Ορισμός Ρατσισμός Ρατσισμός ονομάζεται η διάκριση σε βάρος ατόμων, κοινωνικών ομάδων ή κατηγοριών ατόμων, που προσδιορίζονται με βάση τα φυλετικά ή και πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά, με συνέπεια την ανάπτυξη αισθήματος υπεροχής και ανωτερότητας προς αυτούς. Μορφές - Φυλετικός: διακρίσεις βασισμένες στη διαφορετικότητα του χρώματος ή εναντίον φυλών του τρίτου κόσμου. - Εθνικός: η αίσθηση της υπεροχής ενός έθνους έναντι των άλλων (εθνικισμός, σοβινισμός). - Κοινωνικός: διακρίσεις βασισμένες σε πολιτικές, ιδεολογικές, πνευματικές, οικονομικές, πολιτιστικές διαφορές, διακρίσεις σε βάρος των γυναικών, των μειονοτήτων, των ατόμων με ειδικές ανάγκες. Αίτια Πνευματικά - Υιοθέτηση ρατσιστικών αντιλήψεων στα πλαίσια της κοινωνικοποίησης, μέσω των πρωτογενών και δευτερογενών κοινωνικών ομάδων (π.χ. οικογένεια, σχολικό περιβάλλον). - Τα ΜΜΕ, έντυπα και ηλεκτρονικά, παρουσιάζουν τη συμπεριφορά μεμονωμένων ατόμων ή ομάδων που επιβεβαιώνει τις ρατσιστικές αντιλήψεις (οι γυναίκες παρουσιάζονται ως αδύναμες, υποτακτικές συγκριτικά με τους άνδρες, οι Αλβανοί και οι Τσιγγάνοι ως κακοποιοί) ή ηρωοποιούν τους φορείς της βίας. - Η απλουστευτική τάση των ανθρώπων για κατηγοριοποιήσεις, οι οποίες διευκολύνουν τον υπερτονισμό και τη μεγιστοποίηση των διαφορών. - Η περιορισμένη γνώση εμποδίζει τη σωστή αξιολογική κρίση για τους άλλους. - Η έλλειψη ουσιαστικής αλλά κυρίως ανθρωπιστικής παιδείας επιτρέπει τον ετεροκαθορισμό ομάδων από επιτήδειους και την καλλιέργεια, αντί ισότητας, φανατισμού και ρατσισμού σε βάρος άλλων. - Η απομόνωση των πνευματικών ανθρώπων ευνοεί την κατάσταση του πνευματικού σκοταδισμού. Ηθικά - Η έλλειψη αρχών και αξιών οδήγησε το σύγχρονο άνθρωπο στην εξαχρείωση. - Το δόγμα «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» καθαγιάζει κάθε απάνθρωπη πράξη. Ψυχολογικά - Η τάση ανθρώπων ή ομάδων να διατηρούν σε υψηλό επίπεδο την αυτοεκτίμηση, το γόητρο και το κύρος τους (σύμπλεγμα ανωτερότητας και προσωπικής υπεροχής). - Η χαμηλή αυτοεκτίμηση ατόμων ή ομάδων τούς οδηγεί στην αναβάθμιση των δικών τους ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και στην υποβάθμιση των άλλων (σύμπλεγμα κατωτερότητας). Αυτός που υποφέρει νιώθει λιγότερο τη δυστυχία του, όταν μπορεί να φανεί ανώτερος από 233
κάποιον άλλο. - Ασύνειδοι μηχανισμοί άμυνας: η αναζήτηση «εξιλαστήριου θύματος», η στροφή δηλαδή της επιθετικότητας μιας ομάδας προς κάποια άλλη, η οποία δεν έχει καμιά σχέση με τα αίτια της επιθετικότητας, η θεωρία του ανικανοποίητου και της επίθεσης. - Ένστικτο εδαφικότητας: όταν απειλείται με διείσδυση ένα ζωτικός, ατομικός χώρος εκλύεται πάντα επιθετικότητα. Όσο πιο στριμωγμένος και ασφυκτικός ο χώρος τόσο μεγαλύτερη και η επιθετικότητα. Έτσι κάπως γεννιέται η έχθρα για τον ξένο. Ο άλλος γίνεται εχθρός, έτοιμος να οικειοποιηθεί το δικό σου χώρο. Ορθώνονται τότε σύνορα και εκλογικεύονται τα στεγανά. Κοινωνικά - Οι κοινωνίες μέσα στις οποίες αναπτύσσεται ο κοινωνικός ρατσισμός είναι εξισωτικές, δηλαδή είναι κοινωνίες που αγνοούν τις τυπικές διαφορές μεταξύ των ατόμων. - Ο εκμεταλλευτικός χαρακτήρας των κοινωνιών. Η ύπαρξη μιας μειονότητας σε μια κοινωνία συνεπάγεται την ύπαρξη μιας αντίστοιχης κυρίαρχης ομάδας που απολαμβάνει μια ανώτερη θέση και μεγαλύτερα προνόμια. Η μειονοτική κατάσταση συνοδεύεται με αποκλεισμό από την πλήρη συμμετοχή στη ζωή της κοινωνίας. - Στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες, η συνύπαρξη πλειοψηφιών και μειοψηφιών ευνοεί τα φαινόμενα του ρατσισμού. - Η αποξένωση του ανθρώπου από τον άνθρωπο προκαλεί φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας, που ευνοούν φαινόμενα ρατσισμού καθώς δεν υπάρχει κοινωνική συνείδηση και αλληλοσεβασμός. - Στο κοινωνικό κατεστημένο υπάρχει πάντα δυστοκία στην αποδοχή του νέου ή του διαφορετικού. Οικονομικά - Ο οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ κοινωνικών ομάδων στη διεκδίκηση περιορισμένων θέσεων εργασίας, οικονομικού οφέλους και αγαθών (π.