TΥΠΟΙ ΠΑΡΑΚΤΙΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΟΔΗΓΙΑ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΑ ΥΔΑΤΑ ΚΑΙ ΒΙΟΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΠΟΥ ΑΠΑΝΤΟΥΝ ΣΕ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ Σύμπουρα Ν. 1, Ρεϊζοπούλου Σ. 2, Παναγιωτίδης Π. 3, Ορφανίδης, Σ. 4 1 Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας, Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών msim@ath.hcmr.gr 2 Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας, Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών sreiz@ath.hcmr.gr 3 Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας, Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών ppanag@ath.hcmr.gr 4 Ινστιτούτο Αλιευτικής Έρευνας (ΙΝΑΛΕ-ΕΘΙΑΓΕ) sorfanid@inale.gr -692-9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι Περίληψη Στόχος της εργασίας είναι να συμβάλει στην εφαρμογή της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα (2000/60/ΕΕ) Ελλάδα και συγκεκριμένα ο τυπολογικός χαρακτηρισμός, η οριοθέτηση των υδατικών σωμάτων και ο ορισμός των βιολογικών τυποχαρακτηριστικών συνθηκών για τα παράκτια και τα μεταβατικά ύδατα. Σύμφωνα με το σύστημα Β της Οδηγίας διακρίνονται 5 τύποι παράκτιων και 2 μεταβατικών υδατικών σωμάτων. Οι βιολογικές συνθήκες αναφοράς ορίζονται με γνώμονα την υψηλή κλάση ποιότητας και συνάγονται με βάση τα μετρικά συστήματα ΕΕΙ για τα μακροφύκη και Bentix και ΙSD για τα μακροασπόνδυλα στα παράκτια και μεταβατικά ύδατα αντίστοιχα. Για το φυτοπλαγκτό οι συνθήκες αναφοράς ταυτίζονται με το ολιγοτροφικό επίπεδο στην κλίμακα ευτροφισμού των Karydis, 1999. Επίσης δίνονται οι χαρακτηριστικές βιοκοινωνίες και τύποι οικοτόπων για κάθε τύπο υδατικών σωμάτων με βάση το Eυρωπαϊκό σύστημα κατάταξης οικοτόπων EUNIS καθώς και τα επίπεδα του δείκτη ποικιλότητας για τα μακροασπόνδυλα υπό συνθήκες αναφοράς. Με βάση την τυπολογία και τις βασικές περιβαλλοντικές πιέσεις οριοθετούνται 233 παράκτια και 27 μεταβατικά υδατικά σώματα στην Ελλάδα. Λέξεις κλειδιά: Οδηγία Πλαίσιο, δείκτες, μακροασπόνδυλα, μακροφύκη, φυτοπλαγκτό. TYPES OF COASTAL AND TRANSITIONAL WATERS ACCORDING TO THE WATER FRAMEWORK DIRECTIVE AND BIOCOENOSES ENCOUNTERED UNDER REFERENCE CONDITIONS Simboura Ν. 1, Reizopoulou S. 2, Panayotidis P. 3, Orfanidis, S. 4 1 Ιnstitute Oceanography, Hellenic Centre for Marine Research msim@ath.hcmr.gr 2 Ιnstitute Oceanography, Hellenic Centre for Marine Research sreiz@ath.hcmr.gr 3 Ιnstitute Oceanography, Hellenic Centre for Marine Research ppanag@ath.hcmr.gr 4 Fisheries Research Institute, National Agricultural Research Foundation sorfanid@inale.gr Abstract This work is contributing to the implementation of the Water Framework Directive (2000/60/ΕΕ) in Greece and specifically to the typological characterization and definition of discrete water bodies and also to the definition of he biological reference conditions for coastal and transitional waters. According to system B of the Directive, 5 types of coastal and 2 types of transitional water bodies are defined. The biological reference conditions are identified to the condition of the biological quality elements in high status and are derived based on the classification systems of EEI for macroalgae and Bentix and ISD for macroinvertebrates in coastal and transitional waters respectively. For phytoplankton the reference conditions are identified to the oligotrophic level in the eutrophication scale of Karydis, 1999. Also for each type of water body the characteristic community and habitat types based on the European biotope classification system EUNIS are given, as well as the levels of community diversity index for macroinvertebrates under reference conditions. Based on the typological differentiation and the main environmental pressures, 233 coastal and 27 transitional water bodies are defined.
