ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ (ΙΤΑΛΙΑ) ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ (ΙΤΑΛΙΑ) ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ Μερτζάνης Α. 1 & Marabini F. 2 1 Τ.Ε.Ι. Λαµίας, Παράρτηµα Καρπενησίου, Tµήµα ασοπονίας, 36100, Καρπενήσι. 2 National Research Council / ISMAR, 101 P. Gobetti str., 40129, Bologna, Italy. KEYWORDS: Βενετία, Πληµµύρες, Καθιζήσεις, Παράκτιες ζώνες, Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η λιµνοθάλασσα της Βενετίας, απειλείται σοβαρά από το φαινόµενο της υψηλής στάθµης της παλίρροιας, το επονοµαζόµενο "acque alte", που καταγράφεται ήδη, από τις αρχές του 1900 και το οποίο, µετά το έτος 1950, έχει αυξηθεί σηµαντικά, ως προς τη συχνότητα εµφάνισής του, µε αποτέλεσµα τη συχνότερη κατάκλυση των κατοικηµένων νησίδων, που αναπτύσσονται στο εσωτερικό της λιµνοθάλασσας, συµπεριλαµβανοµένης και της πόλης της Βενετίας. Στην εργασία αυτή, προσδιορίζονται τα αίτια, που οδήγησαν στην όξυνση του φαινοµένου, ενώ ταυτόχρονα, παρουσιάζονται τα µέτρα και οι τεχνικές, που προβλέπονται και έχουν τεθεί σε εφαρµογή, για την αποτελεσµατικότερη αντιµετώπιση της δυσµενούς εξελικτικής πορείας του. HUMAN INTERVENTIONS AND IMPACTS ON THE ENVIRONMENT OF VENICE (ITALY) MEASURES TAKEN Mertzanis Α. 1 & Marabini F. 2 1 Technological Educational Institute of Lamia / Annex of Karpenisi / Department of Forestry, 36100. Karpenisi, Greece 2 National Research Council / ISMAR, 101 P. Gobetti str., 40129, Bologna, Italy. ABSTRACT The lagoon of Venice is seriously threatened by the phenomenon of the high level of the tide, known as "acque alte", which has been recorded since the beginning of 1900 and whose rate of occurrence has increased considerably since 1950, resulting in more frequent flooding of the inhabited islets of the lagoon, including the city of Venice. In this work, we define the causes which led to the deterioration of the environmental problems mentioned above, describing at the same time the measures and the techniques prescribed and taken in order to deal more effectively with the undesirable development of the phenomenon. HELECO '05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 1

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η υποβάθµιση του παράκτιου περιβάλλοντος, σε παγκόσµια κλίµακα και ειδικότερα στις ακτές της Μεσογείου, έχει λάβει σηµαντικές διαστάσεις τις τελευταίες δεκαετίες, µε χαρακτηριστικά τα εκτεταµένα επεισόδια ρύπανσης της θάλασσας, των ακτών και των παράκτιων υδάτων καθώς και της εκδήλωσης φαινοµένων διάβρωσης - οπισθοδρόµησης της ακτογραµµής. Κοινό παράγοντα της υποβάθµισης αυτής, αποτελούν, η αλόγιστη εκµετάλλευση του παράκτιου χώρου και των λεκανών απορροής και οι ανεξέλεγκτες, χωρίς σχεδιασµό, ανθρωπογενείς επεµβάσεις (εκτροπές της ροής ποταµών, αντλήσεις υπόγειων υδάτων, αµµοληψίες, κλπ). Η εντατικοποίηση της εκµετάλλευσης των φυσικών πόρων και ιδιαίτερα του παράκτιου περιβάλλοντος, συµβαδίζει µε τις συνεχώς αυξανόµενες περιπτώσεις, περιβαλλοντικής αποσταθεροποίησης, ενώ ταυτόχρονα οι επεµβάσεις του ανθρώπου µε έργα, για την προστασία και την αντιµετώπιση των δυσµενών αυτών αποτελεσµάτων, γίνονται συχνότερες [1,9]. Μεταξύ των περιοχών της Μεσογείου, που αντιµετωπίζουν σχετικά προβλήµατα, χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί, η λιµνοθάλασσα της Βενετίας (Laguna di Venezia), η οποία δηµιουργήθηκε, περί τα 6.000 χρόνια πριν, ως τµήµα ενός δαιδαλώδους