ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ

ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑ Ελένη Κώτσου ΥΠΕΥΘΥΝΕΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Χριστίνα Μακαρατζή - Βασιλική Κρεββατά ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Στέλιος Σκουρλής ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΓΓΛΙΚΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΕΩΝ Deborah Kazazis ΕΚΤΥΠΩΣΗ «ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ ΚΑΙ ΣΙΑ Ε.Ε.» ΤΑΜΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ Οδός Πανεπιστημίου 57, 105 64 Αθήνα www.tap.gr ISSN 0570-622-X

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΟΜΟΣ 58-64 (2003-2009) ΜΕΡΟΣ Α - ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΘΗΝΑ 2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μ. ΒΑΪΟΠΟΥΛΟΥ, Μαγούλα Θεοφάνη: Ένας προϊστορικός οικισμός στη δυτική Θεσσαλική πεδιάδα Σ. ΔΕΤΟΡΑΤΟΥ, Πρωτοκορινθιακή και κορινθιακή κεραμική εισηγμένη στην Πάρο Ε. ΣΑΛΑΒΟΥΡΑ, Χάλκινο γυναικείο ειδώλιο από το ιερό της Αθηνάς Αλέας στην Τεγέα: Νέα θεώρηση ενός παλαιού ευρήματος O. ΤΖΑΧΟΥ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ, Ιππείς πολεμιστές του Λυδού Μ.Ι. ΠΩΛΟΓΙΩΡΓΗ, Ανασκαφή νεκροταφείου στο Χαλάνδρι Α. ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ - Π. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΥ, Από τα νεκροταφεία της αρχαίας Δημητριάδος-Παγασών Κ. KILINSKI, A Boiotian Kantharos Depicted by the Attic Inscription Painter Μ.-Ξ. ΓΑΡΕΖΟΥ, «Περσικόν» ΕΥ.Π. ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΣ, Ερυθρόμορφος χους του 4ου αιώνα π.χ. στο Μουσείο της Βραυρώνας Δ. ΜΠΟΣΝΑΚΗΣ, Επιτύμβια ανάγλυφη στήλη με παράσταση θηλάζουσας από την Κάλυμνο Ε. ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗ, Δύο «ανθεμωτές» επιτύμβιες στήλες ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων από την Τάναγρα ΣΤ. ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ-ΛΙΝΤΖΕΡΗ, Ρωμαϊκές επιτύμβιες στήλες από το νεκροταφείο έξω από τη Φαληρική πύλη Γ. ΠΑΛΛΗΣ, Ο βυζαντινός ναός στα Αλεπόσπιτα της Φθιώτιδας. Νέα δείγματα αρχιτεκτονικών μελών και γλυπτών από το διάκοσμό του Α. ΚΟΥΜΟΥΣΗ, Άγνωστος ναός στο Παυλόκαστρο Πατρών. Συμβολή στη μνημειακή ζωγραφική της Αχαΐας κατά τους υστεροβυζαντινούς χρόνους ΕΙΡ. ΘΕΟΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, Νεότερα στοιχεία σχετικά με τη Συλλογή Μεταβυζαντινών Τοιχογραφιών του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου 1-30 31-100 101-122 123-142 143-210 211-324 325-334 335-364 365-376 377-390 391-410 411-422 423-446 447-468 469-502

ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΠΕΛΑΓΙΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΥ ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ-ΠΑΓΑΣΩΝ Δημητριάς ιδρύθηκε στις αρχές του 3ου αι. π.χ. από τον Δημήτριο Πολιορκητή, στη θέση όπου κατά την κλασική εποχή άκμαζαν οι Παγασές. Συστηματικές ανασκαφικές έρευνες στη Δημητριάδα έχουν πραγματοποιηθεί στα δύο μνημεία, το ανάκτορο και το θέατρο. Από αυτές τις δύο ανασκαφές αλλά και από σωστικές ανασκαφές στην πόλη και το νεκροταφείο αντλούνται τα στοιχεία για την οικονομική ανάπτυξη και την οικιστική οργάνωση της πόλης, τη σύνθεση του πληθυσμού και τις λα τρείες. Το υλικό με το οποίο ασχολούμαστε στην παρούσα μελέτη προέρχεται από πολλές σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν από το 1982 έως το 2001 1. Τα νεκροταφεία της Δημητριάδος ήταν οργανωμένα έξω από τα τείχη σε τρεις περιοχές που χαρακτηρίζονται ανάλογα με τα σημεία του ορίζοντα και τη σχέση τους με την πόλη, ως βόρειο, ανατολικό και νότιο νεκροταφείο (Σχέδ. 1). Αυτήν τη χωροοργάνωση ακολουθούμε στη μελέτη του υλικού γιατί από αυτή προκύπτουν στοιχεία που σχετίζονται με τα χρονικά όρια της χρήσης κάθε τομέα του νεκροταφείου. Το βόρειο νεκροταφείο βρίσκεται πάνω στο ύψωμα «Παλάτια» και εκτείνεται ως την περιοχή των πηγών της Μπουρμπουλήθρας 2. Στο υλικό του βόρειου νεκροταφείου έχουν ενταχθεί και οι τάφοι της κλασικής εποχής που ανήκουν πιθανότατα στον οικισμό των Παγασών. Οι ταφές της κλασικής εποχής εντοπίζονται σε δύο σημεία. Το πρώτο βρίσκεται εκτός των τειχών της ελληνιστικής πόλης και συμπίπτει με το χώρο ταφής κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή. Το δεύτερο εκτείνεται εντός των τειχών της ελληνιστικής πόλης σε συνέχεια του πρώτου, στο βορειοδυτικό τομέα του τειχισμένου χώρου της Δημητριάδος (Τ.1, 2, 3, 4). Στο βόρειο νεκροταφείο περιλαμβάνονται στο πλαίσιο της μελέτης και οι δύο ρωμαϊκοί τάφοι (Τ.32 και 33) που ανασκάφηκαν κοντά στην ακτογραμμή, στο βόρειο τομέα της Δημητριάδος, πολύ κοντά στις πηγές της Μπουρμπουλήθρας. Στο ανατολικό νεκροταφείο οι τάφοι της ελληνιστικής εποχής βρίσκονται σε επαφή με την εξωτερική πλευρά του τείχους προς τη θάλασσα, με εξαίρεση έναν μόνο, που βρέθηκε εντός των τειχών (Τ.38). Οι τάφοι της ρωμαϊκής εποχής βρίσκονται στον ανατολικό τομέα της πόλης εσωτερικά του ελληνιστικού τείχους και οι περισσότεροι είναι ακτέριστοι. Κατά τη ρωμαϊκή εποχή η κατοικημένη 1. Η ανασκαφή των Τ. 2, 3, 4, 5, 28, 29, 30, 31 διενεργήθηκε από την Αργ. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, βλ. Αργ. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, ΑΔ 37 (1982), Χρονικά, σ. 226-227. Όλοι οι υπόλοιποι τάφοι έχουν ανασκαφεί από την Ανθή Μπάτζιου-Ευσταθίου, ΑΔ 37 (1982), Χρονικά, σ. 227-230 45 (1990), Χρονικά, σ. 199-201 46 (1991), Χρονικά, σ. 207 53 (1998), Χρονικά, σ. 416-419. 2. Το μεγαλύτερο μέρος του ανασκάφηκε κατά τα έτη 1995-1996, όταν πραγματοποιήθηκε εκτεταμένη ανασκαφική έρευνα εν όψει της επέκτασης των εγκαταστάσεων του Βιολογικού Καθαρισμού του Δήμου Βόλου (Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β.). Η ανασκαφή αυτή, κατά την οποία ανασκάφηκαν 919 τάφοι, πραγματοποιήθηκε υπό την εποπτεία της Ελ. Νικολάου, Ανασκαφή του βόρειου νεκροταφείου της αρχαίας Δημητριάδας, Το Έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠ.ΠΟ. στη Θεσσαλία και την ευρύτερη περιοχή της (1990-1998), Βόλος 2000, σ. 309-314. 211

Α. ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ - Π. ΤΡΙΑΝΤΑΦYΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Σχέδ. 1. Σχέδιο της αρχαίας Δημητριάδος. έκταση της πόλης είχε περιοριστεί σε τμήμα γύρω από το βόρειο λιμάνι, με αποτέλεσμα την αλλαγή χρήσης χώρων από κατοικημένους σε χώρους ταφής, όπως συνέβη στη νότια πτέρυγα του ανατολικού περιστυλίου του ανακτόρου, στην περιοχή βόρεια του θεάτρου κ.α. Ο Απ. Αρβανιτόπουλος είχε ανασκάψει μεγάλη έκταση του νότιου νεκροταφείου, όπου είχε ε - ντοπίσει και το ιερό της Πασικράτας 3. Οι πρόσφατες ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν λίγο νοτιότερα από τις παλιές και σε ορισμένα σημεία συνέπεσαν. Το νότιο νεκροταφείο ήταν σε χρήση από τις αρχές του 3ου αι. π.χ. έως τα μέσα του 3ου αι. μ.χ. 212 3. Αρβανιτόπουλος 1928.