χ. οι μετανάστες απειλούν τα οικονομικά συμφέροντα των μόνιμων κατοίκων -μελών μιας κοινωνίας, γι αυτό εύκολα υιοθετούνται προκαταλήψεις και στερεότυπα σε βάρος τους). - Η οικονομική εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο «ηθικοποιείται» με την υποτίμηση του εκμεταλλευόμενου. Εθνικιστικά - Ο κίνδυνος αφομοίωσης των μικρών λαών από ισχυρά κράτη ενισχύει το αίσθημα της αυτοσυντήρησης και τους συσπειρώνει γύρω από τα εθνικά τους χαρακτηριστικά. - Το αίσθημα της ξενοφοβίας διακρίνει περισσότερο κάποιους λαούς, ιδιαίτερα στην εποχή μας, που χαρακτηρίζεται από μαζικές μετακινήσεις λαών. - Η συνύπαρξη μειονοτήτων σε μια χώρα ή περιοχή γεννά προβλήματα, λόγω των διαφορετικών ηθών και εθίμων, θρησκευτικών αντιλήψεων. - Καταστάσεις ή αντιλήψεις που διαμορφώνονται μέσα από την ανάμνηση ιστορικών γεγονότων. Πολιτικά - Στις πολυπολιτισμικές, έστω και δημοκρατικές, κοινωνίες, δε γίνονται πάντα σεβαστά τα 234
δικαιώματα ατόμων ή ομάδων ή παραβιάζονται και από τις δύο πλευρές (και από τα θύματα και από τους φορείς του ρατσισμού). - Παραβιάζονται τα θεσπισμένα δικαιώματα στη διαφορά και δεν επιτρέπεται πάντα η ελεύθερη έκφραση και ανάδειξη όλων των επιμέρους ταυτοτήτων. - Φιλόδοξοι ηγέτες, προκειμένου να ικανοποιήσουν τα σχέδιά τους, μαζοποιούν και παρασύρουν το λαό σε επικίνδυνες ρατσιστικές αντιλήψεις. - Ο ρατσισμός χρησιμοποιείται ως άλλοθι, για να αποπροσανατολιστεί ο λαός από σοβαρά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Συνέπειες Οικονομικές - εκμετάλλευση των αδυνάτων από τους δυνατούς - ο αποκλεισμός ατόμων ή ομάδων στερεί τη συνεισφορά τους από τους υπόλοιπους. Κοινωνικές - κοινωνική ανισότητα και δυσλειτουργία: - διογκώνονται τα ήδη υπάρχοντα προβλήματα, υποσκάπτεται η κοινωνική συνοχή και διαχωρίζονται οι άνθρωποι σε προνομιούχους και μη, με ανάλογες συνέπειες στη μόρφωση, και στην επαγγελματική σταδιοδρομία. - καλλιέργεια ανταγωνιστικού πνεύματος και εμφάνιση κοινωνικών προβλημάτων (βία, τρομοκρατία, εγκληματικότητα, πόλεμοι) - επικράτηση του δίκαιου του ισχυρότερου - εμφάνιση ομάδων κοινωνικού περιθωρίου, δημιουργούνται συνθήκες «γκέτο» για πολλές κοινωνικές ομάδες και άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Πολιτικές - αποσταθεροποίηση από την παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την έλλειψη αξιοκρατίας - εύκολη χειραγώγηση των θυμάτων του ρατσισμού. - υπονομεύει το κύρος των δημοκρατικών θεσμών και προετοιμάζει το έδαφος για την εμφάνιση αυταρχικών καθεστώτων. Ψυχολογικές - απαισιοδοξία και απογοήτευση όσων αντιμετωπίζονται ρατσιστικά - αβεβαιότητα και ανασφάλεια, που οδηγούν στο άγχος και στην απαισιοδοξία - επιθετική έκφραση ή εγκληματική συμπεριφορά (έκφραση και αναπαραγωγή της βίας) - φόβος και ανασφάλεια στο κοινωνικό σύνολο. Πνευματικές - προσήλωση σε στερεότυπα και αντιλήψεις, δογματικός τρόπος σκέψης - έλλειψη ανθρωπιστικού πνεύματος 235
- πνευματική στασιμότητα, λόγω κοινωνικής απομόνωσης και έλλειψης διαλόγου. Ηθικές - έλλειψη αξιών, αρχών και ιδανικών - προβολή του ατομικού συμφέροντος, εκμετάλλευση των συνανθρώπων και εξόντωση των αντιπάλων. Τρόποι αντιμετώπισης Άτομο - Ευαισθησία κατανόηση, ανεκτικότητα, σεβασμός στο διαφορετικό - Αυτοκριτική για να οδηγηθούμε στην αυτογνωσία και να συνειδητοποιήσουμε την ισοτιμία με τους άλλους - Διάλογος, άνοιγμα προς το συνάνθρωπο, σεμνότητα, περιορισμός έπαρσης και αλαζονείας - Κοινωνική συνείδηση, αλληλεγγύη, βαθιά αίσθηση ανθρωπιάς - Απαλλαγή από προκαταλήψεις και εμπάθεια - Επιστροφή στις αξίες του μέτρου, της δημοκρατίας, του ανθρωπισμού που μας ανυψώνουν ηθικοπνευματικά και να μας υπενθυμίζουν τη χαμένη μας ευαισθησία. Οικογένεια - Καλλιέργεια σεβασμού προς το διαφορετικό - Απαλλαγή από προκαταλήψεις και στερεότυπα - Μετάδοση αξιών και υψηλού ήθους - Διάλογος με τα παιδιά με σκοπό τη μύηση στην ιδέα των πολυπολιτισμικών κοινωνιών - Προσωπικό παράδειγμα γονέων με υπεύθυνη ανθρωπιστική συμπεριφορά και κοινωνική συνείδηση, γιατί τα παιδιά μιμούνται τη στάση των γονέων. Σχολείο - Ανθρωπιστική παιδεία απαλλαγή του σχολείου και ιδιαίτερα του λυκείου από το μανδύα του