συµπλέγµατος λιµνοθαλασσών, στις χαµηλές παράκτιες περιοχές της Emiglia-Romagnia και της Venezia (Βενετία - Ιταλίας). Σήµερα, σηµαντικό τµήµα των λιµνοθαλασσών αυτών, έχει εξαφανιστεί, µετά τις έντονες ανθρωπογενείς επεµβάσεις, που συνίστανται κυρίως στην εκτροπή υδατορεµµάτων και τη διάνοιξη - εκβάθυνση καναλιών ναυσιπλοΐας, επεµβάσεις οι οποίες συντελέστηκαν, τόσο κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων, όσο και κατά τη σύγχρονη εποχή. Σαφώς ευδιάκριτα, έχουν παραµείνει αξιόλογα τµήµατα του ιδιαίτερου αυτού περιβάλλοντος, µεταξύ των οποίων και η λιµνοθάλασσα της Βενετίας, η οποία, εµφανίζεται, σήµερα, µε έντονα υποβαθµισµένη την ποιότητα των υδάτων της καθώς και µε διαφοροποιηµένα µορφολογικά χαρακτηριστικά, σε σχέση µε το παρελθόν. Επίσης, έχει αυξηθεί σηµαντικά η συχνότητα εµφάνισης του φαινοµένου της υψηλής στάθµης της παλίρροιας "acque alte", ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των θυελλωδών κυµάτων της χειµερινής περιόδου, µε αποτέλεσµα τη συχνότερη κατάκλυση των κατοικηµένων νησίδων της, συµπεριλαµβανοµένης και της πόλης της Βενετίας [10,4]. Για την προστασία της λιµνοθάλασσας και των πόλεων Venezia και Chioggia, από τα έντονα περιβαλλοντικά προβλήµατα, που αντιµετωπίζουν, έχει τεθεί ήδη σε εφαρµογή, ένα εκτεταµένο πρόγραµµα δράσης (πρόγραµµα Mose), που στοχεύει : α. στην προστασία των πόλεων Venezia και Chioggia καθώς και των υπόλοιπων αστικών κέντρων, που κινδυνεύουν από τις υψηλές παλίρροιες "acque alte", β. στην προστασία της παράκτιας ζώνης και ιδιαίτερα της άµµο-λωρίδας, που προστατεύει τη λιµνοθάλασσα της Βενετίας, από την καταστροφική δράση των θυελλωδών κυµάτων της Αδριατικής θάλασσας, γ. στον περιορισµό και την εξουδετέρωση της ρύπανσης από αστικά λύµατα, υγρά και στερεά απόβλητα και την εξυγίανση της περιοχής, δ. στην αποκατάσταση της ισορροπίας του οικοσυστήµατος, ε. στην κοινωνικο-οικονοµική ανάπτυξη και στ. στην συντήρηση και αποκατάσταση του αρχιτεκτονικού ιστού και των κατοικιών της περιοχής. 2. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΣΗ, ΓΕΩΛΟΓΙΑ, Υ ΡΟΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΕΡΙΟΧΗΣ H λιµνοθάλασσα της Βενετίας, εντοπίζεται γεωγραφικά, στο βορειοδυτικό τµήµα της Αδριατικής θάλασσας και εντάσσεται στην χερσαία περιοχή Veneto. Πρόκειται για επιµήκη, τοξοειδούς σχήµατος, λιµνοθάλασσα, η οποία καταλαµβάνει έκταση 550 km 2. Το µήκος της φθάνει τα 50 km και το πλάτος τα 8-14 km. Στο εσωτερικό της περιλαµβάνει χαρακτηριστικές λιµνοθαλάσσιες γεωµορφές, που συνθέτουν ένα σύµπλεγµα αµµονησίδων, σε αβαθή υδατοσυλλογή, µεταξύ των οποίων, η Venezia, το Murano και το Burano. Το ιδιαίτερα ευαίσθητο, οικοσύστηµα της HELECO '05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 2

λιµνοθάλασσας, το οποίο σήµερα ολοένα και συχνότερα κατακλύζεται από τα θαλάσσια ύδατα "acque alte", χωρίζεται από την Αδριατική θάλασσα, µε µια λεπτή άµµο-λωρίδα, η διατήρηση της οποίας, αποτελεί σηµαντική προϋπόθεση για την προστασία της. Η παλίρροια είναι ηµι-ηµερήσιου τύπου και η επικοινωνία της λιµνοθάλασσας µε την Αδριατική θάλασσα γίνεται, σήµερα, µέσω τριών φυσικών ανοιγµάτων-διαύλων επικοινωνίας, στις θέσεις Chioggia, Malamocco και Lido, ανοίγµατος πλάτους 380, 400 και 800 m. αντίστοιχα (Σχήµα 1). Σχήµα 1. Γεωγραφική τοποθέτηση της Λιµνοθάλασσα της Βενετίας. Από γεωλογικής πλευράς, ο πυθµένας και ο περιβάλλον χώρος της λιµνοθάλασσας, συνίσταται από προσχωµατικούς σχηµατισµούς - ιζήµατα και ειδικότερα