Εικ. 1-2. Τάφος 1. Η μελέτη διαιρείται σε τέσσερα μέρη: Στο πρώτο μέρος παρατίθεται ο κατάλογος των τάφων με τα κτερίσματά τους. Η παρουσίαση των τάφων γίνεται με αύξοντα αριθμό και ακολουθεί η θέση στην οποία βρέθηκαν. Για το λόγο αυτό σε ορισμένες φωτογραφίες εικονίζεται ο αύξων αριθμός που είχε πάρει ο τάφος στη συγκεκριμένη σωστική ανασκαφή, ο οποίος είναι διαφορετικός από την τελική αρίθμηση των τάφων στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης. Από το συνδυασμό των χρονολογημένων κτερισμάτων, κυρίως της κεραμικής, συμπεραίνεται η χρονολόγηση του τάφου. Από τους ακτέριστους τάφους, λίγοι είναι δυνατόν να χρονολογηθούν βάσει της κατασκευής τους ή άλλων χαρακτηριστικών. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις η χρονολόγηση δηλώνεται ως αβέβαιη. Τα κτερίσματα των τάφων παρουσιάζονται υπό μορφήν καταλόγου αμέσως κάτω από το κείμενο της περιγραφής του τάφου στον οποίο ανήκουν. Ακολουθεί ο κατάλογος των ευρημάτων που βρέθηκαν έξω από τους τάφους. Τα ευρήματα αυτά προέρχονται από διαλυμένες ταφές, αλλά αποτελούν σημαντικά στοιχεία για τη χρονολόγηση του νεκροταφείου και την πληρέστερη παρουσίαση και μελέτη του υλικού. Στο τρίτο μέρος εξετάζονται τα ευρήματα τυπολογικά: κεραμική, ειδώλια, γυάλινα αγγεία και τα υπόλοιπα ευρήματα. Τέλος, παρουσιάζονται τα στοιχεία που προέκυψαν από την ανασκαφή και τη μελέτη των τάφων. Παρουσιάζεται η γενική εικόνα του νεκροταφείου, η διάρκειά του, τα είδη των τάφων, καθώς και τα έθιμα ταφής. ΒΟΡΕΙΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ Τάφος 1 (Eικ. 1-2) Θέση: Ιδιοκτησία Γ. και Δ. Κορδέλα στο βορειοδυτικό τομέα της αρχαίας Δημητριάδος, 1991. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε μονολιθική σαρκοφάγο από πωρόλιθο με προσανατολισμό Α.-Δ. Καλυπτήρια μονολιθική, τριγωνικής διατομής, πάχ. 0,09-0,12 μ., εξωτ. διαστ. σαρκοφάγου 1,96 0,78 0,50 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Περιείχε δύο σκελετούς, ο ένας ήταν από κάτω, με το κρανίο προς τα νοτιοανατολικά, και ο δεύτερος πάνω από τον προηγούμενο, με το κρανίο στα βορειοανατολικά. Κτερίσματα: Μέσα στη σαρκοφάγο βρέθηκαν δύο λήκυθοι (ΒΕ 8055, 8056) στα πέλματα των νεκρών της παλαιότερης ταφής και μία λήκυθος (ΒΕ 8054) κοντά στο κρανίο της δεύτερης. Έξω από τη δυτική πλευρά της σαρκοφάγου βρέθηκαν θραύσματα δύο αμφορίσκων (ΒΕ 8052, 8053), μελανόμορφων ληκύθων και μεγαλύτερων αγγείων. ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ-ΠΑΓΑΣΩΝ 213

Α. ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ - Π. ΤΡΙΑΝΤΑΦYΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Εικ. 3. Τάφος 1. Αμφορίσκος ρυθμού Φικελλούρων ΒΕ 8052. Εικ. 4. Τάφος 1. Αττική μελανόμορφη λήκυθος ΒΕ 8054. 1. Αμφορίσκος ΒΕ 8052 (Eικ. 3). Ύψ. 0,18, δ. χ. 0,035, δ. β. 0,039 μ. Πηλός ρόδινος 7.5YR 7/4, επίχρισμα ανοιχτό καστανό 10YR 7/4. Συγκολλημένος και συμπληρωμένος στη βάση, στο σώμα και στο χείλος. Ανήκει στο ρυθμό των Φικελλούρων. Σώμα απιόσχημο με βάση πλατιά, κωνική, κοίλη στην κάτω επιφάνειά της. Λαιμός κυλινδρικός, χείλος διαμορφωμένο ως πλαστικό λοξότμητο δαχτυλίδι. Λαβές κατακόρυφες, ταινιωτές. Στο λαιμό γραπτή διακόσμηση με μαίανδρο και σβάστικα. Κάτω από το χείλος ταινία με κάθετες γραμμές. Στην επιφάνεια του ώμου ταινία με κάθετες παράλληλες γραμμές και από κάτω ταινία με στιγμές. Στο σώμα διάστικτες γραμμές σχηματίζουν ρόμβους, οι οποίοι στο κέντρο κοσμού - νται με ένα Χ. Στο κάτω μέρος του σώματος ανάμεσα σε δύο ταινίες με κάθετες παράλληλες γραμμές παρεμβάλλεται ταινία με μηνίσκους. Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αι. π.χ. 2. Αμφορίσκος ΒΕ 8053. Σωζ. ύψ. 0,225, δ. β. 0,047 μ. Πηλός ρόδινος 7.5YR 7/4, επίχρισμα ανοιχτό καστανό 10YR 7/4. Σπασμένος στο χείλος. Λείπουν και οι δύο λαβές. Συγκολλημένος και συμπληρωμένος. Ανήκει στο ρυθμό των Φικελλούρων. Σώμα απιόσχημο, βάση χαμηλή, κωνική, κοίλη στο κάτω μέρος της. Λαιμός κυλινδρικός με μείωση προς τα πάνω. Στο λαιμό γραπτή διακόσμηση μαιάνδρου και σβάστικας και ταινία με κάθετες γραμμές. Στον ώμο ταινία από γραπτούς ρόδακες. Στο σώμα διακόσμηση με Χ σε παράλληλες οριζόντιες ταινίες. Στο κάτω μέρος του σώματος, ανάμεσα σε δύο ταινίες με κάθετες παράλληλες γραμμές, παρεμβάλλεται ταινία με μηνίσκους. Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αι. π.χ. 3. Αττική μελανόμορφη λήκυθος ΒΕ 8054 (Eικ. 4). Ύψ. 0,142, δ. χ. 0,033, δ. β. 0,035 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 7.5YR 7/6. Ακέραιη. Μαύρο γάνωμα καλύπτει εσωτερικά και εξωτερικά το χείλος, τη λαβή και το πάνω μέρος του δίσκου της βάσης. Ο ώμος διακοσμείται με δύο επάλληλες σειρές από ακτινωτές γραμμές. Το σώμα διακοσμείται με τρία όρθια ανθέμια, ανάμεσα στα οποία παρεμβάλλονται τέσσερα σχηματοποιημένα, κλειστά, άνθη λωτού, των οποίων τα σέπαλα αποδίδο - νται με λευκό επίθετο χρώμα. Οι λεπτομέρειες των ανθεμίων αποδίδονται με χάραξη. Τα ανθέμια ορίζονται από κάτω με μία ζώνη αλυσιδωτού κοσμήματος, ενώ περιβάλλονται από τόξο λευκού χρώματος, που σχηματίζεται από επέκταση των φύλλων ή των σεπάλων των κλειστών ανθέων λωτού. Εργαστήριο του Ζ. της Μέγαιρας. Χρονολογείται στο α μισό του 5ου αι. π.χ., περί το 470-450 4. 214 4. Corinth XIII, σ. 163-164, εικ. 15. Σίνδος 1985, σ. 49, αριθ. κατ. 68, όπου και σχετική βιβλιογραφία. Ρωμιοπούλου - Τουράτσογλου, Μίεζα, σ. 93-94, 104, Π 1667-1672, Π 1699.

Εικ. 5. Τάφος 1. Αττικό λη - κύθιο ΒΕ 8055. Εικ. 6. Τάφος 1. Mελανό - μορφη λήκυθος ΒΕ 8056. 4. Αττικό ληκύθιο ΒΕ 8055 (Eικ. 5). Σωζ. ύψ. 0,078, δ. β. 0,032 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 7.5YR 7/6. Λείπει το χείλος και η λαβή. Μαύρο στιλπνό γάνωμα καλύπτει όλο το αγγείο εκτός από τον ώμο, το λαιμό και την εσωτερική επιφάνεια της λαβής. Στον ώμο διακόσμηση με άνθη λωτού και σχηματοποιημένα φυλλάρια, που συνδέονται μεταξύ τους με ημικυκλικούς μίσχους. Χρήση λευκού χρώματος στα άνθη λωτού. Ανήκει τον τύπο των ληκύθων με μελανό σώμα (black bodied). Χρονολογείται στο α τέταρτο του 5ου αι. π.χ. 5. 5. Μελανόμορφη λήκυθος ΒΕ 8056 (Eικ. 6). Ύψ. 0,10, δ. χ. 0,026, δ. β. 0,032 μ. Πηλός ρόδινος 7.5YR 7/4. Ακέραιη. Μελανό γάνωμα, που εξαιτίας της κακής όπτησης είναι κατά τόπους κόκκινο, φέρει στο χείλος, στην εξωτερική επιφάνεια της λαβής και στο κάτω μέρος του σώματος. Στον ώμο διακόσμηση από σχηματοποιημένα κλειστά άνθη λωτού και ανάμεσά τους σχηματοποιημένα φυλλάρια. Στο πάνω μισό του σώματος διακόσμηση με ανθέμια που εναλλάσσονται με ανοιχτά άνθη λωτού ανεστραμμένα, ενωμένα μεταξύ τους με ημικυκλικούς μίσχους, στους οποίους παρεμβάλλονται στιγμές. Χρήση χάραξης, σκούρου καστανού χρώματος στην απόδοση των ανθεμίων και λευκού στην απόδοση των ανθέων λωτού. Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αι. π.χ. 6. Χρονολόγηση: Η παλαιότερη ταφή χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αι. π.χ. και η νεότερη στο β τέταρτο του 5ου αι. π.χ. Τάφος 2 Θέση: Οικόπεδο Λ. Καραβίδα στο βορειοδυτικό τομέα της αρχαίας Δημητριάδος, Τ.1. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε σαρκοφάγο από λευκό κογχυλιάτη λίθο και δύο καλυπτήριες πλάκες από το ίδιο υλικό. Περιείχε ελάχιστο χώμα. Προσανατολισμός ΒΑ.-ΝΔ. Εσωτερικές διαστάσεις 1,98 0,59 0,56. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Περιείχε ένα σκελετό σε ύπτια θέση με το κρανίο στα βορειοανατολικά. Μήκος 1,58 μ. Κτερίσματα: Πολλά θραύσματα μελανόμορφων ληκύθων, τα περισσότερα συγκεντρωμένα δίπλα στην παλάμη του δεξιού χεριού και γύρω από τη λεκάνη. Χρονολόγηση: 5ος αι. π.χ. Τάφος 3 Θέση: Οικόπεδο Λ. Καραβίδα, στο βορειοδυτικό τομέα της αρχαίας Δημητριάδος, Τ.2. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε σαρκοφάγο από λευκό πωρόλιθο και δύο καλυπτήριες πλάκες από το ίδιο υλικό. Προσανατολισμός ΒΑ.-ΝΔ. Εσωτερικές διαστάσεις 1,88 0,56 0,50 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Περιείχε ένα σκελετό σε ύπτια θέση με το κρανίο στα βορειοανατολικά και ελάχιστο χώμα, πάχ. 0,05 μ. ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ-ΠΑΓΑΣΩΝ 5. Agora XII, Part 2, πίν. 38, αριθ. 1117. Το παράδειγμα της Αγοράς, έχει σώμα κυλινδρικό πιο λεπτό προς τα κάτω από ό,τι στο παράδειγμα της Δημητριάδος. Καλτσάς, Άκανθος Ι, σ. 68, 247, πίν. 69γ, αριθ. 1106. Corinth XIII, σ. 162-163, πίν. 49, αριθ. 330-339. 6. Καλτσάς, Άκανθος Ι, 135, αριθ. 1139, πίν. 152α ως προς το σχήμα. Corinth ΧΙΙΙ, 161, πίν. 34, 2579-10 μόνον ως προς το σχήμα. 215