προπαρασκευαστικού σταδίου για το πανεπιστήμιο. - Καταλυτικός ο ρόλος του δασκάλου που μπορεί να εμπνεύσει τους μαθητές και να τους προσανατολίσει προς τα υψηλά ανθρωπιστικά ιδεώδη της ισοτιμίας, της συναδέλφωσης και της ουσιαστικής δημοκρατίας. - Πολιτιστικές εκδηλώσεις στο σχολείο με θέμα την υγιή αντιμετώπιση των προσφύγων και των μεταναστών και την καταπολέμηση του ρατσισμού κοινωνικού ή φυλετικού που αναβιώνει σήμερα. ΜΜΕ - Εκπομπές με αντιρατσιστικό περιεχόμενο - Συζητήσεις με πνευματικούς ανθρώπους για το νοσηρό φαινόμενο του ρατσισμού. - Ποιοτικός έλεγχος των εκπομπών ώστε να μην αναπαράγονται φαινόμενα κοινωνικού 236
ρατσισμού. - Να μη διογκώνουν τα γεγονότα και να μην καλλιεργούν πνεύμα ξενοφοβίας και ρατσισμού. Κράτος - Κατάλληλο ήθος πολιτικής ηγεσίας, ώστε να μην καλλιεργούν οι ίδιοι οι ηγέτες ρατσιστικές τάσεις στους πολίτες - Ενίσχυση κράτους πρόνοιας ίσες ευκαιρίες πρόσβασης σε παιδεία, περίθαλψη, ασφάλιση - Ίσες ευκαιρίες για συμμετοχή των πολιτών στα κοινά - Εξασφάλιση καλών συνθηκών εργασίας με πνεύμα ισοτιμίας για όλους τους πολίτες. Διάκριση ξενοφοβίας και ρατσισμού Ξενοφοβία Η ξενοφοβία δεν πρέπει να συγχέεται με το ρατσισμό. Με τον όρο «ρατσισμός» νοείται η διάκριση και ο διαχωρισμός ανθρώπων, ομάδων ή φυλών και η μεροληπτική αντιμετώπισή τους. Ο Α. Λοβέρδος, σε άρθρο του στην εφημερίδα Τα Νέα παρουσιάζει ως εξής τη διάκριση ανάμεσα στην ξενοφοβία και στο ρατσισμό: «Στις παρυφές του φαινομένου του ρατσισμού κινείται η ξενοφοβία. Ο φόβος για τον ξένο σαφώς και δεν είναι ρατσισμός, σαφώς και δεν εκδηλώνεται με βία, σαφώς και δεν είναι ιδιαιτέρως επικίνδυνος. Ο φόβος για τον ξένο αποτελεί συνήθως μια εσωτερική αρνητική αντιμετώπιση του άλλου, όταν αυτός μεταναστεύει, είναι φτωχός, ανήκει σε άλλη εθνικότητα ή φυλή, πιστεύει σε άλλη θρησκεία. Η ξενοφοβία είναι παθητική. Αποτελεί αποκλειστικά κοινωνική αντίδραση, δηλαδή δεν μπορεί να αποτελέσει κρατική πρακτική. Τέλος, δεν αποτελεί το αίτιο για βίαιες συμπεριφορές. Με άλλα λόγια, φοβάμαι τον άλλον, σημαίνει επιφυλάσσομαι, κοιτώ καχύποπτα, αποδοκιμάζω με μορφασμό, ενοχλούμαι, αποστρέφω το βλέμμα μου και προσπερνώ, υποτιμώ με λόγια ή χωρίς λόγια, κλείνω, ενδεχομένως, την πόρτα κατάμουτρα, σιγοψιθυρίζω υποτιμητικές εκφράσεις. Ενώ, αντίθετα, ρατσισμός σημαίνει βία, σημαίνει γκέτο, απαγόρευση άσκησης δικαιωμάτων». Ωστόσο, οφείλουμε να επισημάνουμε πως, αν δεν προσέξουμε, η ξενοφοβία μπορεί να καταστεί καλός αγωγός του ρατσισμού, δηλαδή να αποτελέσει προστάδιό του. Αίτια - Η μαζική εισροή μεταναστών και προσφύγων δημιουργεί αρκετά προβλήματα στις χώρες υποδοχής τους. Είναι καθοριστικό ότι ενισχύεται το ήδη υπάρχον και ζωτικό πρόβλημα της ανεργίας, γιατί οι μετανάστες και οι πρόσφυγες αποτελούν πολύ φθηνό εργατικό δυναμικό και τα ημερομίσθιά τους είναι πενιχρά σε σχέση με αυτά των ντόπιων. Οι τελευταίοι άλλωστε αισθάνονται ανασφάλεια, επειδή προτιμώνται οι ξένοι. - Δημιουργούνται επίσης συχνά πολλές εντάσεις και ενισχύεται ο ρατσισμός, ενώ η κοινωνική συνοχή και σταθερότητα αμβλύνονται διαταράσσοντας τη γαλήνη της κοινωνίας. Οι μετανάστες και οι πρόσφυγες, από άμυνα ή αντίδραση, δημιουργούν ορισμένα «γκέτο» και προβαίνουν σε πράξεις βίας εγκληματικότητας ή παραοικονομίας, για να επιβιώσουν, να αναπτυχθούν. - Υπάρχουν πολίτες που πιστεύουν ότι ελλοχεύει ο κίνδυνος της αλλοίωσης της εθνικής και πολιτιστικής μας ταυτότητας και φυσιογνωμίας, αφού ο συγχρωτισμός με ανθρώπους 237