από εναλλαγές άµµων, αµµοϊλύων και ιλύων, ο βαθµός συµµετοχής των οποίων, καθορίζει τα τεχνικογεωλογικά-εδαφοµηχανικά και τα υδρογεωµορφολογικά χαρακτηριστικά του κάθε µέλους. Οι άµµοι εµφανίζονται κυρίως στις θέσεις Chioggia, Malamocco και Lido, στις οποίες αναπτύσσονται τα τρία φυσικά ανοίγµατα-δίαυλοι επικοινωνίας της λιµνοθάλασσας µε την Αδριατική θάλασσα, γεγονός που οφείλεται στην κίνηση των παλιρροιών, που εµποδίζουν την παραµονή και εναπόθεση των λεπτοµερέστερων υλικών. Στα εσωτερικά τµήµατα της λιµνοθάλασσας, περιορίζεται το ποσοστό εµφάνισης των αµµωδών µελών και υπερισχύουν τα λεπτοµερέστερα ιζήµατα [6]. Τα ποτάµια συστήµατα Adige, Bacchiglione, Brenta, Sile και Piave, τα οποία κατά το παρελθόν, εκφορτίζονταν µέσα στη λιµνοθάλασσα της Βενετίας, έχουν ήδη εκτραπεί µε την επέµβαση του ανθρώπου και εκφορτίζονται πλέον, στην Αδριατική θάλασσα. Η υπόγεια υδροφορία στην ευρύτερη περιοχή της λιµνοθάλασσας διακρίνεται: α. στον αβαθή φρεάτιο ορίζοντα, ο οποίος, ακολουθεί εξοµαλύνοντας τη µορφολογία του ανάγλυφου και β. στην υπό πίεση, βαθειά υδροφορία, η οποία εντοπίζεται στα διαπερατά µέλη των γεωλογικών σχηµατισµών. Σηµαντικά είναι τα προβλήµατα σχετικά µε τις εντατικές αντλήσεις υπόγειων υδάτων, που χρησιµοποιούνται για την κάλυψη των αναγκών της βιοµηχανίας, εξαιτίας των οποίων προκλήθηκε πτώση της πιεζοµετρικής στάθµης, περί τα 15 m, για την περίοδο 1950-1970 [3]. Επίσης σηµαντικό είναι και το πρόβληµα της υποβάθµισης της ποιότητας των υδάτων της λιµνοθάλασσας, στην οποία καταλήγουν τα αστικά λύµατα των πόλεων Mestre και Venezia καθώς και τα βιοµηχανικά απόβλητα από την εκτεταµένη βιοµηχανική ζώνη του Porto Marghera. Σηµειώνεται ότι η περιβαλλοντική επιβάρυνση της λιµνοθάλασσας, επιδεινώνεται και από την τουριστική δραστηριότητα, η οποία ξεπερνάει τις 10 7 αφίξεις ετησίως. 3. ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΥΨΗΛΗΣ ΣΤΑΘΜΗΣ ΤΗΣ ΠΑΛΙΡΡΟΙΑΣ ACQUE ALTE Η λιµνοθάλασσα της Βενετίας, απειλείται σοβαρά από το φαινόµενο της υψηλής στάθµης της παλίρροιας, το επονοµαζόµενο "acque alte", που καταγράφεται ήδη, από τις αρχές του 1900 και το οποίο, µετά το έτος 1950, έχει αυξηθεί σηµαντικά, ως προς τη συχνότητα εµφάνισής του, ιδιαίτερα HELECO '05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 3

κατά τη διάρκεια των θυελλωδών κυµάτων της χειµερινής περιόδου, µε αποτέλεσµα τη συχνότερη κατάκλυση των κατοικηµένων νησίδων, που αναπτύσσονται στο εσωτερικό της λιµνοθάλασσας, συµπεριλαµβανοµένων των πόλεων Venezia και Chioggia (Εικόνες 1α & 1β) [3]. Εικόνες 1α & 1β: (1α) Χαµηλή στάθµη και (1β) Yψηλή στάθµη παλίρροιας "acque alte" > +1.00 m., µε πλήρη κατάκλυση, του πλατώµατος, έξω από το Palazzo Ducale (Βενετία). Αξιοσηµείωτα είναι τα δέκα κυριότερα επεισόδια κατά τα οποία καταγράφηκε η υψηλότερη στάθµη παλίρροιας "acque alte", στην πόλη της Venezia, από το έτος 1920 µέχρι σήµερα, τα οποία ξεπερνούν κατά πολύ το µέσο υψόµετρο της πόλης, που είναι ίσο µε 110 cm, περίπου, από τη µέση στάθµη θάλασσας (Σχήµα 2). 250 Σχήµα 2. Υψηλότερες στάθµες παλίροιας, απο το 1920 Υψος πληµµύρας (σε cm) 200 150 100 50 0 147 151 145 194 144 140 166 159 142 144 16.04.1936 12.11.1951 15.10.1960 04.11.1966 03.11.1968 14.02.1979 22.12.1979 01.02.1986 08.12.1992 06.11.2000 Ηµεροµηνία εµφάνισης των επεισοδίων πληµµύρας Σχήµα 2. Οι δέκα υψηλότερες στάθµες παλίρροιας "acque alte" που καταγράφηκαν στην Βενετία από το έτος 1920 Ενδεικτικά αναφέρεται ότι, υψηλές παλίρροιες "acque alte", οι οποίες ξεπερνούν σε ύψος τα 100 cm και οι οποίες εµφανίζονται κατά µέσο όρο, περί τις 7 φορές ετησίως, προκαλούν εκτεταµένες πληµµύρες και ζηµιές, που επιδεινώνονται µε την περαιτέρω αύξηση της στάθµης των υδάτων. Η κατάκλυση η οποία προκαλείται, στην περίπτωση παλίρροιας, µε στάθµη 120 και 130 cm, ξεπερνάει, αντίστοιχα, σε έκταση το 1/3 και τα 2/3 του ιστορικού κέντρου της πόλης της Venezia, HELECO '05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 4