Α. ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ - Π. ΤΡΙΑΝΤΑΦYΛΛΟΠΟΥΛΟΥ 1. Τμήμα λίθινου αλαβάστρου ΒΕ 41321. Βρέθηκε στο ύψος της δεξιάς παλάμης. Σωζ. ύψ. 0,104 μ. 2. Σιδερένιο εγχειρίδιο ΒΕ 41318. Σωζ. μήκ. 0,091 (με τη λαβή), σωζ. μήκ. λεπίδας 0,067, μέγ. πλ. λεπίδας 0,018, μέγ. πάχ. 0,006 μ. 3. Χάλκινη βελόνα ΒΕ 41319. Σωζ. μήκ. 0,057, μέγ. πάχ. 0,002 μ. Χρονολόγηση: 5ος αι. π.χ. Τάφος 4 Θέση: Οικόπεδο Λ. Καραβίδα στο βορειοδυτικό τομέα της αρχαίας Δημητριάδος, Τ.3. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε σαρκοφάγο από λευκό πωρόλιθο, όπως και ο Τ.2. Η καλυπτήρια ήταν σπασμένη και πεσμένη στο εσωτερικό της σαρκοφάγου. Προσανατολισμός Α.-Δ. Εσωτερικές διαστάσεις 1,96 0,60 0,52 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Περιείχε ένα σκελετό μήκ. 1,87 μ. σε ύπτια θέση με το κρανίο στα ανατολικά. Κτερίσματα: Σε κάθε χέρι του νεκρού είχε τοποθετηθεί από ένα λίθινο αλάβαστρο, το ΒΕ 41317 στο αριστερό και το ΒΕ 41320 στο δεξί. Εικ. 7. Τάφος 5. Σκύφος τύπου bolsal ΒΕ 6200. 1. Λίθινο αλάβαστρο ΒΕ 41317. Ύψ. 0,145, δ. χ. 0,044, δ. στ. 0,019 μ. Συγκολλημένο. Λείπει μεγάλο τμήμα του σώματος και τμήμα του λαιμού. Σώμα κυλινδρικό με μείωση προς τα πάνω και καμπύλη βάση. Στο άνω τμήμα του σώματος φέρει δύο κατακόρυφες ψευδολαβές. Λαιμός κοντός, κυλινδρικός, χείλος πλατύ, δισκόμορφο, επίπεδο στην άνω επιφάνεια. 2. Λίθινο αλάβαστρο ΒΕ 41320. Το αρχικό ύψος υπολογίζεται σε 0,145, σωζ. ύψ. 0,11, δ. χ. 0,044, δ. στ. 0,019 μ. Όμοιου τύπου με το ΒΕ 41317. Χρονολόγηση: 5ος αι. π.χ. Τάφος 5 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β./1984. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κιβωτιόσχημο τάφο κατασκευασμένο με τέσσερις μαρμάρινες πλάκες και μία καλυπτήρια πλάκα από το ίδιο μάρμαρο, αδρά δουλεμένη. Οι πλάγιες πλευρές και η πλάκα του πυθμένα είναι δουλεμένες με βελόνι. Οι πλάγιες πλευρές έχουν περιμετρικά ταινία λειασμένη, πλ. 0,055-0,065 μ. περίπου. Προσανατολισμός Β.ΒΑ.-Ν.ΝΔ. Εσωτερικές διαστάσεις 1,85 0,57 0,67 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Περιείχε μία ταφή με το κρανίο προς τα βόρεια. Κτερίσματα: Στη νοτιοδυτική γωνία του τάφου βρέθηκαν συγκεντρωμένα όλα τα ευρήματα. 1. Σκύφος τύπου bolsal ΒΕ 6200 (Eικ. 7). Ύψ. 0,047, δ. χ. 0,097, δ. β. 0,07 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 6/6. Μαύρο στιλπνό γάνωμα. Συγκολλημένος, με αποκρούσεις στο ανώτερο τμήμα του σώματος εσωτερικά και εξωτερικά. Βάση πλατιά, δακτυλιοειδής. Η κάτω επιφάνεια της βάσης φέρει πορτοκαλέρυθρο επίχρισμα, τρεις γραπτούς μελανούς και ερυθρούς κύκλους εναλλάξ, που περιβάλλονται από μελανή ταινία. Λαβές οριζόντιες, ταινιωτές. Σε κάθε όψη του αγγείου υπάρχει από ένα ωό, που αφέθηκε στο χρώμα του πηλού. Στον πυθμένα τέσσερα εμπίεστα φύλλα γύρω από στενό χαρακτό κύκλο. Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.χ. 7. 216 7. Agora XII, Part 1, σ. 107-108, 273, Part 2, πίν. 24, αριθ. 539-542. Ρωμιοπούλου - Τουράτσογλου, Μίεζα 2002, σ. 50, αριθ. Π 1559.

Εικ. 8. Τάφος 5. Αμφορίσκος ΒΕ 6201. Σχέδ. 2. Τάφος 5. Αμφορίσκος ΒΕ 6202. 2. Αμφορίσκος ΒΕ 6201 (Eικ. 8). Ύψ. 0,08, δ. χ. 0,027, δ. β. 0,018 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 7.5YR 7/6. Ακέραιος. Φέρει γραπτές ταινίες από μαύρο στιλπνό χρώμα στο χείλος εσωτερικά και εξωτερικά, στο κατώτερο σημείο του σώματος και στην κάθετη επιφάνεια της βάσης. Δύο λεπτές μαύρες ταινίες υπάρχουν κάτω από τις λαβές και μία στο κάτω μέρος του σώματος. Χείλος ψηλό, κωνικό, με ελαφρώς κυρτή την οριζόντια επιφάνεια. Λαβές κατακόρυφες, κυλινδρικές. Σώμα ωοειδές με στενό κυλινδρικό λαιμό, στον οποίο φέρει στενή ανάγλυφη νεύρωση στο σημείο γένεσης των λαβών. Βάση στενή, κωνική. Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.χ. 8. 3. Αμφορίσκος ΒΕ 6202 (Σχέδ. 2). Ύψ. 0,08, δ. χ. 0,026, δ. β. 0,018 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 7.5YR 7/6. Ακέραιος. Όμοιος με τον ΒΕ 6201. 4. Αττικό ερυθρόμορφο αρυβαλλοειδές ληκύθιο ΒΕ 6203 (Eικ. 9). Ύψ. 0,073, δ. χ. 0,03, δ. β. 0,032 μ. Πηλός ανοιχτός καστανέρυθρος 5YR 6/4. Μαύρο στιλπνό γάνωμα. Ακέραιο. Χείλος κωνικό με επίπεδη την άνω επιφάνεια. Αβαθής χαρακτή αυλάκωση στη βάση του λαιμού. Λαβή κατακόρυφη, ταινιωτή. Στην κύρια όψη εικονίζεται γυναικεία κεφαλή προς τα αριστερά, που φέρει σάκο. Κάτω Εικ. 9. Τάφος 5. Αττικό ερυθρόμορφο αρυβαλλοειδές ληκύθιο ΒΕ 6203. Εικ. 10. Τάφος 5. Αρυβαλλοειδές ληκύθιο ΒΕ 6204. από την παράσταση μία γραμμή στο χρώμα του πηλού. Βάση δακτυλιοειδής με ιώδες επίχρισμα στην κάθετη και στην κάτω επιφάνεια. Η κάτω επιφάνεια της βάσης είναι ελαφρώς κοίλη με μαστοειδή απόφυση στο κέντρο ενός ανάγλυφου κύκλου. Χρονολογείται στα τέλη του 5ου αι. π.χ. 9. 5. Αρυβαλλοειδές ληκύθιο ΒΕ 6204 (Eικ. 10). Ύψ. 0,067, δ. χ. 0,025, δ. β. 0,029 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 7.5YR 7/6. Συγκολλημένο και ελλιπές κατά τη λαβή. Μαύρο γάνωμα σε τμήμα της λαβής, στο λαιμό και στο χείλος. Στο σώμα διακόσμηση από κλαδιά μυρτιάς. Οι καρποί της αποδίδονται με λευκό επίθετο χρώμα. Χρονολογείται στα τέλη του 5ου αι. π.χ. 10. 6. Αρυβαλλοειδές ληκύθιο ΒΕ 6205 (Σχέδ. 3). Ύψ. 0,073, δ. χ. 0,028, δ. β. 0,035 μ. Ακέραιο. Όμοια με το ΒΕ 6204. 7. Αττική μελαμβαφής πυξίδα με πώμα ΒΕ 6206 (Σχέδ. 4). Ύψ. χωρίς πώμα 0,041, ύψ. με πώμα 0,059, δ. χ. 0,049, δ. β. 0,06, δ. πώματος 0,059 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 6/6, επίχρισμα μαύρο στιλπνό. Αποκρούσεις στη βάση, στο σώμα και στο πώμα. Σώμα κυλινδρικό, με αβαθή αυλάκωση στο σημείο μετάβασης προς τη βάση. Βάση πλατιά, δακτυλιοειδής. ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ-ΠΑΓΑΣΩΝ 8. Agora XII, Part 1, σ. 156, 316-7, Part 2, πίν. 39. Corinth XIII, 272, τάφος 421-3, πίν. 71 (μελαμβαφείς αμφορίσκοι με διακόσμηση). 9. Agora XII, Part 1, σ. 154, 316, Part 2, πίν. 38, αριθ. 1137 XXX, σ. 269, πίν. 94, αριθ. 969-971. Ρωμιοπούλου - Τουράτσογλου, Μίεζα, σ. 102, αριθ. Π 1695, όπου και σχετική βιβλιογραφία. 10. Ως προς το σχήμα, βλ. Agora XII, Part 1, σ. 154, Part 2, πίν. 38, αριθ. 1135-1141. 217