διαφορετικής παιδείας, γλώσσας, ιστορίας και καταγωγής μπορεί να μας επηρεάσει ιδιαίτερα αρνητικά. - Ζούμε σε μία εποχή της ηθικής χαλάρωσης και της κρίσης των αξιών, όπου σταδιακά χάνεται ο σεβασμός προς το συνάνθρωπο, και ειδικά στις κοινωνίες των μεγαλουπόλεων όπου κυριαρχεί το φαινόμενο της ανωνυμίας και της αποξένωσης των ανθρώπων, καθίσταται πιο δύσκολο να εκδηλωθεί ο απαιτούμενος σεβασμός απέναντι σε άτομα που είναι «ξένα» ως προς τα χαρακτηριστικά και τις συνήθειές μας. - Ενοχλούμαστε από το διαφορετικό είτε αυτό αφορά στη θρησκεία, είτε στη φυλή, είτε στην εθνικότητα. - Η κρίση των φορέων διαπαιδαγώγησης, που επιφέρει την απουσία ανθρωπιστικής παιδείας από την οικογένεια, το σχολείο κ.λπ., έχει ως αποτέλεσμα να μην καλλιεργούνται πολύπλευρα οι άνθρωποι και επομένως να στερούνται της ωριμότητας, που θα τους υπαγόρευε να σέβονται αυτούς που έχουν διαφορετική εθνική ή φυλετική ταυτότητα από κείνους. - Τα ΜΜΕ, συνεπικουρούμενα και από άτομα που καταφεύγουν στο λαϊκισμό, καλλιεργούν τη ξενοφοβία, γιατί οτιδήποτε συμβαίνει το αποδίδουν στους ξένους Τρόποι αντιμετώπισης - Χρειάζεται, λοιπόν, καλλιέργεια του πνεύματος και όξυνση της κριτικής ικανότητας, ώστε ο άνθρωπος να εξευγενιστεί και να αποκτήσει υψηλά πρότυπα που θα τον ανανεώσουν εσωτερικά και θα τον ευαισθητοποιήσουν για την αντιμετώπιση της νοσηρής αυτής κατάστασης. - Παράλληλα, η εμπέδωση της κοινωνικής συνείδησης, η οποία σχετίζεται με την αλλαγή νοοτροπίας και την τοποθέτηση του συλλογικού συμφέροντος πάνω από το ατομικό, καθώς και η επικράτηση του διαλόγου μεταξύ ατόμων και εθνών, όταν στηρίζονται στην καλή προαίρεση και την ισοτιμία, αποτελούν ασφαλιστικές δικλείδες, με τις οποίες διαμορφώνεται ένα κλίμα δημιουργικής συμπόρευσης όλων των ανθρώπων. - Το ολυμπιακό ιδεώδες χρειάζεται να αναβιώσει μέσω του αθλητισμού, ώστε να περιοριστούν οι έριδες μεταξύ των λαών και να τονωθεί το πνεύμα της υγιούς άμιλλας και της ειρηνικής διευθέτησης των προβλημάτων. - Οι διεθνείς οργανισμοί οφείλουν να προσφέρουν ανθρωπιστική βοήθεια, ηθική στήριξη και οικονομικής ενίσχυση - Η επαφή με την τέχνη επίσης βοηθά, γιατί αποτελεί κοινή γλώσσα και ενώνει τους ανθρώπους. - Οι πολιτικοί και πνευματικοί ηγέτες μπορούν να αποτελέσουν καθοδηγητικά και φωτεινά παραδείγματα, αγωνιζόμενοι για το οικουμενικό συμφέρον, περιορίζοντας τις επεκτατικές τους βλέψεις οι πρώτοι και επιζητώντας την ουσιαστική ανάπτυξη των διεθνών σχέσεων καθώς και τη διεύρυνση του σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα οι δεύτεροι. Κάτι τέτοιο όμως προϋποθέτει και τη δική μας κριτική στάση. - Καθένας από μας οφείλει να προσαρμόσει τη νοοτροπία του, στηλιτεύοντας την περιθωριοποίηση και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Οι νέοι ειδικότερα, με ιδεαλισμό και όραμα, έχουν χρέος να αγωνιστούν για τη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου, στηριγμένου στην αμοιβαιότητα και την αγάπη. Αυτός ο δρόμος θα είναι, άλλωστε, ο καταλληλότερος για την οικοδόμηση μιας νέας Ευρώπης, που δε θα αποτελεί μονάχα μια οικονομική - πολιτική υπερδύναμη, αλλά έναν παγκόσμιο εξισορροπητικό παράγοντα, μια Ευρώπη που θα αγωνίζεται 238
για την ειρήνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αίτια Πρόσφυγες Μετανάστες - Πόλεμοι. - Ολοκληρωτικά καθεστώτα, καταπίεση, παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, πολιτικές διώξεις. - Κοινωνικές συγκρούσεις. - Φτώχεια, χαμηλό βιοτικό επίπεδο. Αποτελέσματα Προβλήματα για τους ίδιους τους πρόσφυγες / μετανάστες - Δύσκολη εγκατάσταση και εξασφάλιση διαμονής και μέσων επιβίωσης - ανεργία - εκμετάλλευση (αποτελούν φτηνότερο εργατικό δυναμικό και αμείβονται με πενιχρά ημερομίσθια, που όμως είναι υψηλότερα από τη χώρα τους). - Δυσκολίες προσαρμογής στις νέες συνθήκες ζωής (εκμάθηση γλώσσας, νοοτροπία, αξίες). - Εχθρική, συχνά, η αντιμετώπισή τους και κακές οι συνθήκες διαβίωσης και περίθαλψής τους. - Ψυχολογικά προβλήματα και μνήμες της χαμένης πατρίδας, συμπλέγματα κατωτερότητας, αίσθημα μειονεξίας, ανασφάλεια, άγχος αποδοχής και προόδου. - Αδυναμία μόρφωσης - εύκολη λεία για χειραγώγηση και μαζοποίηση - κίνδυνος πολιτιστικής αλλοτρίωσης και πνευματικής υποβάθμισης (π.χ. κάποιοι που στην πατρίδα τους ήταν πολιτικοί μηχανικοί, εδώ είναι απλοί εργάτες κ.