ενώ στην ακραία περίπτωση στάθµης στα 194 cm (4 Νοεµβρίου 1966), κατακλύστηκε η συνολική επιφάνεια της πόλης και καλύφθηκε µε στρώµα νερού, περί το ένα µέτρο. Επίσης, η άµµο-λωρίδα, η οποία χωρίζει τη λιµνοθάλασσα της Βενετίας από την Αδριατική θάλασσα, παρ ότι ενισχυµένη, κατά το παρελθόν, µε ειδικά έργα προστασίας, έχει αντιµετωπίσει σηµαντικά προβλήµατα ως προς την διατήρησή της και έχει παρουσιάσει αδυναµίες, ως προς την προστασία της περιοχής της λιµνοθάλασσας και των νησίδων της, από τον κίνδυνο κατάκλισης [6]. Η καταστροφική δράση των θυελλωδών κυµάτων η οποία, το 1966, κατέστρεψε τα έργα ενίσχυσης "murazzi", σε αρκετές θέσεις της άµµο-λωρίδας, που προστατεύει τη λιµνοθάλασσα, επήλθε, κατά τη διάρκεια µιας 20ετούς ψυχρής-υγρής περιόδου. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίστηκε από τη συχνή εµφάνιση του φαινοµένου της υψηλής στάθµης της παλίρροιας "acque alte" και διήρκεσε περίπου µέχρι το δεύτερο ήµισυ της 10ετίας του 70. Για ολόκληρη την 10ετία του 80, οι χαµηλές και αραιές βροχοπτώσεις και τα περιορισµένης έντασης θυελλώδη κύµατα, τα οποία χαρακτηρίζουν µια θερµή-ξηρή περίοδο, πρόσδωσαν µια περίοδο σχετικής ηρεµίας στη λιµνοθάλασσα, την οποία όµως διαδέχεται µια ψυχρή-υγρή περίοδος µε νέες θαλάσσιες µετεωρολογικές συνθήκες, δυσµενείς για τη διατήρηση και προστασία της περιοχής της λιµνοθάλασσας της Βενετίας [2,7,8]. 4. ΑΙΤΙΕΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ACQUE ALTE - ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ Η σηµερινή κατάσταση που επικρατεί στη λιµνοθάλασσα της Βενετίας, η οποία θεωρείται επισφαλής για την διατήρησή της ίδιας αλλά και των πόλεων Venezia και Chioggia, δεν οφείλεται µόνο στις επεµβάσεις του ανθρώπου, οι οποίες διαµόρφωσαν κατά περίπτωση και ανάλογα µε τις διαµορφούµενες ανάγκες, τη µορφή και το περιβάλλον της, αλλά είναι αποτέλεσµα ενός πολυπαραγοντικού συστήµατος διεργασιών, στο οποίο επικαλύπτονται και αλληλοδιαδέχονται οι φυσικές διεργασίες (κλιµατικές µεταβολές) τις τεχνητές (ανθρωπογενείς επεµβάσεις). Οι κύριες αιτίες πρόκλησης του φαινοµένου "acque alte", είναι: α. η ταπείνωση της επιφάνειας του εδάφους της περιοχής της λιµνοθάλασσας και των αµµονησίδων, λόγω των εντατικών αντλήσεων υπόγειων υδάτων και της καθίζησης "subsidenza", β. η αύξηση της στάθµης θάλασσας "ευστατισµός" σε συνδυασµό µε την αύξηση της στάθµης εξ αιτίας του "φαινοµένου του θερµοκηπίου", και γ. οι θυελλώδεις νοτιοανατολικοί άνεµοι "Scirocco", που σε συνδυασµό µε υψηλές τιµές παλίρροιας (πληµµυρίδας), οδηγούν τα θαλάσσια ύδατα και τα ύδατα της λιµνοθάλασσας, σε επίπεδα ανώτερα της σηµερινής ταπεινωµένης επιφάνειας του εδάφους. Ειδικότερα, σε ότι αφορά στην ταπείνωση της επιφάνειας του εδάφους, η οποία σε αρκετά σηµεία έχει σηµειώσει καθίζηση που φθάνει µέχρι και τα 23 cm, σε σύγκριση µε το έτος 1908, αυτή οφείλεται στις εντατικές αντλήσεις υπόγειων υδάτων, για την κάλυψη των αναγκών της βιοµηχανίας, εξαιτίας των οποίων, κατά την περίοδο 1950-1970, προκλήθηκε