Krzysztof Penderecki (1933-) Πολωνός συνθέτης. Σπούδασε στο Κονσερβατόριο της Κρακοβίας (1955-58) στο οποίο συνέχισε να διδάσκει µετά από την αποφοίτησή του. Το 1959 κέρδισε τα τρία πρώτα βραβεία σε παγκόσµιο διαγωνισµό σύνθεσης, κάτι που τον έκαµε ευρύτερα γνωστό µέσα σε µια νύχτα. Η µουσική του Penderecki συνδυάζει νέες αντιλήψεις και τεχνικές τις οποίες χρησιµοποίησαν πιο αφαιρετικά και άλλοι συνθέτες όπως οι Ξενάκης και Στοκχάουσεν. Χαρακτηριστικά, στα έργα του χρησιµοποιεί τα όργανα στις ακραίες τους εκτάσεις και απαιτεί από τους εκτελεστές να δώσουν µια νέα ηχητική διάσταση µέσα από αυτά. Συγκεκριµένα, δηµιουργεί ηχητικές ατµόσφαιρες και δραµιτικές εικόνες µέσα από τη χρήση ηχητικών µαζών tone clusters, των παραλλαγµένων glissandi, εφφέ κρουστών ήχων στα έγχορδα κ.ά. Τέτοιες τεχνικές συναντά κανείς στα έργα του Ανάκλασις και Θρηνωδία για τα θύµατα της Χοιροσίµα καθώς και στην 1η Συµφωνία. Μετά από τη δεκαετία του 1970 τα έργα του άρχισαν να γίνονται περισσότερο θεµατικά στη βάση ενός µοτιβικού υλικού. Μερικά άλλα έργα του είναι: Η όπερα The Devils of Ludum, τα χορωδιακό Οι Ψαλµοί του αβίδ, Canticum cantorum, Magnificat και τα ορχηστρικά Ανάκλασις, Θρηνωδία για τα θύµατα της Χοιροσίµα, Phonogrammi, Polymorphia κ.ά.. Θρηνωδία για τα θύµατα της Χοιροσίµα (1959-1961) για 52 έγχορδα Το έργο αυτό είναι εµπνευσµένο από τη µεγάλη καταστροφή που έφερε η ρίψη της ατοµικής βόµβας στην Ιαπωνία κατά το τέλος του Β Παγκοσµίου Πολέµου (1945). Οι Ιάπωνες ήταν στον πόλεµο µε του Γερµανούς. `Οταν ο Χίτλερ ηττήθηκε αυτοί συνέχιζαν απτόητοι. Οι Αµερικανοί για να τους κάµουν να σταµατήσουν εφάρµοσαν αυτό το αναίσχυντο σχέδιο: Τη ρίξη της ατοµικής βόµβας στη Χοιροσίµα και το Ναγκασάκι. Τα αποτελέσµατα είναι γνωστά. Ολόκληρες πολιτείες εξαφανίστηκαν. Οι άνθρωποι έλιωσαν κι έγιναν στάχτη σαν σε κάµινια. `Ολεθρος και καταστροφή απλώθηκε παντού. Ακόµα και σήµµερα οι άνθρωποι στις περιοχές αυτές υποφέρουν από τα ατοµικά κατάλοιπα. Ο Πεντερέτσκυ, γεννηµένος στην µικρή πόλη της Πολωνίας, Ντέπικα έζησε από µικρός την καταστροφή και το `Αουσβιτς. Αποτέλεσµα ήταν να συγκλονιστεί από αυτή την ιστορία και να προσπαθήσει να αποτίσει φόρο τιµής στα θύµατα µε τον δικό του µουσικό τρόπο. Για το έργο του αυτό, ο συνθέτης χρησιµοποιεί µια ορχήστρα από 52 έγχορδα τα οποία χωρίζει σε τέσσερεις οµάδες: Α. 24 βιολιά Β. 10 βιόλες Γ. 10 βιολοντσέλα. 8 κοντραµπάσα Μέσα από ειδικές τεχνικές (δες φυλλάδιο-παρτιτούρα) τις οποίες επεξεργάζονται τα έγχορδα απορρέει ένα ηχητικό αποτέλεσµα που αντανακλά την εικόνα της καταστροφής, του πανικού, της ανθρώπινης κραυγής, της σύγχυσης, του θανάτου, της συµφοράς και γενικά της κατάστασης που δηµιούργησε η απάνθρωπη αυτή πράξη. Ο ακροατής, για δέκα περίπου λεπτά, βρίκεται µπροστά σε µια άνευ προηγουµένου ηχητική διάσταση και κατάσταση που έχει σαν αποτέλεσµα να τον φορτίσει συναισθηµατικά, αφου και η ίδια η µουσική είναι φορτισµένη. Η παρτιτούρα είναι γεµάτη από νέα σύµβολα και τρόπους εκτέλεσης όπως φαίνεται πιο κάτω..