λπ.). - Εκμετάλλευση, περιθωριοποίηση, έλλειψη σεβασμού απέναντί τους (αναγκάζονται να οδηγηθούν ακόμη και στο έγκλημα για την επιβίωσή τους). - Δε συμμετέχουν στα κοινά, δεν ελέγχουν την ηγεσία, αισθάνονται έξω από τις πολιτικές εξελίξεις, αποπολιτικοποιούνται και αδρανούν. Αποτελέσματα Προβλήματα στις χώρες υποδοχής τους - Δυσκολίες ένταξης και αφομοίωσης. - Κίνδυνος εθνολογικής αλλοίωσης του ντόπιου πληθυσμού. - Οικονομική επιβάρυνση αποκατάστασης - ανεργία. - Προβλήματα κοινωνικής παθογένειας. - Συχνά δημιουργούνται «γκέτο» που δρουν ως μαφία, ενισχύονται οι κοινωνικές, πολιτικές, θρησκευτικές εντάσεις και τα φαινόμενα των ναρκωτικών και της εγκληματικότητας, προωθείται ο ρατσισμός, διασπάται η κοινωνική συνοχή, περιορίζεται η αλληλεγγύη και απειλείται τελικά η ίδια η δημοκρατία. Αίτια ξενοφοβίας / ρατσισμού απέναντι στους μετανάστες Τα παραπάνω αρνητικά αποτελέσματα που επιφέρει η μαζική εισροή μεταναστών στις χώρες υποδοχής τους αποτελούν πρώτο και κυρίαρχο λόγο για τον οποίο αναπτύσσεται σε ανησυχητικό 239
βαθμό ένα τέτοιο πνεύμα εις βάρος τους από τους γηγενείς. Άλλα αίτια ξενοφοβίας απέναντί τους είναι: - Η κρίση των αξιών στη σημερινή κοινωνία του συμφέροντος και της ύλης δημιουργεί ανθρώπους ατομικιστές που εύκολα γίνονται ρατσιστές. - Η αστικοποίηση δημιουργεί χάσμα μεταξύ των ανθρώπων στις πόλεις. Χαλαρώνουν οι κοινωνικοί δεσμοί, πόσο μάλλον μεταξύ ανθρώπων που δεν έχουν κοινές ρίζες, ιστορία, καταγωγή. - Από τα ίδια τα ΜΜΕ υπερτονίζεται η εθνικότητα κάποιων ατόμων που εμπλέκονται συχνά σε εγκλήματα που ενισχύουν τη ρατσιστική και ξενοφοβική στάση των ντόπιων. - Οι πολιτικοί θέλοντας να δικαιολογήσουν σε κάποιες περιπτώσεις την πολιτική κακοδιαχείριση επιρρίπτουν τις ευθύνες στη μαζική εισροή ξένων μεταναστών οι οποίοι μετατρέπονται σε εξιλαστήρια θύματα. Οι πολίτες που συχνά δεν είναι ώριμοι και δε διαθέτουν πάντα την απαραίτητη πολιτική κρίση αντιμετωπίζουν ακόμη πιο άσχημα τους μετανάστες. - Προσπάθεια αντίστασης στη δημιουργία πολυπολιτισμικών κοινωνιών και στην ισοπεδωτική παγκοσμιοποίηση. Τρόποι αντιμετώπισης Από Διεθνείς Οργανισμούς (ΟΗΕ, UNICEF, UNESCO, Ερυθρός Σταυρός κ.λπ.) - Μέτρα πρόληψης των αιτιών της προσφυγιάς (μέριμνα για επικράτηση διατήρηση δημοκρατίας, για διασφάλιση ειρήνης, για παροχή βοήθειας σε θύματα πολέμου). - Σωστός καταμερισμός προσφύγων ανά κράτος και περιοχή, μέτρα άμεσης περίθαλψης. - Σεβασμός και εφαρμογή νομοθεσίας για τα ανθρώπινα δικαιώματα. - Ανθρωπιστική βοήθεια, οικονομική ενίσχυση. Από το Κράτος - Οργάνωση - προετοιμασία δομών υποδοχής και χωροταξικής κατανομής των προσφύγων. - Προγράμματα ένταξης και προσαρμογής των προσφύγων. - Προστασία και αξιοποίηση της πολιτισμικής ιδιαιτερότητάς τους. - Ενημέρωση κι επιμόρφωση των ντόπιων και των προσφύγων. - Παραγωγική αξιοποίηση των προσφύγων ανάλογα με τις ικανότητές τους ή τις σπουδές τους στις χώρες προέλευσής τους. Από τα ΜΜΕ και τους Πνευματικούς Ηγέτες - Ορθή και υπεύθυνη ενημέρωση για τους μετανάστες. - Συζητήσεις με ειδικούς για το φαινόμενο. - Οι πνευματικοί άνθρωποι που έχουν παιδεία και κύρος να αγωνιστούν για τη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ των ντόπιων και των μεταναστών. Από την Οικογένεια και το Σχολείο - Ανθρωπιστική παιδεία, κοινωνική συνείδηση, καλλιέργεια ευαισθησίας και σεβασμού στο 240
διαφορετικό. Από το ίδιο το άτομο - Ήθος, σεβασμός, ευαισθησία, ανθρωπισμός, ηθική και υλική συμπαράσταση. Σχολεία Μετανάστες (Διαπολιτισμικά σχολεία) Η χώρα μας έχει κατακλυστεί τα τελευταία χρόνια από πλήθος μεταναστών. Οι λόγοι που τους οδήγησαν στη μετανάστευση είναι κυρίως οικονομικοί, κοινωνικοί και πολιτικοί. Η ελπίδα για καλύτερες μέρες τούς εξανάγκασε να φύγουν από την πατρίδα τους και να αναζητήσουν καλύτερη μοίρα σε άλλη χώρα. Η χώρα μας είναι από αυτές που δέχτηκαν πλήθος μεταναστών διάφορων εθνοτήτων. Ήταν φυσικό τα παιδιά των μεταναστών να εγγραφούν και να φοιτούν σε ελληνικά σχολεία. Σε πολλά, μάλιστα, σχολεία των μεγαλουπόλεών μας οι αλλοδαποί μαθητές ξεπερνούν αριθμητικά τους έλληνες μαθητές. Τα διαπολιτισμικά σχολεία είναι πια γεγονός και για τη χώρα μας. Φυσικά, η κατάσταση αυτή αλλάζει την παλιά μορφή του αμιγούς ελληνικού σχολείου και δημιουργεί νέες συνθήκες στη λειτουργία του. Η εισροή των αλλοδαπών μαθητών στα σχολεία μας αντιμετωπίζεται από τους Έλληνες με συγκατάβαση αλλά και με επιφύλαξη. Με συγκατάβαση, γιατί κατανοούν τους λόγους παρουσίας