πτώση της πιεζοµετρικής στάθµης, περί τα 15 m. Το µέσο υψόµετρο του εδάφους στην πόλη της Venezia, σήµερα, είναι ίσο µε 110 cm, περίπου, από τη µέση στάθµη θάλασσας, ενώ κατά το παρελθόν, στις αρχές του προηγούµενου αιώνα (περί το έτος 1900) έφθανε το υψόµετρο των 130 cm, περίπου (Σχήµα 3). Στην καθίζηση η οποία έχει προκληθεί από τις αντλήσεις υπόγειων υδάτων, αθροίζονται και η φυσιολογικά αναµενόµενη καθίζηση των κοκκωδών σχηµατισµών του υπεδάφους "φυσική καθίζηση" καθώς και ο "ευστατισµός", ο οποίος για την περιοχή της βόρειας Αδριατικής θάλασσας και της λιµνοθάλασσας της Βενετίας, προσδίδει ετησίως, αύξηση της στάθµης θάλασσας περί τα 1.27 mm [3]. HELECO '05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 5

Σχήµα 3. Αύξηση της συχνότητας εµφάνισης του φαινοµένου της υψηλής στάθµης της παλίρροιας "acque alte", σε συνδυασµό µε την καθίζηση του εδάφους, από το έτος 1909 έως το 1996 [3]. Επίσης, σηµαντικό στοιχείο που έµµεσα έχει συµβάλλει στην όξυνση του φαινοµένου "acque alte" και έχει αυξήσει την αρνητική σχέση µεταξύ στάθµης ύδατος και στάθµης εδάφους, ενισχύοντας την παλίρροια κατά 8 cm περίπου, αποτελούν οι µορφολογικές µεταβολές που έχει υποστεί η λιµνοθάλασσα της Βενετίας, από τις ανθρωπογενείς επεµβάσεις, που συντελέστηκαν, τόσο κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων, όσο και κατά τη σύγχρονη εποχή. Οι επεµβάσεις αυτές που άρχισαν από το έτος 1300 µ.χ., για αµυντικούς αλλά και εµπορικούς λόγους, συνίστανται κυρίως, στην εκτροπή και την εκφόρτιση των υδατορεµµάτων Adige, Bacchiglione, Brenta, Sile και Piave, έξω από τη λιµνοθάλασσα, για την αποφυγή της πλήρωσής της, µε φερτές ύλες. Τα υδατορέµµατα αυτά, κατά το παρελθόν, εκφορτίζονταν µέσα στη λιµνοθάλασσα και προσέφεραν σηµαντικές ποσότητες γλυκών υδάτων και φερτών υλών. Ανάλογες επεµβάσεις, µεταξύ των οποίων και τα έργα διάνοιξης - εκβάθυνσης καναλιών ναυσιπλοΐας καθώς και η εκτροπή, της κύριας εκβολής του ποταµού Πάδου (Po), έλαβαν χώρα µέχρι τον XIX και παρεµπόδισαν την πλήρωση της λιµνοθάλασσας, µε ιζήµατα και την συνένωση της πόλης-νησίδας της Venezia, µε την ενδοχώρα, ενώ υλοποιήθηκαν και επεµβάσεις ενίσχυσης της εξωτερικής άµµο-λωρίδας, οι επονοµαζόµενες "murazzi", για την προστασία και διατήρησή της, από την καταστροφική δράση των θυελλωδών κυµάτων της Αδριατικής θάλασσας. Οι συνεχείς και έντονες επεµβάσεις στα υδρο-γεωµορφολογικά χαρακτηριστικά του παράκτιου χώρου, της λιµνοθάλασσας και των λεκανών απορροής, µετέβαλαν τη δυναµική της ανάπτυξης των γεωµορφολογικών διεργασιών και οδήγησαν στη διαµόρφωση ενός τεχνητού περιβάλλοντος λιµνοθάλασσας, ελεγχόµενο κατά το δυνατόν, από τον άνθρωπο [4, 5, 10, 11, 12]. Η περαιτέρω υποβάθµιση της λιµνοθάλασσας της Βενετίας, προκλήθηκε, κατά το δεύτερο ήµισυ του προηγούµενου αιώνα (ΧΧ), από τις έντονες ανθρωπογενείς επεµβάσεις, που είχαν ως κύριο στόχο την οικονοµική ανάπτυξη και οι οποίες συνίστανται στην εγκατάσταση βαριών βιοµηχανιών στην περιοχή Porto Marghera, καθώς και στη διάνοιξη και εκβάθυνση των καναλιών ναυσιπλοΐας, για την διευκόλυνση της διακίνησης των προϊόντων. Αξιοσηµείωτες είναι οι επιπτώσεις που προκλήθηκαν από την υπεράντληση των υπόγειων υδάτων της περιοχής, για βιοµηχανική χρήση, µε αποτέλεσµα την αύξηση του ρυθµού καθίζησης των κοκκωδών σχηµατισµών του υποβάθρου που ωθούν, την εξελικτική πορεία της λιµνοθάλασσας, προς την κατεύθυνση της πλήρους κατάκλυσής της και τη µετατροπή της σε θάλασσα, ιδιαίτερα, κατά τη διάρκεια ψυχρών-υγρών περιόδων, όπου η βιαιότητα προσβολής των θυελλωδών κυµάτων είναι αυξηµένη [4]. 5. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ACQUE ALTE Για την προστασία της λιµνοθάλασσας και των πόλεων Venezia και Chioggia, και για την αντιµετώπιση των επιπτώσεών που προκαλούνται, από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες και από HELECO '05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 6