Α. ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ - Π. ΤΡΙΑΝΤΑΦYΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Σχέδ. 3. Τάφος 5. Αρυβαλλοειδές ληκύθιο ΒΕ 6205. Σχέδ. 5. Τάφος 5. Λεκανίς μικκύλη ΒΕ 6207. Πώμα με γραπτή διακόσμηση που απεικονίζει κιβωτίδιο. Χρονολογείται στα τέλη του 5ου αι. π.χ. 11. 8. Λεκανίς μικκύλη με πώμα ΒΕ 6207 (Σχέδ. 5). Ύψ. με πώμα 0,056, ύψ. χωρίς πώμα 0,033, δ. πώματος 0,061, δ. χ. 0,054, δ. β. 0,024 μ. Πηλός πολύ απαλός καστανός 10YR 8/4. Ακέραιη. Αβαφής. Χείλος απλό, που στρέφεται ελαφρώς προς τα μέσα. Σώμα ημισφαιρικό. Πώμα με δύο οριζό ντιες λαβές στην περιφέρεια και μία στην κορυφή. 9. Λεκανίς μικκύλη με πώμα ΒΕ 6208 (Εικ. 11). Ύψ. με πώμα 0,055, ύψ. χωρίς πώμα 0,028, δ. πώματος 0,052, δ. χ. 0045, δ. β. 0,035 μ. Εικ. 11. Τάφος 5. Λεκανίς μικκύλη ΒΕ 6208. Σχέδ. 4. Τάφος 5. Αττική μελαμβαφής πυξίδα ΒΕ 6206. Εικ. 12. Τάφος 5. Σκύφος ΒΕ 6209. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 6/6. Ακέραιη. Αβαφής. Στο σώμα δύο λαβές οριζόντιες, ταινιωτές. Πώμα κωνικό με κομβιόσχημη λαβή. Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.χ. 12. 10. Σκύφος ΒΕ 6209 (Εικ. 12). Ύψ. 0,052, δ. χ. 0,053, δ. β. 0,03 μ. Πηλός ανοιχτός καστανός 7.5 YR 6/4. Συγκολλημένος και συμπληρωμένος. Ερυθροβαφής με απολεπισμένη επιφάνεια. Χείλος απλό. Σώμα ημισφαιρικό. Λαβές οριζόντιες ταινιωτές. Βάση κωνική. Χρονολογείται στα τέλη του 5ου αι. π.χ. 13. 11. Δίσκος χάλκινου κατόπτρου ΒΕ 6210. Δ. 0,135, μήκ. χάλκινης λαβής 0,045 μ. 218 11. Agora XXX, σ. 53, 279, αριθ. 1058, πίν. 101 XII, Part 1, σ. 177-178, 328, πίν. 43, εικ. 11 (1312). 12. Corinth XIII, σ. 146-148, unglazed lecanides, εικ. 17. 13. Το πιο κοντινό παράλληλο Corinth XIII, rounded skyphoi, σ. 127-128, χρονολογείται από τα μέσα του 5ου έως τον 4ο αι. π.χ. Το παράδειγμα της Δημητριάδος διαφοροποιείται ως προς τη βάση, η οποία είναι πιο στενή και ψηλή από τα αντίστοιχα παράλληλα της Κορίνθου. Προφανώς πρόκειται για παραγωγή ντόπιου εργαστηρίου, άτεχνη απομίμηση των κορινθιακών.

Εικ. 13. Τάφος 5. Ξύλινο χτένι ΒΕ 6211. Εικ. 14. Τάφος 5. Λίθινο αλάβαστρο ΒΕ 40994. Ακόσμητος, με τμήμα χάλκινης απόφυσης πάνω στην οποία προφανώς προσαρμοζόταν η ξύλινη λαβή. 12. Ξύλινο χτένι ΒΕ 6211 (Εικ. 13). Συγκολλημένο, ελλιπές. Ένθετη οστέινη διακόσμηση. 13. Χάλκινη βελόνη ΒΕ 6212 Μήκ. 0,056 μ. Συγκολλημένη. Τάφος 6 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.11/1990. Τρόπος ταφής: Κιβωτιόσχημος, κατασκευασμένος από γκρίζο μάρμαρο στις πλάγιες πλευρές και στον πυθμένα. Προσανατολισμός Α.-Δ. Διαστάσεις 2,10 1 0,78 μ. Είχε καταστραφεί σε μεγάλη έκταση από τον εκσκαφέα. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Ο σκελετός καταστράφηκε από τον εκσκαφέα. Κτερίσματα: Θραύσματα αγγείων και ένα άωτο σκυφίδιο. 14. Δύο τμήματα αλαβάστρων ΒΕ 6213. Πολύ φθαρμένα. 15. Λίθινο αλάβαστρο ΒΕ 40994 (Εικ. 14). Ύψ. 0,214, δ. χ. 0,049 μ. Συγκολλημένο και συμπληρωμένο. Χείλος πλατύ, επίπεδο, δισκοειδές. Λαιμός κοντός. Δύο ταινιωτές ψευδολαβές κάτω από το χείλος. Χρονολογείται στα τέλη του 5ου-αρχές του 4ου αι. π.χ. 14. Χρονολόγηση: Τέλη του 5ου αι. π.χ. 1. Αττικό μελαμβαφές φιαλίδιο ΒΕ 10501 (Εικ. 15). Ύψ. 0,021, δ. χ. 0,066, δ. β. 0, 048 μ. Πηλός ανοιχτός καστανός 10YR 6/3. Ακέραιο, με μικρή απόκρουση στο χείλος. Στο χρώμα του πηλού έχει μείνει μία γραμμή στο σημείο όπου ενώνεται η βάση με το σώμα, καθώς και η αυλακωτή επιφάνεια έδρασης της βάσης. Το υπόλοιπο καλύπτεται από μαύρο στιλπνό γάνωμα. Στην κάτω επι- ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ-ΠΑΓΑΣΩΝ 14. Θέμελης - Τουράτσογλου, Τάφοι Δερβενίου, σ. 80-83 και 108. Βοκοτοπούλου, Τύμβοι Αινείας, Τύμβος Α, τάφος ΙΙΙ, πίν. 36 (β), αριθ. 7529-31, σ. 64, αριθ. 30, 31, 32. 219

Α. ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ - Π. ΤΡΙΑΝΤΑΦYΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Εικ. 15. Τάφος 6. Αττικό μελαμβαφές φιαλίδιο ΒΕ 10501. Εικ. 17. Τάφος 7. Χύτρα ΒΕ 10509. Εικ. 16. Τάφος 7. φάνεια της βάσης εξαιρέθηκε ένας κόκκινος κύκλος, που κοσμείται με δύο ομόκεντρους μαύρους κύκλους και μία μαύρη στιγμή στο κέντρο. Χρονολογείται στο β τέταρτο του 5ου αι. π.χ. 15. Χρονολόγηση: Β τέταρτο του 5ου αι. π.χ. Τάφος 7 (Εικ. 16) Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.15/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κιβωτιόσχημο τάφο, κατασκευασμένο από γκρίζο μάρμαρο, με προσανατολισμό Α.-Δ. Εσωτερικά οι πλάκες κοσμούνταν με ταινία λειασμένη, πλ. 0,07 μ. στο πάνω μέρος, ενώ η υπόλοιπη επιφάνειά τους ήταν δουλεμένη με βελόνι. Διαστάσεις 2,16 0,80 0,12 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Σκελετός στραμμένος στο αριστερό πλευρό με τα πόδια ελαφρώς λυγισμένα και το κρανίο στα ανατολικά. Κτερίσματα: Πάνω στο στήθος του νεκρού βρέθηκαν δύο μικρές τοξωτές πόρπες. Ανάμεσα στη βόρεια πλευρά και το σώμα βρέθηκε η λευκή λήκυθος με το στόμιο προς τα πόδια. Στην ίδια πλευρά, ανατολικότερα της ληκύθου, βρέθηκε η χύτρα. Ο αρύβαλλος είχε παρασυρθεί από τα νερά κα τα χώματα που εισχώρησαν στον τάφο και είχε επιπλεύσει, γι αυτό και βρέθηκε σε ψηλότερο σημείο από τα άλλα ευρήματα. Στη βορειοδυτική γωνία βρέθηκε μία κύλικα-σκύφος. 1. Χύτρα ΒΕ 10509 (Εικ. 17). Ύψ. 0,092, δ. χ. 0,07 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 6/6 με προσμείξεις. Αβαφής. Συμπληρωμένη σε τμήμα του χείλους. Σώμα σφαιρικό πιεσμένο, χωρίς ιδιαίτερη βάση. Χείλος που στρέφεται έντονα προς τα έξω. Λαβή ταινιωτή 16. 220 15. Agora XII, Part I, σ. 297-298, Part 2, πίν. 33, αριθ. 863-876. Καλτσάς, Άκανθος Ι, σ. 252-253, αριθ. 742. 16. Ακαμάτη, Τάφοι Πέλλας, σ. 27, 30, Πέλλα Τ. Α, πίν. 1 (φωτ. 8). Το παράδειγμα της Δημητριάδος θα πρέπει να χρονολογηθεί έναν αιώνα νωρίτερα με βάση τα συνευρήματα.