Σύµβολα και επεξηγήσεις της παρτιτούρας = όξυνε κατά ¼ του τόνου = όξυνε κατά ¾ του τόνου = κατέβασε κατά ¼ του τόνου = κατέβασε κατά ¾ του τόνου = ψηλότερη νότα του οργάνου (απροσδ. Τονικότητα) = παίξε µεταξύ γέφυρας και του χορδοστάτη = αρπέζζιο στις 4 χορδές πίσω από τη γέφυρα = παίξε στον ξύλινο χορδοστάτη (arco) σε γωνία 90 στη µεγαλύτερη του επιφάνεια = παίξε στη γέφυρα, δοξάροντας το ξύλο της σε ορθή γωνία στη δεξιά του πλευρά = κρουστός ήχος: κτύπα στο πάνω µέρος του ηχείου του βιολιού µε το νύχι ή τα άκρα των δακτύλων = διάφορες ακανόνιστες αλλαγές του δοξαριού = µε αρκετό βιµπράτο = πολύ αργό βιµπράτο µε ¼ του τόνου διαφοροποίηση συχνότητας, µε γλίστρηµα του δακτύλου = πολύ γρήγορο, άρυθµο τρέµολο = κανονικά = sul ponticello (κοντά στη γέφυρα) = sul tasto (κοντά στην ταστιέρα) = col legno (µε το ξύλο του δοξαριού) = legno battuto (µε το ξύλο αυστηρά)
Ο συνθέτης εξερευνά πολλαπλά τοπία των 52 εγχόρδων για να φέρει ένα πρωτοποριακό αποτέλεσµα. Ενώ έχει στα χέρια του ένα βασικό ηχόχρωµα των εγχόρδων, ο Πεντερέτσκυ εφευρίσκει νέες τεχνικές και τρόπους εκτέλεσης για να το διευρύνει και να παίξει σε πολλαπλά ηχητικά πεδία. Συγκεκριµένα αυτό επιτυγχάνεται µε: Χρήση έντονων παραλλαγών µε διαφοροποιήσεις vibrato Χρήση ηχητικών µαζών-µπλόκ tone clusters (ηχητικές µάζες µε µικροδιαστήµατα µεταξύ τους) µέσα από µια ποιητική διάσταση. Μερικές από τις ηχητικές µάζες είναι αποτέλεσµα ακριβών υπολογισµών και σηµειογραφίας (τα έγχορδα διαµοιράζονται έτσι ώστε κάθε παίκτης γνωρίζει ακριβώς ποια νότα θα παίξει). `Αλλες φορές, µε σύµβολα δηλώνεται ο τρόπος εκτέλεσης: όσο ψηλότερα µπορεί ( ) µεταξύ γέφυρας και χορδοστάτη ( ) πάνω στη γέφυρα ( ) µε µικροδιαστήµατα πέραν του ηµιτονίου ( ή ) Κτυπήµατα στα ηχεία των έγχόρδων µε το νύχι ή το δάκτυλο Παίξιµο στη γέφυρα ή στο χορδοστάτη