τα φυσικά φαινόµενα που εξελίσσονται στην περιοχή, έχει εγκριθεί από το Ιταλικό κράτος και τίθεται σταδιακά σε εφαρµογή, εκτεταµένο πρόγραµµα, το αποκαλούµενο Mose (Modulo Sperimentale Ellettromeccanico). Πρόκειται για ένα ολοκληρωµένο σχέδιο δράσης που στοχεύει : α. στην προστασία των πόλεων Venezia και Chioggia καθώς και των υπόλοιπων αστικών κέντρων, που κινδυνεύουν από τις υψηλές παλίρροιες "acque alte", β. στην προστασία της παράκτιας ζώνης και ιδιαίτερα της άµµο-λωρίδας, που προστατεύει τη λιµνοθάλασσα της Βενετίας, από την καταστροφική δράση των θυελλωδών κυµάτων της Αδριατικής θάλασσας, γ. στον περιορισµό και την εξουδετέρωση της ρύπανσης από αστικά λύµατα, υγρά και στερεά απόβλητα και την εξυγίανση της περιοχής, δ. στην αποκατάσταση της ισορροπίας του οικοσυστήµατος, ε. στην κοινωνικοοικονοµική ανάπτυξη και στ. στην συντήρηση και αποκατάσταση ανακαίνιση του αρχιτεκτονικού ιστού και των κατοικιών της περιοχής. Σε ότι αφορά στην αντιµετώπιση του φαινοµένου της υψηλής στάθµης της παλίρροιας "acque alte" έχουν τεθεί σε εφαρµογή, κατά το παρελθόν, αποσπασµατικά µέτρα, σχετικά µε τον περιορισµό των αντλήσεων υπόγειων υδάτων, µε αποτέλεσµα την ανακοπή της ταχύτητας καθίζησης του εδάφους "subsidenza" και την µικρή επαναφορά του (περί τα 2 cm), κατά το έτος 1975, ενώ έχουν κατασκευαστεί και έργα ενίσχυσης, τα επονοµαζόµενα "murazzi", για την προστασία και διατήρηση της άµµο-λωρίδας, που προστατεύει τη λιµνοθάλασσα της Βενετίας, από τα θυελλώδη κύµατα της Αδριατικής θάλασσας. Σήµερα, για την αποτελεσµατικότερη αντιµετώπιση του φαινοµένου "acque alte" καθώς και των επιπτώσεων που προκαλούνται στην περιοχή, από την αύξηση της συχνότητας των πληµµύρων, προβλέπονται οι παρακάτω αναφερόµενες επεµβάσεις, οι οποίες υλοποιούνται, υπό την εποπτεία του Ιταλικού κράτους και της "Consorzio Venezia Nuova" και οι οποίες εξελίσσονται σταδιακά, σύµφωνα µε το χρονοδιάγραµµα κατασκευής τους και περιλαµβάνουν (Σχήµατα 4, 5 & 6): Σχήµα 4. Μέτρα που περιλαµβάνονται στο σχέδιο δράσης για την αντιµετώπιση του φαινοµένου της υψηλής στάθµης της παλίρροιας "acque alte", στη λιµνοθάλασσα και την πόλη της Βενετίας. ιακρίνονται οι διαδοχικές φάσεις λειτουργίας των "αναδυόµενων φραγµάτων", ανάλογα µε την στάθµη της παλίρροιας. HELECO '05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 7

α. Έργα πρόσθετης αντιδιαβρωτικής ενίσχυσης της άµµο-λωρίδας (τσιµεντενέσεις στο υποθαλάσσιο τµήµα, κλπ), στο µέτωπο που αναπτύσσεται προς την Αδριατική θάλασσα, β. Τοπικές παρεµβάσεις, ως αντιστάθµισµα της καθίζησης, για παλίρροιες ύψους 1.00 m., που συνίστανται κυρίως, στην ανύψωση των πεζοδροµίων και την αναδιαµόρφωση των δαπέδων, στους δηµοτικούς κοινόχρηστους χώρους, µε τα χαµηλότερα υψόµετρα και γ. Μεγάλου µεγέθους παρεµβάσεις, για παλίρροιες ύψους > 1.00 m. Τα έργα που προβλέπονται για την αντιµετώπιση των υψηλών παλιρροιών, έχουν σχεδιαστεί να παρεµποδίζουν την είσοδο των υδάτων υψηλής παλίρροιας της Αδριατικής θάλασσας και να ανταποκρίνονται αποτελεσµατικά σε διαφορές µέχρι και 