ανθέμια και δύο ομόκεντρους κύκλους. Χρονολογείται στα τέλη του 5ου-αρχές του 4ου αι. π.χ. 17. Εικ. 18. Τάφος 7. Λευκή λήκυθος ΒΕ 10523. Εικ. 19. Τάφος 7. Αρυβαλλοειδής λήκυθος ερυθρόμορφη ΒΕ 10524. 2. Κύλικα-σκύφος ΒΕ 10522. Ύψ. 0,059, δ. χ. 0,137, δ. β. 0,068 μ. Πηλός ανοιχτός καστανός 7.5YR 6/4. Συμπληρώσεις στη βάση και σε τμήμα της μιας λαβής. Χείλος που στρέφεται προς τα έξω. Βάση δακτυλιοειδής με αυλάκωση. Η κάτω επιφάνεια της βάσης είναι βαμμένη με ερυθρό χρώμα και διακοσμείται με μαύρους ομόκεντρους κύκλους με μία στιγμή στο κέντρο. Στο χρώμα του πηλού έχει μείνει μία γραμμή στην ένωση του σώματος με τη βάση. Στον πυθμένα διακόσμηση με ιωνικό κυμάτιο, ζώνη με μεμονωμένα 3. Λευκή λήκυθος BE 10523 (Εικ. 18). Ύψ. 0,228, δ. χ. 0,052, δ. β. 0,052 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 7.5YR 6/6. Ακέραιη. Ώμος ψηλός, λαιμός στενός και ψηλός, λαβή ταινιωτή. Βάση ψηλή με αυλάκωση στο πάνω μέρος, βαμμένη με κόκκινο χρώμα στα κάθετα τοιχώματα. Στο χείλος σώζονται ίχνη κόκκινου χρώματος. Στο σώμα πάνω στο λευκό υπόστρωμα σώζονται ίχνη από κόκκινο, πράσινο, γαλάζιο και καφέ χρώμα. Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.χ. 4. Αρυβαλλοειδής λήκυθος ερυθρόμορφη ΒΕ 10524 (Εικ. 19). Ύψ. 0,124, δ. χ. 0,037, δ. β. 0,062 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 7.5YR 6/6. Ακέραιη. Μαύ ρο στιλπνό γάνωμα, απολεπισμένο. Χείλος επίπεδο. Σώμα σφαιρικό, πιεσμένο. Βάση δακτυλιοειδής. Η κάτω επιφάνεια της βάσης είναι επίπεδη και επιχρισμένη με κόκκινο χρώμα. Λαβή ταινιωτή. Η βάση του λαιμού κοσμείται με σταγόνες. Στο σώμα παριστάνεται γυναικεία μορφή, στραμμένη προς τα αριστερά, ντυμένη με χιτώνα. Τα μαλλιά της είναι μαζεμένα σε κρωβύλο και φέρει στέμμα. Η μορφή αυτή πατά σε ταινία με ιωνικό κυμάτιο. Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.χ. 18. 5. Δύο χάλκινες μικρές τοξωτές πόρπες ΒΕ 11263α-β. Ύψ. τόξου 0,014, άνοιγμα τόξου 0,016 μ. Η καθεμιά κοσμείται με τρία σφαιρικά εξάρματα, ένα στην κορυφή του τόξου και από ένα στα δύο άκρα. Η περόνη είναι σιδερένια. Χρονολόγηση: Τέλη του 5ου-αρχές του 4ου αι. π.χ. Τάφος 8 (Εικ. 20-21) Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.19/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κιβωτιόσχημο τάφο κατασκευασμένο με μονολιθικές μαρμάρινες πλάκες στις πλάγιες πλευρές και στον πυθμένα, με προσανατολισμό Α.ΒΑ.-Δ.ΝΔ. Μονολιθική ήταν και η καλυπτήρια πλάκα με διαστάσεις 2 0,70 0,12 μ. Οι πλάγιες πλάκες ήταν δουλεμένες με βελόνι και είχαν αναθύρωση. Πάνω και μέσα στη χαρακτή ταινία που όριζε την επεξεργασμένη επιφάνεια από την υπόλοιπη, υπήρχε κόκκινο χρώμα. Διαστάσεις 1,75 0,53 0,59 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Περιείχε τέσσερις ταφές με τα κρανία στην ανατολική πλευρά. Κτερίσματα: Πάνω στην καλυπτήρια πλάκα υπήρχαν διάσπαρτα θραύσματα αγγείων. Ο σκύφος τύπου bolsal βρέθηκε έξω από τη δυτική πλευρά του τάφου. Στο κέντρο του τάφου βρέθηκαν ένα μελαμβαφές πυξίδιο, ένα αλάβαστρο, ένα χάλκινο νόμισμα και ένας λύχνος. ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ-ΠΑΓΑΣΩΝ 17. Agora XII, Part 1, 110, Part 2, πίν. 26, αριθ. 586 (420-410 π.χ.), 603 (πρώιμος 4ος αι. π.χ.). 18. Agora XII, πίν. 38, αριθ. 1123-1128. Cook 1960, εικ. 46b. 221

Α. ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ - Π. ΤΡΙΑΝΤΑΦYΛΛΟΠΟΥΛΟΥ 222 Εικ. 20-21. Τάφος 8. Εικ. 22. Τάφος 8. Σκύφος τύπου bolsal ΒΕ 10494. Εικ. 23. Τάφος 8. Αττικό μελαμβαφές αλατοδοχείο ΒΕ 10515. 1. Σκύφος τύπου bolsal ΒΕ 10494 (Εικ. 22). Ύψ. 0,063, δ. χ. 0,119, δ. β. 0,086 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 7.5YR 7/6. Γάνωμα μελανό, απολεπισμένο. Συγκολλημένος και συμπληρωμένος κατά τη μία λαβή και τμήμα της βάσης. Βάση δακτυλιοειδής. Η κάτω επιφάνεια της βάσης φέρει πορτοκαλέρυθρο χρώμα και τρεις μελανούς ομό - κεντρους κύκλους. Χρονολογείται στις αρχές του 4ου αι. π.χ. 19. 2. Μελαμβαφές πυξίδιο ή «αλατοδοχείο» ΒΕ 10515 (Εικ. 23). Ύψ. 0,028, δ. χ. 0,063, δ. β. 0,058 μ. Πηλός καθαρός πορτοκαλέρυθρος 5YR 6/6. Γάνωμα μελανό, στιλπνό. Χείλος πλατύ, ελαφρώς επικλινές. Η κάτω επιφάνεια της βάσης σχεδόν επίπεδη. Χρονολογείται στο δ τέταρτο του 4ου αι. π.χ. 20. 3. Χάλκινο νόμισμα ΒΕ 10532. Εμ. Φθαρμένος. Οπ. Τσαμπί από σταφύλι 21. Δ. 0,013, πάχ. 0,004 μ. 4. Τμήμα λύχνου ΒΕ 41113. Ύψ. 0,023, δ. β. 0,047 μ. Πηλός ρόδινος 7.5YR 7/4, βαφή κόκκινη εσωτερικά και εξωτερικά. Τοιχώματα καμπύλα. Πυθμένας ελαφρώς κυρτός. Ίχνη της καύσης στο περιχείλωμα. Ανήκει στον τύπο 21D της Αγοράς. Χρονολογείται στα τέλη του 5ου αι. π.χ. 22. 19. Agora XII, Part 1, σ. 107, Part 2, πίν. 24, αριθ. 556. 20. Agora XII, Part 1, σ. 135, Part 2, πίν. 34, αριθ. 934. Θέμελης - Τουράτσογλου, Τάφοι Δερβενίου, σ. 38, όπου και σχετική βιβλιογραφία. Ρωμιοπούλου - Τουράτσογλου, Μίεζα, σ. 59, Π 1585, χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.χ. 21. Νομίσματα αυτού του τύπου χρονολογούνται από το 338-300 π.χ., βλ. SNG, Macedonia, πίν. 2, αριθ. 66-76. 22. Agora IV, σ. 50-51, αριθ. 183, πίν. 6.

Εικ. 24. Τάφος 8. Λίθινο αλάβαστρο ΒΕ 41333. 5. Λίθινο αλάβαστρο ΒΕ 41333 (Εικ. 24). Σωζ. ύψ. 0,111, δ. β. 0,036, δ. σ. 0,053 μ. Συγκολλημένο. Λείπει τμήμα του χείλους του σώματος. Λίγο πιο πάνω από το μέσον του ύψους φέρει ψευδολαβές. Χρονολόγηση: Ο τάφος περιείχε πολλές ταφές και χρησιμοποιήθηκε από τα τέλη του 5ου έως το τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.χ. Τάφος 9 Θέση: Οικόπεδο Π. Μπλάνα, βορειοδυτικός τομέας της αρχαίας Δημητριάδος. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε σαρκοφάγο από πωρόλιθο κατεστραμμένη από την αρχαιότητα. Οι πλάγιες πλευρές σώζονταν σε ύψος μόλις 0,05 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Δεν βρέθηκαν οστά. Κτερίσματα: Στον πυθμένα του τάφου βρέθηκε μία χάλκινη στλεγγίδα, ένας λύχνος και θραύσματα αγγείων. 1. Μελαμβαφής βάση κύλικας-σκύφου ΒΕ 41052 (Εικ. 25). Πηλός ρόδινος 5YR 7/4. Βάση δακτυλιοειδής με δύο αβαθείς αυλακώσεις. Στον πυθμένα φέρει ε - μπίεστη διακόσμηση με ανθέμια που ενώνονται με λεπτές ημικυκλικές εγχαράξεις γύρω από εγχάρακτο κύκλο. Εγχάρακτο ιωνικό κυμάτιο και μια δεύτερη σειρά εγχάρακτων ανθεμίων ολοκληρώνουν τη διακόσμηση. Η κάτω επιφάνεια της βάσης κοσμείται με ομόκεντρους κύκλους ερυθρού και μελανού χρώματος. Το αγγείο χρονολογείται στα τέλη του 5ου-αρχές του 4ου αι. π.χ. 23. Εικ. 25. Τάφος 9. Μελαμβαφής βάση κύλικας-σκύφου ΒΕ 41052. Εικ. 26. Τάφος 9. Ερυθρόμορφη λήκυθος ΒΕ 41053. 2. Ερυθρόμορφη λήκυθος ΒΕ 41053 (Εικ. 26). Σωζ. ύψ. 0,073, δ. σ. 0,059 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 7/6. Σώζεται μόνον το κάτω τμήμα. Γάνωμα μελανό και κατά τόπους καστανό, απολεπισμένο. Διακρίνεται το κάτω τμήμα του σώματος πολεμιστή προς τα δεξιά. Στο δεξί χέρι κρατά ξίφος. 3. Λύχνος ΒΕ 41055 (Εικ. 27). Ύψ. 0,035, μήκ. 0,11, δ. β. 0,037 μ. Πηλός ανοιχτός καστανός 7.5YR 6/4. Λείπει η λαβή. Γάνωμα μελανό στιλπνό και κατά τόπους καστανό, ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ-ΠΑΓΑΣΩΝ 23. Agora XII, Part I, σ. 107-109, Part 2, πίν. 26-27 για το σχήμα και πίν. 53, αριθ. 532 για τη διακόσμηση. 223