Αναµίξεις των πιο πάνω τεχνικών εκτέλεσης κ.ά. Ανάλυση Το έργο είναι χωρίς συγκεκριµένο µέτρο αλλά στηρίζεται στη χρονική βάση του δευτερολέπτου. Το έργο είναι δοµηµένο σε ενότητες και σε κάθε ενότητα δηµιουργεί και µια διαφορετική ηχητική ατµόσφαιρα. Οι ενότητες αυτές υποδιαιρούνται σε µέτρα. Πολλές φορές ένα µέτρο µπορεί να 5, 10,15, 20 ή 25 δευτορόλεπτα. Με το τέλος κάθε ενότητας αρχίζει η επόµενη χωρίς καινό χρόνο. Α ενότητα: Τεχνικές vibrato (15, 11, 4, 6 kai 13 ) µέτρα 1-5 Β ενότητα: Τεχνικές vibrato σε συνδυασµό µε µικτές τεχνικές(15, 15, 15, 15 ) µέτρα 6-9 Γ ενότητα: Ηχητικές µάζες Ι (tone clusters), (15, 25, 20, 15, 20, 10 ) µ. 10-15 ενότητα: Ηχητικές µάζες ΙΙ harmonics glissandi (18, 20 ) µ. 16-17 Ε ενότητα: Ηχητικές µάζες πυραµίδες µικρά vibratos ( 20, 15, 7, 5, 10, 7, 10, 5 ) µ. 18-25 Στ ενότητα: Τεχνικές σε πεντάγραµµα κρουστές τεχνικές (15, 15, 15, 15, 15, 15 ) µ. 26-61 Η ενότητα: Μικτές τεχνικές τεχνικές γέφυρας ηχητικές µάζες (5, 5, 10, 6, 10, 30 ) µ. 62-70 Μέσα από αυτή την επίπονη διαδικασία ο συνθέτης µας περνά από διάφορα επίπεδα συγκλονισµού όπως για παράδειγµα στην Α ενότητα όπου είναι ολοφάνερη η ηχητική διάσταση της ανθρώπινης στριγκλιάς µέσα από τον πόνο της καταστροφής. Σε άλλες περιπτώσεις όπως στην Στ ενότητα µε τα έντονα κτυπήµατα στα ηχεία των εγχόρδων έχουµε µια ηχητική εικόνα έντονης σύγχυσης, βιβλικής καταστροφής και αποδιοργάνωσης της ανθρώπινης ύπαρξης µέσα από τον όλεθρο. Σε όλη την έκταση του έργου ερχόµαστε αντιµέτωποι µε µια νέα τάξη µουσικών πραγµάτων.
Ερωτήµατα: 1. Ποιά συναισθήµατα γεννιούνται κατά τη διάρκεια της ακρόασης της Θρηνωδίας; 2. Πού κατατάσσετε την µουσική αυτή; 3. Πως αντιλαµβάνεστε τον όρο Μουσική στο κοµµάτι αυτό; Πως ο συνθέτης φέρθηκε µουσικά ; 4. Μπορούσε µια απλά µουσική να περιγράψει την ανθρώπινη οδύνη της Χοιροσίµα και να εκφράσει όσα έκφρασε ο Πεντερέτσκυ µέσα από το δικό του έργο; 5. Πόσο απαιτητικό για τον µουσικό είναι ένα τέτοιο έργο; 6. Ποιες νέες τεχνικές εκτέλεσης παρατηρούµε στο έργο αυτό; 7. Πως όλα αυτά σηµειώνονται στο χαρτί-παρτιτούρα; 8. Αφού αναλύσετε την πρώτη σελίδα (α) της παρτιτούρας της Θρηνωδίας Να περιγράψετε το αποτέλεσµα. Υπολογίστε όλα αυτά µέσα σε ποιο χρονικό πλαίσιο συµβαίνουν. 9. Να εξηγήσετε πως η πιο κάτω φράση (β) εκτελείται. (α)
(β) Ευαγόρας Καραγιώργης