των μεταναστών στη χώρα μας, αλλά και με επιφύλαξη, γιατί θεωρούν ότι δημιουργούνται ποικίλα και σοβαρά προβλήματα στη συνύπαρξη ελλήνων και αλλοδαπών μαθητών. Ακόμη, θεωρούν ότι η ποιότητα της εκπαίδευσης υποβαθμίζεται, για να μπορούν έτσι να προσαρμοστούν και οι αλλοδαποί, οι οποίοι παρουσιάζουν, σε μεγάλο βαθμό, δυσκολίες προσαρμογής. Η χώρα μας, βέβαια, είναι φιλόξενη, αλλά δε λείπουν και οι παρενέργειες από τη συνύπαρξη των μαθητών μας με τους αλλοδαπούς. Με ποιους τρόπους είναι δυνατή η ομαλή συνύπαρξη των ελλήνων μαθητών με τους αλλοδαπούς; Η ομαλή συνύπαρξη εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Πιο συγκεκριμένα εξαρτάται: α) από την στάση των ελλήνων μαθητών, β) από τη συμπεριφορά των αλλοδαπών, γ) από τη στάση των γονέων και των εκπαιδευτικών και δ) από τα μέτρα που λαμβάνει η επίσημη Πολιτεία. α. Ποια πρέπει να είναι η στάση των μαθητών απέναντι στους αλλοδαπούς, ώστε να επιτευχθεί η ομαλή συνύπαρξη; Οι μαθητές μας μπορούν να συμβάλουν στην ομαλή συνύπαρξη με τους εξής τρόπους: * Με το σεβασμό στην προσωπικότητα των αλλοδαπών, στα ήθη, στα έθιμά τους και στις θρησκευτικές τους δοξασίες. Η κουλτούρα του διαφορετικού δεν πρέπει να τους τρομάζει. Κάθε λαός δικαιούται να έχει τον πολιτισμό του και οι άλλοι οφείλουν να τον σέβονται. * Με την κατανόηση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν: άγνοια γλώσσας, δυσκολίες προσαρμογής, αδυναμία ένταξης κ.ά. Να έρχονται νοερά στη θέση τους, για να μπορούν να κατανοήσουν καλύτερα τις ανάγκες και τα προβλήματά τους. * Με το να τους παρέχουν ψυχολογική στήριξη κάθε φορά που αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη χώρα μας. * Με τη συνειδητοποίηση ότι ήρθαν στη χώρα μας οδηγημένοι από την ανάγκη και οφείλουμε ως συνάνθρωποι να τους συμπαρασταθούμε. Επιβάλλεται, επομένως, να έχουν καλοπροαίρετη 241
διάθεση και ευγενική συμπεριφορά και να είναι ανεκτικοί απέναντι τους. * Με την αποβολή του ακραίου εθνικισμού, των προκαταλήψεων, του ρατσισμού και της ξενοφοβίας και τη συνειδητοποίηση ότι το χρώμα της επιδερμίδας δεν αποτελεί στοιχείο διαχωρισμού των ανθρώπων. Διαχωρισμοί του τύπου «εμείς» και οι «άλλοι» ή «εμείς» και «εκείνοι» διευρύνουν το χάσμα, καλλιεργούν την καχυποψία και, επομένως, δε διευκολύνουν την ομαλή συνύπαρξη. Πρέπει να βρίσκουν τρόπους να διευκολύνουν τη φωνή του «άλλου», για να μπορέσουν να τον προσεγγίσουν. * Με τη σύναψη φιλικών σχέσεων, έτσι ώστε να μην αισθάνονται αποξενωμένοι. Να τους παροτρύνουν να παίρνουν μέρος στα ομαδικά τους παιγνίδια, ώστε να καταπολεμηθούν οι αναστολές τους, να διευκολυνθεί η ένταξή τους και να διασφαλιστεί η ομαλή συνύπαρξη. Διαφορετικά, θα έχουμε την «γκετοποίηση» των αλλοδαπών, κατάσταση από κάθε άποψη απαράδεκτη. * Με τη διοργάνωση από κοινού πολιτιστικών εκδηλώσεων. Με τις κοινές εκδηλώσεις δίνεται ευκαιρία γνωριμίας των πολιτισμών και ανταλλαγής πολιτιστικών στοιχείων. Επίσης, στη διοργάνωση των εκδηλώσεων αυτών πρέπει να δίνεται ρόλος και στους αλλοδαπούς, ώστε να έχουν την αίσθηση της ισότητας, την ικανοποίηση της προσφοράς και να μην αισθάνονται αποξενωμένοι. * Με το να έχουν την ψυχική γενναιότητα να αναγνωρίζουν τις ικανότητες των αλλοδαπών, όταν έχουν καλύτερες από αυτούς επιδόσεις στο σχολείο. Επίσης, να τους χειροκροτούν, όταν τους απονέμονται διακρίσεις και να τους επιδοκιμάζουν, όταν πρωτεύσουν. * Με τη σκέψη πως πολλοί από αυτούς θα αποκτήσουν την ελληνική ιθαγένεια και αυτό θα αποβεί μακροπρόθεσμα προς όφελος της χώρας μας. * Με την υλική συμπαράστασή τους σε όσες περιπτώσεις έχουν τη δυνατότητα. * Τέλος, με τη συνειδητοποίηση ότι ο σεβασμός στο διαφορετικό, στην «ετερότητα», αποτελεί προϋπόθεση για την ομαλή συνύπαρξη των ατόμων σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία. Εξάλλου, η περίφημη «πολυπολιτισμικότητα» δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αποδοχή του «άλλου» ως έγκυρου και ισότιμου συνομιλητή. β. Ποια πρέπει να είναι η συμπεριφορά των αλλοδαπών μαθητών; * Να είναι εφοδιασμένοι με υπομονή και επιμονή, γιατί είναι φυσικό να