Α. ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ - Π. ΤΡΙΑΝΤΑΦYΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Εικ. 27. Τάφος 9. Λύχνος ΒΕ 41055. Εικ. 28. Τάφος 10. απολεπισμένο. Βάση χαμηλή, δακτυλιοειδής, ελαφρώς κοίλη στην κάτω επιφάνεια. Σώμα κυλινδρικό, με κυρτά τοιχώματα και μεγάλη οπή πλήρωσης. Μυκτήρας με μικρή οπή καύσης και επίπεδη άνω επιφάνεια. Χρονολογείται στις αρχές του 4ου αι. π.χ. 24. 4. Χάλκινη στλεγγίδα ΒΕ 41057. Μήκ. 0,214 μ. Συγκολλημένη. Σώζεται η λαβή και μεγάλο τμήμα της ξύστρας. Η αναδίπλωση της λαβής απολήγει σε λογχοειδές φύλλο. Χρονολόγηση: Τέλη του 5ου-αρχές του 4ου αι. π.χ. Τάφος 10 (Εικ. 28) Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.20/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κιβωτιόσχημο τάφο, κατασκευασμένο με μονολιθικές σχιστόπλακες στις πλάγιες πλευρές και στον πυθμένα. Η καλυπτήρια πλάκα έσπασε από το εκσκαπτικό μηχάνημα. Προσανατολισμός Α.-Δ. Διαστάσεις 1,70 0,52 0,62 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Από το σκελετό σώθηκε μόνον το δεξί μηριαίο οστό. Τα υπόλοιπα οστά ήταν διαλυμένα. Κτερίσματα: Ένα μελαμβαφές φιαλίδιο βρέθηκε κατά τον καθαρισμό της καλυπτήριας πλάκας. Στη δυτική πλευρά του τάφου βρέθηκαν σιδερένιοι ήλοι. Εικ. 29. Τάφος 10. Μελαμβαφές φιαλίδιο ΒΕ 10514. 1. Μελαμβαφές φιαλίδιο ΒΕ 10514 (Εικ. 29). Ύψ. 0,034, δ. β. 0,048 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 7/6, βαφή κόκκινη. Βάση δακτυλιοειδής με αυλάκωση στην κάτω επιφάνεια και κόκκινο χρώμα μέσα στην αυλάκωση. Στο χρώμα του πηλού έχει μείνει μία γραμμή στην ένωση του σώματος με τη βάση. Χείλος που στρέφεται προς τα μέσα 25. Η έλλειψη συνευρημάτων εμποδίζει την πλήρη τεκμηρίωση της χρονολόγησής του. 2. Έξι σιδερένιοι ήλοι, ΒΕ 10535. Ίσως ανήκουν σε καττύματα υποδημάτων. Χρονολόγηση: Μέσα του 4ου αι. π.χ. 224 24. Agora IV, type 23A, πίν. 7,36. 25. Agora XII, Part 1, σ. 137, Part 2, πίν. 34, αριθ. 944. Ι. Ανδρέου, Μολοσσία, ΕλλΚερ Ηπείρου, σ. 127 και 139, εικ. 9 και 32, αριθ. ΑΕ 6682.

Εικ. 30. Τάφος 11. Οινοχόη ΒΕ 10488. Εικ. 31. Τάφος 11. Κάνθαρος ΒΕ 10491. Τάφος 11 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.6/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο, με προσανατολισμό ΒΔ.-ΝΑ. Διαστάσεις 1,50 0,50 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Περιείχε ένα σκελετό με το κρανίο προς τα νοτιοανατολικά. Κτερίσματα: Μία οινοχόη, ένα πινάκιο, ένας λύχνος, ένας κάνθαρος και τμήμα ειδωλίου, η ακριβής θέση των οποίων δεν είναι σαφής λόγω της ιδιαίτερης δυσκολίας της ανασκαφής. 1. Οινοχόη ΒΕ 10488 (Εικ. 30). Ύψ. 0,222, δ. χ. 0,102, δ. β. 0,077 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 6/6. Αβαφής, ακέραιη. Χείλος λοξότμητο. Σώμα ωοειδές, λαιμός κυλινδρικός με διπλή χάραξη στο μέσον του ύψους του και στην ένωση του λαιμού με το σώμα. Λαβή ταινιωτή με διπλή νεύρωση. Βάση χαμηλή, δακτυλιοειδής. Η κάτω επιφάνεια της βάσης είναι επίπεδη. Χρονολογείται με βάση τα συνευρήματα, πιθανότατα στο β τέταρτο του 3ου αι. π.χ. 26. 2. Κάνθαρος ΒΕ 10491 (Εικ. 31). Ύψ. 0,132, δ. χ. 0,105, δ. β. 0,067 μ. Πηλός ανοιχτός καστανέρυθρος 5YR 6/4, επίχρισμα μελανό, κατά τόπους ερυθρό. Ακέραιος. Χείλος που στρέφεται προς τα έξω. Σώμα ημισφαιρικό, που χωρίζεται από το λαιμό με μία αυλάκωση αβαφή. Λαιμός με έντονα κοίλα τοιχώματα. Λαβές μικρές κατακόρυφες με πλαστικά πηνία στη ράχη. Βάση δακτυλιοειδής, κοίλη στην κάτω επιφάνειά της. Στο λαιμό και ανάμεσα στις λαβές, διακόσμηση του τύπου «Δυτικής Κλιτύος» με μία χαρακτή γιρλάντα με σταγονίδια και σχηματοποιημένους φιόγκους από επίθετο πηλό. Ως προς το σχήμα σχετίζεται με την Ομάδα των κανθάρων με γωνιώδες περίγραμμα της Αθηναϊκής Αγοράς και του Κεραμεικού, που χρονολογούνται από το 285-240 π.χ. περίπου 27. ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ-ΠΑΓΑΣΩΝ 26. Agora XII, πίν. 73, αριθ. 1618. Το παράδειγμα της Αγοράς έχει πιο ψηλό λαιμό, σώμα πιο σφαιρικό και διακόσμηση με δύο γραπτές ταινίες στο ύψος του ώμου. 27. Agora XXIX, πίν. 18 και 21. Corinth VII, Part III, σ. 83-86, πίν. 16,53. Μ. Νικολαΐδου-Πατέρα, Σύνολο Ελληνιστικής Κεραμικής από τα περίχωρα της Ηιόνας, Γ ΕλλΚερ, 110, πίν. 53 (Α4222). Demetrias I, αριθ. 72, 105, πίν. 41:3. Α. Ζαούρη - Ε. Μέλλιου, Ελληνιστική Κεραμική από τα νεκροταφεία της αρχαίας Λάρισας, ΕλλΚερ Θεσσαλίας, σ. 88, εικ. 9. 225

Α. ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ - Π. ΤΡΙΑΝΤΑΦYΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Εικ. 32. Τάφος 11. Πινάκιο ομφαλωτό ΒΕ 10504. Εικ. 33. Τάφος 11. Λύχνος ΒΕ 10505. 3. Πινάκιο ομφαλωτό ΒΕ 10504 (Εικ. 32). Ύψ. 0,04, δ. χ. 0,203, δ. β. 0,069 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 6/6, επίχρισμα μελανό στο εσωτερικό. Ακέραιο. Βάση δακτυλιοειδής με μαστοειδή απόφυση στο κέντρο. Τα τοιχώματα του πινακίου καταλήγουν στον κυρτό περίγυρο, που στρέφεται προς τα έξω και κάτω. Ο ομφαλός περιβάλλεται από αυλάκωση. Χρονολογείται στο β τέταρτο του 3ου αι. π.χ. 28. 4. Λύχνος ΒΕ 10505 (Εικ. 33). Ύψ. 0,027, μήκ. 0,08, δ. σ. 0,053 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 6/6, επίχρισμα μελανό. Ακέραιος, τροχήλατος. Σώμα με γωνιώδες περίγραμμα προς τη βάση. Η κάτω επιφάνεια της βάσης είναι ελαφρώς κοίλη. Ο δίσκος κλίνει προς την οπή πλήρωσης, γύρω από την οποία σχηματίζεται ρηχό αυλάκι. Μυκτήρας επίπεδος στην επάνω επιφάνεια, με καμπύλη απόληξη. Χρονολογείται στον 3ο αι. π.χ. 29. Εικ. 34. Τάφος 11. Ειδώλιο παιδιού ΒΕ 10508. 5. Πήλινο ειδώλιο παιδιού ΒΕ 10508 (Εικ. 34). Σωζ. ύψ. 0,089 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 6/6. Δεν σώζονται τα πόδια και το αριστερό χέρι. Στο κεφάλι φέρει στεφάνη. Οι βόστρυχοι αποδίδονται με παράλληλες χαράξεις. Το πρόσωπο είναι στρογγυλό, το στόμα μισάνοιχτο και στρέφεται προς τα αριστερά. Το παιδί φορά ιμάτιο που πορπώνεται στο δεξιό ώμο, σώζει ρόδινο χρώμα και αφήνει ακάλυπτο το σώμα. Το δεξί χέρι ακουμπά σε στήριγμα. Στην πίσω όψη υπάρχει οπή αερισμού. Πάνω στο ιμάτιο σώζονται ίχνη ρόδινου χρώματος 30. Χρονολόγηση: Β τέταρτο του 3ου αι. π.χ. Τάφος 12 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.12/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο με προσανατολισμό Α.-Δ. Καταστράφηκε σχεδόν ολόκληρος. Σώθηκε μόνον το νοτιοανατολικό άκρο σε μήκος 0,30 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Ο σκελετός καταστράφηκε από τον εκσκαφέα. Κτερίσματα: Από τα θραύσματα των αγγείων που περισυνελέγησαν, συγκολλήθηκε τμήμα κανθάρου. 226 28. Corinth VII, Part III, σ. 41-42, πίν. 5 και 46, αριθ. 136. 29. Α. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Γ ΕλλΚερ, σ. 368-369 και 382, πίν. 276γ, 284γ-δ (ΒΕ 8591). Στις Φερές χρησιμοποιείται κατά τον 3ο και στο α μισό του 2ου αι. π.χ., τύπος ΦΕ 1. Agora IV, type 23A-C, 56-60, pl. 7, 36. Δρούγου, Λύχνοι Πέλλας, ΠΛ4, σ. 44-49, αριθ. 67-68, πίν. 16-17. 30. Αρβανιτόπουλος 1928, εικ. 55 από το ιερό της Πασικράτας. Mollard-Besques 1971, πίν. 39d-f.