2 m ύψους, µεταξύ θάλασσας και λιµνοθάλασσας. Πρόκειται για την εγκατάσταση και λειτουργία ειδικής διάταξης φραγµάτων "κινητών αναδυόµενων ρουφρακτών", µε σκοπό, την ελεγχόµενη απόφραξη των τριών φυσικών ανοιγµάτων διαύλων επικοινωνίας της λιµνοθάλασσας µε την Αδριατική θάλασσα, κατά τη διάρκεια θυελλωδών κυµάτων και υψηλών παλιρροιών (Σχήµατα 4, 5 & 6). Σχήµα 5. Γεωγραφική τοποθέτηση των "αναδυόµενων φραγµάτων - ρουφρακτών", στις εισόδους των λιµανιών Chioggia, Malamocco και Lido, για την αντιµετώπιση του φαινοµένου "acque alte". Ειδικότερα, στις εισόδους της λιµνοθάλασσας της Βενετίας, στις θέσεις Chioggia, Malamocco και Lido, πλάτους ανοίγµατος 380, 400 και 800 m., αντίστοιχα, προβλέπεται η κατασκευή ενός συστήµατος "κινητών αναδυόµενων ρουφρακτών" αποτελούµενου συνολικά από 79 στελέχη (Chioggia 18, Malamocco 20 και Lido 41), πάχους 5 m., πλάτους 20 m., µήκους 30 m. και βάρους 250-350 τόννων, το καθένα, µε κενό χώρο µεταξύ των µεταλλικών τοιχωµάτων. Οι ρουφράκτες (φράγµατα), σε περιόδους νηνεµίας, µε χαµηλή στάθµη παλίρροιας 1.00 m., περιέχουν στους θαλάµους τους, νερό πλήρωσης, έχουν αυξηµένο βάρος και επικάθονται στον πυθµένα των εισόδων της λιµνοθάλασσας, όπου και προσδένονται µε ειδικούς αρµούς, µέσα σε κατάλληλες θυρίδες. Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες αναµένεται αύξηση του ύψους της παλίρροιας > 1.00 m., οι ρουφράκτες αυτοί, ανυψώνονται αυτόµατα, περιστρεφόµενοι γύρω από έναν οριζόντιο άξονα, στη βάση τους και κλείνουν τις εισόδους. Με τον τρόπο αυτό, αποµονώνεται η λιµνοθάλασσα από την Αδριατική θάλασσα, µε αποτέλεσµα την παρεµπόδιση της διείσδυσης του HELECO '05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 8

θαλάσσιου µετώπου και την αποτροπή της δηµιουργίας του φαινοµένου "acque alte", στο εσωτερικό της λιµνοθάλασσας της Βενετίας. Η "ανάδυση" των ρουφρακτών, πραγµατοποιείται, µε τη χρησιµοποίηση ειδικής διάταξης αεροσυµπιεστών, που εισπιέζουν αέρα, στο εσωτερικό των θαλάµων και αποβάλλουν το εγκλωβισµένο νερό, ενώ, µετά την παύση του φαινοµένου της υψηλής παλίρροιας, επιτυγχάνεται η "βύθισή" τους, µε την αντίστροφη διαδικασία, της εισαγωγής νερού και της αποβολής του αέρα (Σχήµατα 4, 5 & 6). Σχήµα 6. ιαδοχικές φάσεις λειτουργίας των "αναδυόµενων φραγµάτων - ρουφρακτών", στις εισόδους της λιµνοθάλασσας της Βενετίας. 1. Κλειστό (σε αδράνεια) για χαµηλή στάθµη παλίρροιας 1.00 m., 2. Σε ανάδυση, για αναµενόµενη αύξηση του ύψους της παλίρροιας > 1.00 m., και 3. Σε πλήρη λειτουργία, για παλίρροιες ύψους > 1.00 m. Η διάταξη των φραγµάτων αυτών, είναι σχεδιασµένη έτσι ώστε να περιορίζονται στο ελάχιστο οι επιπτώσεις στο περιβάλλον και ειδικότερα στο υδατικό ισοζύγιο µεταξύ θάλασσας και λιµνοθάλασσας, στο ρυθµό ανανέωσης των υδάτων καθώς και στην αισθητική του τοπίου ενώ ταυτόχρονα έχει προβλεφθεί η δυνατότητα κυκλοφορίας των µικρών αλιευτικών σκαφών, ακόµη και κατά τη φάση πλήρους λειτουργίας της (Σχήµατα 4, 5 & 6). 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι επεµβάσεις του ανθρώπου, στα υδατορέµµατα και τη λιµνοθάλασσα της Βενετίας, οι οποίες έλαβαν χώρα από τους ιστορικούς χρόνους µέχρι σήµερα και εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της κάθε εποχής (άµυνα, ναυσιπλοΐα, εµπόριο, βιοµηχανία, τουρισµός), επέφεραν σηµαντικές µεταβολές στα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος, της περιοχής, µε αποτέλεσµα, την ενίσχυση φαινοµένων, που σήµερα, έχουν οδηγήσει το ιδιαίτερα ευαίσθητο, οικοσύστηµα