριφοράς. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον ρ. Volker Roder για την υποµονή που έδειξε στο να κατανοήσει την ελληνική πραγµατικότητα και τις δυσκολίες που συναντήσαµε, και την κ. Σταυρούλα Ρακιτζή, η συνέπειά και η επιµονή της οποίας µάς οδήγησαν τελικά στο να συνεχίσουµε αυτή την προσπάθεια έκδοσης του εγχειριδίου. Τις ηµέρες αυτές που το εγχειρίδιο οδεύει προς εκτύπωση, η συνάδερφος κ. Ρακιτζή ξεκινάει την υλοποίηση της ελληνικής µορφής του Ι.Ρ.Τ. σε ένα δηµόσιο Αθηναϊκό νοσοκοµείο. Αν κρίνουµε από το ενδιαφέρον που έχουν δείξει, κατά τη διάρκεια των παρουσιάσεων που έχουµε κάνει τα τελευταία χρόνια σε διάφορα συνέδρια, οι διάφορες ψυχιατρικές δοµές που εργάζονται στην αποκατάσταση σχιζοφρενών ασθενών, είµαστε σίγουροι ότι στους επόµενους µήνες θα ακολουθήσουν πολλές νέες οµάδες. Κωνσταντίνος Ευθυµίου ρ. Κλινικής Ψυχολογίας Πανεπιστηµίου Αθηνών Υπεύθυνος Τµήµατος Θεραπειών Ενηλίκων του Ινστιτούτου Έρευνας και Θεραπείας της Συµπεριφοράς