1. Μυροδοχείο ΒΕ 10484 (Εικ. 35). Ύψ. 0,097, δ. χ. 0,023, δ. β. 0,021 μ. Πηλός καστανός 7.5YR 5/2, επίχρισμα φαιό. Συ - γκολλημένο και συμπληρωμένο. Xείλος λοξότμητο. Σώμα ωοειδές. Πόδι χαμηλό. Βάση δισκοειδής. Διακόσμηση με ταινίες καστανέρυθρου και υπόλευκου χρώματος στην κοιλιά, στον ώμο και στο λαιμό. Χρονολογείται στο α μισό του 3ου αι. π.χ. 32. 2. Τμήμα ομφαλωτού πινακίου ΒΕ 10503. Ύψ. 0,039, δ. χ. 0,212, δ. β. 0,063 μ. Πηλός ανοιχτός καστανός 7.5YR 6/4, επίχρισμα μελανό. Συγκολλημένο. Ο ομφαλός και μία ταινία γύρω από αυτόν, παρέμειναν αβαφή. Αβαφές είναι και εξωτερικά το πινάκιο, εκτός από μία ταινία γύρω από το χείλος. Βάση δακτυλιοειδής. Η κάτω επιφάνεια της βάσης επίπεδη. Περίδρομος που στρέφεται προς τα έξω. Χρονολογείται στο α μισό του 3ου αι. π.χ. 33. Χρονολόγηση: α μισό του 3ου αι. π.χ. 1. Μυροδοχείο τύπου Β, ΒΕ 10519 (Εικ. 36). Ύψ. 0,127, δ. χ. 0,028, δ. β. 0,025 μ. Πηλός ερυθρός 2.5YR 5/6, επίχρισμα φαιό. Ακέραιο. Χείλος λοξότμητο. Λαιμός στενός, κωνικός. 1. Κάνθαρος ΒΕ 10502. Ύψ. 0,11, δ. χ. 0,085, δ. β. 0,042 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 6/6, επίχρισμα μελανό. Συγκολλημένος, ελλιπής. Βάση δισκοειδής, κοίλη στην κάτω επιφάνεια. Πόδι στενό, χαμηλό με δύο νευρώσεις. Τοιχώματα καμπύλα. Μία αυλάκωση αβαφής κάτω από το χείλος και μία δεύτερη στο μέσον του ύψους. Διακόσμηση του τύπου «Δυτικής Κλιτύος» με εγχάρακτους βλαστούς και φύλλα κισσού με επίθετο πηλό 31. Χρονολόγηση: Αρχές του 3ου αι. π.χ. Τάφος 13 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.14/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε λακκοειδή τάφο καλυμμένο με κεραμίδες, που βρέθηκαν μόνον επάνω από το κρανίο. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Μόνον το κρανίο βρέθηκε στη θέση του, χωρίς άλλα οστά. Κτερίσματα: Ένα πινάκιο και ένα μυροδοχείο ήταν τοποθετημένα εκατέρωθεν του κρανίου. Εικ. 35. Τάφος 13. Μυροδοχείο ΒΕ 10484. Τάφος 14 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.18/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο, κατεστραμμένο σε μεγάλο μέρος. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Ο σκελετός τελείως αποσαθρωμένος. Κτερίσματα: Εικ. 36. Τάφος 14. Μυροδοχείο ΒΕ 10519. Τάφος 14 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.18/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο, κατεστραμμένο σε μεγάλο μέρος. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Ο σκελετός τελείως αποσαθρωμένος. Σώμα ατρακτόσχημο. Βάση λεπτή, δακτυλιοειδής. Λεπτές ταινίες λευκού και καστανέρυθρου χρώματος διακοσμούν το λαιμό και την κοιλιά 34. Χρονολόγηση: Α μισό του 3ου αι. π.χ. 31. A. Furtwängler, Β ΕλλΚερ, σ. 48, πίν. 18α. 32. Μ.-Φ. Παπακωνσταντίνου, Δ ΕλλΚερ, σ. 53, πίν. 39. Α. Χρυσοστόμου, ΕλλΚερ Μακεδονίας, Έδεσσα Λόγγος, Τάφος V. 33. Ομφαλωτό πινάκιο από το βόρειο νεκροταφείο της Δημητριάδος Τ. 11, ΒΕ 10504. 34. Α. Χρυσοστόμου, ΕλλΚερ Μακεδονίας, σ. 125, από τον Λόγγο Έδεσσας. Μ.-Φ. Παπακωνσταντίνου, Δ ΕλλΚερ, πίν. 39. ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ-ΠΑΓΑΣΩΝ 227

Α. ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ - Π. ΤΡΙΑΝΤΑΦYΛΛΟΠΟΥΛΟΥ 228 Εικ. 37. Τάφος 17. Εικ. 38. Τάφος 17. Ψευδαμφορίσκος ΒΕ 10482. Τάφος 15 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.1/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο, με προσανατολισμό ΝΑ.-ΒΔ. Διαστάσεις 1,80 0,50 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Ο σκελετός είχε διαλυθεί. Κτερίσματα: Στο ανατολικό άκρο και στο μέσον του μήκους του βρέθηκαν μερικά θραύσματα μελαμβαφών αγγείων. Χρονολόγηση: Αβέβαιη (πιθανόν 3ος αι. π.χ.). Τάφος 16 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.2/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο, με προσανατολισμό ΒΑ.-ΝΔ., αρκετά κατεστραμμένο. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Δεν σώθηκε ο σκελετός. Κτερίσματα: Ακτέριστος. Χρονολόγηση: Αβέβαιη. Τάφος 17 (Εικ. 37) Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ. 4/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο, με προσανατολισμό Α.-Δ. Διαστάσεις 1,63 0,40 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Περιείχε ένα σκελετό με το κρανίο στα ανατολικά. Κτερίσματα: Ένας ψευδαμφορίσκος βρέθηκε δίπλα στο αριστερό χέρι, ένας κάνθαρος δίπλα στον αριστερό μηρό. Ένας λύχνος βρέθηκε εξωτερικά στο δυτικό άκρο του τάφου, πάνω ακριβώς στην κορυφή των κεράμων. 1. Ψευδαμφορίσκος ΒΕ 10482 (Εικ. 38). 2. Μελαμβαφής κάνθαρος ΒΕ 10492 (Εικ. 39). Ύψ. 0,157, δ. χ. 0,033, δ. β. 0,03 μ. Ύψ. 0,088, δ. χ. 0,071, δ. β. 0,042 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 6/6. Επίχρισμα φαιό. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 7.5YR 6/6. Γάνωμα μελανό, απολεπισμένο κατά τόπους. Συγκολλημένος Ακέραιος. Χείλος λοξότμητο. Λαιμός ψηλός, κωνικός. Σώμα ατρακτόσχημο με κοντό πόδι. Βάση δισκοειδής. Επάνω στους ώμους δύο σύμφυτες, ορι- Χείλος που στρέφεται προς τα έξω. Σώμα ημισφαι- και συμπληρωμένος σε μικρό τμήμα του χείλους. ζόντιες, ταινιωτές λαβές. Στον ώμο και στην κοιλιά ρικό. Λαβές ταινιωτές. Βάση κωνική, κοίλη στην ταινιωτή διακόσμηση με βαθυκόκκινο χρώμα. Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 3ου αι. π.χ. τελευταίου τέταρτου του 3ου αι. π.χ. 35 κάτω επιφάνειά της. Χρονολογείται στις αρχές του. 35. Δρούγου - Τουράτσογλου, Τάφοι Βεροίας, σ. 152 κ.ε. Corinth VII, Part III, σ. 86-87, πίν. 54, αριθ. 519. Ο κάνθαρος

Εικ. 39. Τάφος 17. Κάνθαρος ΒΕ 10492. Εικ. 40. Τάφος 17. Λύχνος ΒΕ 10506. Εικ. 41. Τάφος 18. Εικ. 42. Τάφος 18. Λύχνος ΒΕ 10507. 3. Λύχνος ΒΕ 10506 (Εικ. 40). Ύψ. 0,032, μήκ. 0,093, δ. σ. 0,075 μ. Πηλός ρόδινος 7.5YR 8/4. Γάνωμα μελανό στο κάτω τμήμα, κόκκινο στο επάνω. Ακέραιος. Σώμα αμφικωνικό, πεπιεσμένο, περίγραμμα γωνιώδες. Βάση δισκοειδής, επίπεδη στην κάτω πλευρά. Γύρω από την οπή πληρώσεως, ρηχή αυλάκωση. Στον αριστερό ώμο σώζεται τμήμα μικρού λοβού. Μυκτήρας κοντόχοντρος με καμπύλη απόληξη. Χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 3ου αι. π.χ. 36. Χρονολόγηση: Τελευταίο τέταρτο του 3ου αι. π.χ. Τάφος 18 (Εικ. 41) Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.3/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο με προσανατολισμό Α.-Δ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Περιείχε ένα σκελετό με το κρανίο στα ανατολικά. Κτερίσματα: Κοντά στο δεξιό ώμο βρέθηκε ένας λύχνος και ένα θραύσμα μελαμβαφούς αγγείου. 1. Λύχνος ΒΕ 10507 (Εικ. 42). Ύψ. 0,037, μήκ. 0,104, δ. σ. 0,071 μ. Πηλός ανοιχτός καστανός 7.5YR 6/4. Γάνωμα μελανό στιλπνό. Λείπει τμήμα του λοβού. Σώμα κυλινδρικό με κυρτά τοιχώματα. Βάση δισκοειδής. Γωνιώδης μετάβαση από τα τοιχώματα στην επάνω πλευρά. Το περιχείλωμα περιβάλλεται από βαθιά αυλάκωση. Μυκτήρας χονδρός, επίπεδος στην επάνω πλευρά. Στον αριστερό ώμο υπάρχει διπλός λοβός με οπή. Εσωτερικά στον πυθμένα υπάρχει μαστοειδής απόφυση 37. Χρονολόγηση: Τέλη του 3ου-αρχές του 2ου αι. π.χ. της Δημητριάδος μοιάζει πολύ με αυτόν των Εξαμιλίων και στη μορφή και στο μέγεθος. Ζ. Μαλακασιώτη, ΕλλKερ Θεσσαλίας, σ. 147 κ.ε., εικ. 6, 7. 36. Agora IV, πίν. 41, αριθ. 409, 29A, Howland (IX Broneer). Corinth IV, Part II, σ. 47-49 και 143-144, πίν. IV. 37. Α. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Γ ΕλλΚερ, σ. 366-375, 384, πίν. 282α, αριθ. ΒΕ 8608, ως προς το προφίλ μόνο. Το παράδειγμα της Δημητριάδος έχει ψηλότερα τοιχώματα και πιο βαθιά οπή πλήρωσης, ενώ των Φερών δεν έχει λοβό και θεωρείται παλαιότερο. ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ-ΠΑΓΑΣΩΝ 229