αντιμετωπίσουν δυσκολίες προσαρμογής και ενσωμάτωσης σε μια ξένη χώρα. * Να σέβονται και αυτοί τα δικά μας ήθη και έθιμα, ώστε να δημιουργούνται ευνοϊκές προϋποθέσεις για το σεβασμό και των δικών τους ηθών και εθίμων. γ. Ποια πρέπει να είναι η στάση των γονέων και εκπαιδευτικών; * Οι γονείς επιβάλλεται να διαμορφώνουν στα παιδιά τους καλό κλίμα αποδοχής των αλλοδαπών, γιατί θα ζήσουν σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία και πρέπει από τώρα να είναι προετοιμασμένα για τη νέα μορφή των κοινωνιών. Η ανοχή στη διαφορετικότητα πρέπει να καλλιεργείται από την οικογένεια. * Οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να δείχνουν κατανόηση στα προβλήματα που παρουσιάζονται σχετικά με τις μαθησιακές δυσκολίες των αλλοδαπών. Επίσης, πρέπει η συμπεριφορά τους να είναι η ίδια απέναντι στους δικούς μας και στους αλλοδαπούς μαθητές. Οποιοσδήποτε διαχωρισμός αποτελεί αντιεκπαιδευτική συμπεριφορά και παρεμποδίζει την ένταξη των 242
αλλοδαπών στο περιβάλλον του σχολείου. δ. Ποιο είναι το χρέος της Πολιτείας απέναντι στους αλλοδαπούς μαθητές Η επίσημη Πολιτεία μπορεί να βοηθήσει με τους εξής, κυρίως, τρόπους: * Με τη διαμόρφωση ολοκληρωμένης μεταναστευτικής πολιτικής και την κατάρτιση προγραμμάτων ένταξης των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία. * Με την κοινωνική πρόνοια, ώστε οι αλλοδαποί να αισθάνονται ασφαλείς. * Με τη λήψη μέτρων που θα διευκολύνουν την αφομοίωσή τους από το κοινωνικό μας σύνολο, αν φυσικά το θέλουν και οι ίδιοι. * Με την αποθάρρυνση και αποτροπή ακραίων εθνικιστικών και ρατσιστικών συμπεριφορών. Ορισμός Ανεκτικότητα Ανεκτικότητα είναι εκείνη η εσωτερική δύναμη που εκφράζεται με τη δεκτικότητα σε άλλες απόψεις, πάντα στα όρια του μέτρου, επιτρέπει στον άνθρωπο να σέβεται και να κατανοεί τη διαφορετικότητα ατόμων, ομάδων, λαών, ιδεών, με στόχο τη δημιουργική προσέγγιση και την πρόοδο, ατομική και συλλογική. Η αξία της ανεκτικότητας * Η ανεκτικότητα αρχικά συμβάλλει στην όξυνση του πνεύματος. Ο άνθρωπος σκέπτεται κριτικά, οδηγείται σε αδιάλειπτη πνευματική εγρήγορση. Δεν παρασύρεται από δογματισμούς και αυθεντίες, ανιχνεύει την αλήθεια σε απόψεις αλλότριες από τις δικές του και αποτάσσεται τη μισαλλοδοξία και το φανατισμό. Με την ανεκτικότητα ο άνθρωπος αποκτά περισσότερες γνώσεις, διευρύνει τους πνευματικούς του ορίζοντες, μαθαίνει να σέβεται και να εμβαθύνει στις απόψεις των άλλων, ενημερώνεται και αποκτά οργανωμένη αντίληψη των πραγμάτων, άρα ξεφεύγει από την απολυτότητα, το δογματισμό, τις προλήψεις και είναι σε θέση να βρει το δρόμο του, χωρίς ακραίες απόψεις που μπορεί να τον οδηγήσουν στο φανατισμό, και τελικά τη μαζοποίησή του. Ιδιαίτερα σήμερα, σε μια εποχή πνευματικής μονομέρειας και γενικότερου εφησυχασμού, η ανεκτικότητα αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη διασφάλιση της πνευματικής ελευθερίας. * Η πνευματική καλλιέργεια ως απόρροια της ανεκτικότητας δίνει έναυσμα για ενδοσκόπηση. Μέσα από την άλλη άποψη συχνά καθρεπτίζεται η προσωπική μας ανεπάρκεια. Αυτό μας ευαισθητοποιεί, οδηγεί στην αυτοκριτική, προκειμένου να απαλλαγούμε από πάθη. Η ανεκτικότητα καλλιεργεί τον αυτοσεβασμό, την αξιοπρέπεια, επομένως, διαπλάθει μια ηθική προσωπικότητα που έχει αρετές και αξίες, άρα μπορεί να αντισταθεί στην αλλοτρίωση, την αχαλίνωτη επιθυμία του ανθρώπου να κυριαρχήσεί στον κόσμο με αθέμιτα μέσα και να γίνει περισσότερο ιδιοτελής και καιροσκόπος. * Επίσης, η ανεκτικότητα καλλιεργεί τη διάθεση συνεργασίας και σύμπραξης με τους άλλους. Το κάθε άτομο αναγνωρίζει ότι με συναίνεση και διαλλακτικότητα οδηγείται στην πρόοδο. Αποδεχόμενος ο άνθρωπος το διαφορετικό οδηγείται σε ηθική εξύψωση και τα φαινόμενα αναλγησίας, κοινωνικού αποκλεισμού και αδικίας περιορίζονται. * Η ανεκτικότητα αποτελεί και θεμέλιο λίθο της δημοκρατίας. Η ανοχή στο διαφορετικό, η 243