της λιµνοθάλασσας, σε έντονα προβλήµατα υποβάθµισης της ποιότητας των νερών της και στην ολοένα συχνότερη κατάκλυση των χερσαίων τµηµάτων της, από τα νερά της αυξηµένης στάθµης της παλίρροιας "acque alte". Η αποσταθεροποίηση της περιβαλλοντικής ισορροπίας και της εξέλιξης των φυσιολογικών διεργασιών που αναπτύσσονται στην λιµνοθάλασσα, επιδεινώθηκε σηµαντικά την τελευταία 50ετία, περίοδο κατά την οποία εντάθηκαν σε σηµαντικό βαθµό οι ανθρωπογενείς επεµβάσεις, στην περιοχή. Καθοριστικής σηµασίας για την περιοχή, είναι η αντιµετώπιση του φαινοµένου της υψηλής στάθµης της παλίρροιας "acque alte", του οποίου η συχνότητα, έχει αυξηθεί σηµαντικά και το οποίο αποδίδεται κυρίως στην αύξηση του ρυθµού καθίζησης των κοκκωδών σχηµατισµών του υποβάθρου, που οφείλεται στην υπεράντληση των υπόγειων υδάτων της περιοχής Mestre - Porto Marghera, για βιοµηχανική χρήση. Για το λόγο αυτό αλλά και γενικότερα για την προστασία του φυσικού και δοµηµένου περιβάλλοντος της περιοχής της λιµνοθάλασσας της Βενετίας, έχει τεθεί σε εφαρµογή, ένα εκτεταµένο πρόγραµµα δράσης (πρόγραµµα Mose), που περιλαµβάνει σειρά µέτρων και ενεργειών για την αντιµετώπιση του προβλήµατος. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ HELECO '05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 9

1. Βαβίζος Γ. και Α. Μερτζάνης (2002) "Περιβάλλον - Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων", Εκδόσεις Παπασωτηρίου, Αθήνα. 2. Camuffo D., (1987) "Freezing of the Venetian Lagoon since the 9 th century A.D. in comparison to the climate of Western Europe and England", Climatic Change, 10, 43-46. 3. Carbognin L., Gatto P., Marabini F., (1984) "The city and the lagoon of Venice a guidebook on the environment and land subsidence", III Congresso Internazionale sulla subsidenza, Venezia, pp. 1-35. 4. Carbognin L., Gatto P., Marabini F., (1985) "Εrosive processes in the littoral of the Venice lagoon", Coastal zone 85, IV Symposium on coastal and ocean management, Baltimore, U.S.A., pp. 1587-1600. 5. Carbognin L., Marabini F., (1989). "Evolutional trend of the Po river delta (Adriatic sea, Italy)", Proc. of the 28 th International Geological Congress, Washington D.C., U.S.A., pp. 238-239. 6. Enzi S., Marabini F., (1992) "Evoluzione della fascia costiera Adriatica e l azione antropica", Proc. of the Congress Asociazione Italiana di Cartografia, Bolzano, Italy. 7. Lamb H. H., (1977) "Climate. Present, Past and Future", London, Methuen, vol. 2. 8. Lamb H. H., (1982) "Climate, history and the modern world", London, Methuen. 9. Marabini F., Μερτζάνης A., (2003). "Η διαχείριση του παράκτιου χώρου και η εξέλιξη των ακτών της Μεσογείου", 4 η ιεθνής Έκθεση και Συνέδριο για την Τεχνολογία Περιβάλλοντος - «Heleco 03», Αθήνα, 30 Ιανουαρίου - 1 Φεβρουαρίου, 529-535. 10. Marabini F., Μερτζάνης A., (2004). "The Lagoon of Venice: ιαχρονική εξέλιξη των υδρογεωµορφολογικών διεργασιών, στα υδατορέµµατα και τη λιµνοθάλασσα της Βενετίας". 10 ο ιεθνές Συνέδριο της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρείας, 15-17 Απριλίου, Θεσσαλονίκη. 11. Marabini F., Veggiani A., (1991) "Evolutional trend of the coastal zone and influence of the climatic fluctuations", Proc. of the C.O.S.U., II-Long Beach, U.S.A., 2-4 April. 12. Pavanello G., (1931) "La laguna veneta. Note illustrative e breve sommario storico", Magistrato alle acque, Ufficio speciale idrografico, pp. 1-34. HELECO '05, ΤΕΕ, Αθήνα, 3-6 Φεβρουαρίου 2005 10