Α. ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ - Π. ΤΡΙΑΝΤΑΦYΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Εικ. 43. Τάφος 20. Mυροδοχείο ΒΕ 10483. Εικ. 44. Τάφος 21. Πυξίδα ΒΕ 10499. Τάφος 19 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.5/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη με προσανατολισμό Α.-Δ. Κατεστραμμένος σχεδόν ολοκληρωτικά από την εκσκαφή. Σώθηκε μόνο σε μήκος 0,20 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Δεν σώθηκε ο σκελετός. Κτερίσματα: Ακτέριστος. Χρονολόγηση: Αβέβαιη. Τάφος 20 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.10/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε λακκοειδή τάφο. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Βρέθηκε μόνον ο σκελετός με το κρανίο προς τα δυτικά, σχεδόν κάτω και δίπλα από τα πόδια του σκελετού του Τ.22. Κτερίσματα: Σε επαφή και πίσω από το κρανίο βρέθηκε ένα μυροδοχείο. Τάφος 21 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.7/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο, με προσανατολισμό Α.-Δ. Διαστάσεις 0,70 0,50 μ. Ήταν αποσαθρωμένος σε περισσότερο από το μισό ανατολικό του τμήμα. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Από το σκελετό σώθηκε μόνον το κρανίο και τμήμα του θώρακα. Κάτω από αυτόν υπήρχαν λείψανα παλαιότερης ταφής. Κτερίσματα: Μία πυξίδα και ένας μεγαρικός σκύφος. 1. Μυροδοχείο ΒΕ 10483 (Εικ. 43). Ύψ. 0,097, δ. χ. 0,024, δ. β. 0,021 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 7.5YR 6/6. Γάνωμα μελανό, απολεπισμένο. Ακέραιο. Χείλος λοξότμητο. Λαιμός στενός, κωνικός. Σώμα ωοειδές. Βάση δισκοειδής. Ταινιωτή διακόσμηση λευκού χρώματος στην κοιλιά και στο λαιμό 38. Χρονολόγηση: Αρχές του 2ου αι. π.χ. 1. Πυξίδα με πώμα ΒΕ 10499 (Εικ. 44). Σώμα: Ύψ. 0,063, δ. χ. 0,056, δ. β. 0,037, μέγ. δ. 0,093 μ. Πώμα: Σωζ. ύψ. 0,06, μέγ. δ. 0,11 μ. Πηλός φαιός-ρόδινος 7.5YR 6/2. Γάνωμα μελανό, απολεπισμένο. Ελλιπής στο σώμα και στο πώμα. α. Σώμα σε σχήμα κόλουρου κώνου με ημισφαιρικό πυθμένα και πλατύ περίγυρο. Βάση δακτυλιοειδής, χαμηλή. β. Πώμα κυλινδρικό, με χαμηλό ασπιδόμορφο θόλο, κοσμημένο με ομόκεντρες αβαθείς αυλακώσεις. Διπλή, οριζόντια, χαρακτή γραμμή περιτρέχει εξωτερικά τον κύλινδρο του σώματος. Χρονολογείται στα μέσα του 2ου αι. π.χ. 39. 230 38. Ακαμάτη, Τάφοι Πέλλας, σ. 157, 164 (ΒΕ 1978/23), σχέδ. 41 (πίν. 22), αρχές 2ου αι. π.χ. 39. Δρούγου - Τουράτσογλου, Τάφοι Βεροίας, σ. 140 κ.ε., πίν. 6, Π 1211, πίν. 59, Π 2110 και Π 2116.

Εικ. 45. Τάφος 21. Μεγαρικός σκύφος ΒΕ 10500. 2. Ημισφαιρικός σκύφος ΒΕ 10500 (Εικ. 45). Ύψ. 0,077, δ. χ. 0,14, δ. β. 0,029 μ. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 6/6. Γάνωμα μελανό κατά τόπους κόκκινο. Συγκολλημένος και ελλιπής. Χείλος δακτυλιοειδές. Κάτω από το χείλος αναπτύσσεται ζώνη με χαρακτά γεωμετρικά κοσμήματα σε δύο ομάδες μετοπών εναλλάξ: αβακωτό και απλοποιημένο λαβύρινθο. Τα καμπύλα τοιχώματα κοσμούνται με εμπίεστα πέταλα. Στη βάση υπάρχει μετάλλιο με αδιάγνωστη διακόσμηση. Χρονολογείται στα μέσα του 2ου αι. π.χ. 40. Χρονολόγηση: Μέσα του 2ου αι. π.χ. Τάφος 22 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.8/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο, με προσανατολισμό Α.ΝΑ.-Δ.ΒΔ. Διαστάσεις 1,77 0,48 μ. Η βόρεια πλευρά του είχε καταρρεύσει ήδη από την αρχαιότητα. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Ο σκελετός σε ύπτια θέση με το κρανίο στα νοτιοανατολικά, βρέθηκε συ - μπιεσμένος από την πίεση των κεραμίδων. Μήκος σκελετού 1,57 μ. Κτερίσματα: Πάνω στο κρανίο, σχεδόν μέσα στο στόμα βρέθηκε το μυροδοχείο ΒΕ 10485, προφανώς μετακινημένο από την πτώση των κεραμίδων. Στο πίσω αριστερό τμήμα του κρανίου βρέθηκε σπασμένη χάλκινη βελόνα. Έξω από τον τάφο, περίπου στο μέσον της ανατολικής πλευράς, βρέθηκε η χύτρα. 1. Μυροδοχείο ΒΕ 10485 (Εικ. 46). Ύψ. 0,068, δ. χ. 0,018, δ. σ. 0,028, δ. β. 0,018 μ. Πηλός φαιός-ρόδινος 7.5YR 6/2. Επίχρισμα φαιό. Ακέραιο. Χείλος λοξότμητο. Σώμα ατρακτόσχημο. Βάση δισκοειδής, κωνική. Χρονολογείται στο γ τέταρτο του 2ου αι. π.χ. 41. 2. Χύτρα ΒΕ 10526 (Εικ. 47). Ύψ. 0,072, δ. χ. 0,052, δ. σ. 0,083 μ. Εικ. 46. Τάφος 22. Μυροδοχείο ΒΕ 10485. Εικ. 47. Τάφος 22. Χύτρα ΒΕ 10526. Πηλός πορτοκαλόχρωμος 5YR 6/8. Αβαφής. Σώζεται το μισό αγγείο με τη λαβή, συγκολλημένο. Χείλος απλό, που στρέφεται προς τα έξω 42. Λαιμός ψηλός με κοίλο περίγραμμα. Σώμα σφαιρικό, πιεσμένο, χωρίς βάση, έντονα ευρύ στο κάτω τμήμα. 3. Χάλκινη βελόνα ΒΕ 10534. Σωζ. μήκ. 0,06 μ. Χρονολόγηση: Γ τέταρτο του 2ου αι. π.χ. 40. Για το χαρακτό διακοσμητικό θέμα, βλ. Δρούγου - Τουράτσογλου, Τάφοι Βεροίας, σ. 142, 75, αριθ. Π 1422 σε πώμα πυξίδας. Για τη γραπτή διακόσμηση, βλ. Thompson 1934, σ. 374 κ.ε., αριθ. D25-26, εικ. 59-60 (μέσα 2ου αι. π.χ.) Samaria-Sebaste III, σ. 228, αριθ. 1, εικ. 44 Demetrias I, σ. 105, αριθ. 74, πίν. 42, 1 Δ. Κυριακού, Γ ΕλλΚερ, πίν. 141α-β (το μοτίβο διακοσμεί πυξίδες) Corinth VII, Part III, πίν. 45, αριθ. 129 (πινάκιο με ίδια διακόσμηση στο χείλος). 41. Παρόμοιο με το ΒΕ 33151/Τ. 34, 33160/Τ. 34 και 33164/Τ. 35. Δρούγου - Τουράτσογλου, Τάφοι Βεροίας, σ. 56-57, πίν. 26, αριθ. 1402-1404. 42. Δρούγου - Τουράτσογλου, Τάφοι Βεροίας, σ. 121, παραλλαγή Α (Π 1231, Π 1232, Π 1240). ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ-ΠΑΓΑΣΩΝ 231

Α. ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ - Π. ΤΡΙΑΝΤΑΦYΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Τάφος 23 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.9/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο, με προσανατολισμό Α.-Δ. Διαστάσεις 1,35 0,48 μ. Η βόρεια πλευρά των καλυπτηρίων κεραμίδων είχε καταρρεύσει. Δύο από τις κεραμίδες του τάφου έφεραν ανάγλυφη διακόσμηση με φύλλο κισσού. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Βρέθηκε ένας σκελετός που ανήκε σε μικρό παιδί, πολύ συμπιεσμένος με το κρανίο προς τα ανατολικά. Κτερίσματα: Ακτέριστος. Χρονολόγηση: Αβέβαιη. Τάφος 24 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.13/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη, με προσανατολισμό Α.-Δ. Διαστάσεις 1,60 0,42 μ. Οι περισσότερες καλυπτήριες είχαν αφαιρεθεί από τον εκσκαφέα. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Βρέθηκε μία ταφή με το κρανίο προς τα ανατολικά. Κτερίσματα: Ακτέριστος. Χρονολόγηση: Αβέβαιη. Τάφος 25 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.16/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε λακκοειδή τάφο, με προσανατολισμό Α.-Δ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Ο σκελετός, σε ύπτια θέση, ήταν καλυμμένος από λεπτή στρώση χώματος και από ένα μαρμάρινο αρχιτεκτονικό μέλος σε δεύτερη χρήση. Κτερίσματα: Ακτέριστος. Στα δυτικά του λάκκου και αμέσως κάτω από τις καλυπτήριες βρέθηκε ένα χάλκινο καρφί (ΒΕ 10533). Χρονολόγηση: Αβέβαιη. Τάφος 26 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.17/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κιβωτιόσχημο τάφο κατασκευασμένο με μονολιθικές σχιστόπλακες αδρά δουλεμένες, χωρίς καλυπτήριες, με προσανατολισμό Α.-Δ. Διαστάσεις 2,10 0,65 0,60 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Περιείχε μία ταφή μήκ. 1,95 μ. περίπου με το κρανίο προς τα ανατολικά. Κτερίσματα: Ακτέριστος. Χρονολόγηση: Αβέβαιη. Τάφος 27 Θέση: Εγκαταστάσεις Δ.Ε.Υ.Α.Μ.Β. Τ.21/1990. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο, με προσανατολισμό Β.-Ν. Σχεδόν ολοκληρωτικά κατεστραμμένος. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Δεν βρέθηκε σκελετός. Κτερίσματα: Ακτέριστος. Χρονολόγηση: Αβέβαιη. Τάφος 28 Θέση: Θέση Μπουρμπουλήθρα, έργο Ο.Σ.Ε., Τ.1. Τρόπος ταφής: Ενταφιασμός σε κεραμοσκεπή καλυβίτη τάφο, με προσανατολισμό Β.-Ν. Διαστάσεις: Σωζ. μήκ. 1,05, πλ. 0,80 μ. Ανθρωπολογικά στοιχεία: Περιείχε σκελετό νηπίου με το κρανίο στα νότια. Κτερίσματα: Ένα μυροδοχείο στα ανατολικά του κρανίου. 232 1. Μυροδοχείο ΒΕ 41106 (Εικ. 48). Ύψ. 0,09, δ. χ. 0,024, δ. β. 0,029 μ. Εικ. 48. Τάφος 28. Μυ - ροδοχείο ΒΕ 41106.