αποδοχή του άλλου απλώς ως διαφορετικού και όχι ως εχθρικού και επικίνδυνου συνιστά δημοκρατική αρχή. Οι ρατσιστικές δημαγωγίες, ο κοινωνικός ρατσισμός, οι απόψεις περί πολιτισμικής και εθνικής καθαρότητας αίρονται και έτσι η ατομικότητα και η ιδιαιτερότητα αποτελούν σε μια δημοκρατική κοινωνία εφαλτήρια προόδου, κίνητρα διαλόγου και όχι αφορμές περιχαράκωσης ανθρώπων και ιδεολογιών. Η εδραίωση της υγιούς δημοκρατίας στηρίζεται στο διάλoγo, ο οποίος θεμελιώνεται στη θέση και στην άρνηση. Συνεπώς, η ανεκτικότητα σε απόψεις και ιδέες παρέχει τη δυνατότητα της διαφωνίας και της συμμετοχής των πoλιτών στα πoλιτικά δρώμενα. Eξυψώνεται ο πολίτης σε δημιουργό της ζωής, σε γόνιμο λήπτη και πομπό πoλιτικών μηνυμάτων. Bέβαια, και στο επίπεδο της πoλιτικής ηγεσίας η ανεκτικότητα δημιουργεί κλίμα σύμπλευσης, ώστε να αποφευχθούν φαινόμενα πόλωσης, αυθαιρεσιών και σκανδάλων, που υπονομεύουν τους δημoκρατικoύς δεσμούς. Μόνο έτσι εξαλείφονται η τρομοκρατία και ο πoλιτικός αυταρχισμός. * Βέβαια, η ανοχή στη διαφορετικότητα οδηγεί και σε πολιτιστική πρόοδο. Συμβάλλει στην ευόδωση ενός υγιούς κoσμoπoλιτισμού και στη δημιουργία πολυπολιτισμικών κοινωνιών. Διαφυλάσσεται έτσι η παράδοση ενός τόπου, από την άλλη όμως επιλέγονται γόνιμα στοιχεία άλλων πολιτισμών που μπορούν να εμπλουτίσουν και να αναζωογονήσουν τον εθνικό πολιτισμό ενός τόπου. * Με άξονα την ανεκτικότητα κατακτάται η πνευματική ελευθερία. Άρα, η τέχνη αποτελεί δίαυλο δημιουργίας, εξευγενισμoύ της ψυχής και οδηγεί στην υπέρβαση και ανανέωση των όρων κοινωνικής συμβίωσης. Η ανεκτικότητα, με όριο και μέτρο, ευνοεί την επιστημονική έρευνα και τη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης. Εξαλείφονται φαινόμενα μαζικής υποκουλτούρας, αναβαθμίζεται ο πολιτισμός και καταργείται η στράτευση σε ορισμένα συμφέροντα. * Τέλος, οικονομική ανάπτυξη χωρίς ανεκτικότητα δεν υφίσταται. Μέσα από τις αντιτιθέμενες απόψεις εκφράζεται η δημιουργία, η πειθαρχία στο συγκεκριμένο εργασιακό χώρο και κατ επέκταση η παραγωγικότητα και η τεχνολογική εξέλιξη. Μέσα από τις διαφοροποιήσεις κατακτάται η τεχνογνωσία και αναπτύσσεται γόνιμα ο οικονομικός ανταγωνισμός. Τρόποι καλλιέργειας της ανεκτικότητας * Οι φορείς κοινωνικοποίησης θα πρέπει να συμβάλουν στην υιοθέτηση του διαφορετικού ως υγιούς στοιχείου μιας κοινωνίας. Αρχικά, μέσω της παιδείας και του κριτικού διαλόγου η προσήλωση σε «αυταπόδεικτες αλήθειες» και σε ευτελή ιδεολογήματα αποκλείονται. Η παιδεία αναπτύσσει το λόγο, τη νηφάλια κρίση, τη σύνεση και τελικά την αποδοχή της ανεκτικότητας ως αρετής. * Ακόμη, η διαλλακτικότητα και η ανοχή των πολιτικών ηγετών θα μπορούσαν να παραδειγματίσουν τους νεότερους. Η εκ προοιμίου απόρριψη των διαφορετικών απόψεων, η έλλειψη διακομματικών επιλογών και ο προπηλακισμός των αντιπάλων δε συνηγορούν στην καλλιέργεια της αρετής. * Σίγουρα, σημαντικά επηρεάζει την προσωπικότητα του ανθρώπου και η οικογένεια. Εάν η οικογένεια δεν αποδέχεται στερεοτυπικές. αντιλήψεις, ρατσιστικές απόψεις, προκαταλήψεις και μισαλλόδοξους αφορισμούς, σημαίνει ότι και το παιδί διαπλάθει προσωπικότητα δημοκρατική και όχι φανατική. Μαθαίνει να αποδέχεται το διαφορετικό, να μην εφησυχάζει αλλά να αναζητά το ωφέλιμο και το δημιουργικό ακόμα και σε, αλλότριες ιδεολογίες και σε διαφορετικούς πολιτισμούς. * Ένας άλλος τρόπος καλλιέργειας της ανεκτικότητας είναι να δομηθεί η ταυτότητα του παιδιού 244
μέσω της σύγκρισης. Η επαφή με άτομα διαφορετικών πολιτισμών είναι εφικτή στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες, αλλά θα πρέπει να επιδιώκεται και στις άλλες, μέσω της εκπαιδευτικής τηλεόρασης και της ανταλλαγής μαθητών - όσον αφορά τον ευρωπαϊκό χώρο. Το παιδί έτσι συνειδητοποιεί ότι το διαφορετικό υπάρχει και η αποδοχή του είναι κάτι φυσικό και αναπόφευκτο. * Τα ΜΜΕ θα μπορούσαν κι αυτά με τη σειρά τους να ενισχύσουν τον αγώνα της επικράτησης της ανεκτικότητας. Η εξοικείωση με το διαφορετικό άνθρωπο, τη διαφορετική κουλτούρα και όχι με την προκατάληψη της δικής μας ανωτερότητας είναι σίγουρα και δικό τους έργο. Η προβολή συνηθειών, πολιτιστικών δρωμένων, ηθών και εθίμων άλλων λαών και η κατάρριψη της ρατσιστικής τους αντιμετώπισης αποτελούν τον προθάλαμο μιας δημοκρατικής κοινωνίας. 245
246
Ρατσισμός Ξενοφοβία Μετανάστες