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι 1. Εισαγωγή Με βάση την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα (2000/60/ΕΚ) ως «παράκτια ύδατα ορίζονται τα επιφανειακά ύδατα που βρίσκονται στην πλευρά της ξηράς μιας γραμμής, κάθε σημείο της οποίας βρίσκεται σε απόσταση ενός ναυτικού μιλίου προς τη θάλασσα». Ως «μεταβατικά ύδατα ορίζονται τα συστήματα των επιφανειακών υδάτων που βρίσκονται κοντά στο στόμιο ποταμών, τα οποία είναι εν μέρει αλμυρά, γιατί βρίσκονται κοντά στα παράκτια ύδατα, αλλά επηρεάζονται ουσιαστικά από ρεύματα γλυκού νερού». Όλα τα υδατικά σώματα των παράκτιων και μεταβατικών υδάτων πρέπει να χαρακτηριστούν σε τύπους (τυπολογία) με βάση τα φυσικά χαρακτηριστικά (γεωγραφικά ή υδρομορφολογικά) όπως ορίζονται από τα συστήματα Α και Β του Παραρτήματος ΙΙ (ΕC, 2003). Η διάκριση των υδατικών σωμάτων σε διαφορετικούς τύπους είναι ουσιαστικής σημασίας, γιατί συμβάλει στον καθορισμό των τυποχαρακτηριστικών συνθηκών. Οι συνθήκες αναφοράς ορίζονται ως η περιγραφή των βιολογικών στοιχείων ποιότητας υπό υψηλή οικολογική ποιότητα. Δηλαδή κάτω από συνθήκες έλλειψης διατάραξης ή ελάχιστης διατάραξης από ανθρωπογενείς δραστηριότητες. 2. Μεθοδολογία 2.1.ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ Για τον καθορισμό των τύπων παράκτιων και μεταβατικών υδατικών σωμάτων ακολουθήθηκε το σύστημα Β που ορίζει υποχρεωτικούς και προαιρετικούς παράγοντες (Πίνακας 1). Πίνακας 1. Τυπολογικό Σύστημα Β για τα παράκτια και μεταβατικά ύδατα. Υποχρεωτικοί και προαιρετικοί παράγοντες (σύμφωνα με το annex II, EC, 2003). Σύστημα Β Υποχρεωτικοί παράγοντες Προαιρετικοί παράγοντες Γεωγραφικές συντεταγμένες, Αλατότητα, Εύρος παλίρροια; Υδροδυναμικό καθεστώς (τα ταχύτητα Έκθεση στην κυματική ενέργεια, μέση θερμοκρασία νερού, χαρακτηριστικά ανάμειξης, θολερότητα, χρόνος ανανέωσης, Μέση σύσταση υποστρώματος, Εύρος θερμοκρασίας νερού, βάθος, μορφολογία 2.2. ΤΥΠΟΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ Οι βασικές περιγραφικές παράμετροι για την αξιολόγηση της κατάστασης των βιολογικών ποιοτικών στοιχείων είναι με βάση την Οδηγία η ποικιλότητα, η αφθονία και η παρουσία ευαίσθητων στην ρύπανση ειδών. Προκειμένου να δοθεί μια ποιοτική περιγραφή των χαρακτηριστικών βιοκοινωνιών και τα αντίστοιχα ευαίσθητα στη ρύπανση τυποχαρακτηριστικά είδη χρησιμοποιήθηκε το διεθνές σύστημα ταξινόμισης οικοτόπων EUNIS (Davies & Connor, 2003, http://eunis.eea.europa. eu/habitats) σύμφωνα με την προτεινόμενη μεθοδολογική προσέγγιση των Simboura et al., 2005. Τα ποσοστά παρουσίας ευαίσθητων στην ρύπανση ειδών υπό συνθήκες αναφοράς υπολογίσθηκαν με βάση τα μετρικά συστήματα κατηγοριοποίησης οικολογικής ποιότητας Bentix (Simboura & Zenetos, 2002) για τα μακροασπόνδυλα και EEI (Orfanidis et al., 2001) για τα μακροφύκη, ενώ η κατανομή μεγεθών των βενθικών ειδών που θεωρείται ενδεικτική παράμετρος στα μεταβατικά ΥΣ δίνεται από το σύστημα ISD (Reizopoulou & Nicolaidou, 2007). Για τις συνθήκες αναφοράς του φυτοπλαγκτού χρησιμοποιήθηκαν η κλίμακα ευτροφισμού κατά Κarydis, 1999; Pagou et al., 2002; Ignatiades et al., 1992 καθώς και τα αποτελέσματα της άσκησης διαβαθμονόμησης για το φυτοπλαγκτό όπου διακρίθηκαν στην Μεσόγειο εσωτερικοί τύποι με διαφορετικά όρια μεταξύ των κλάσεων (ΕC, 2007). -693-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι 2.3. ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ Για την οριοθέτηση των υδατικών παράκτιων και μεταβατικών σωμάτων λήφθηκε υπόψη α) η τυπολογία β) η διαίρεση της χώρας σε υδατικά διαμερίσματα (που καθορίζουν το διοικητικό πλαίσιο της διαχείρισης των υδάτων) και γ) οι ανθρωπογενείς πιέσεις και το καθεστώς προστασίας κάθε ΥΣ όπως περιγράφονται από την εφαρμογή του άρθρου 5 στα επιφανειακά ύδατα της χώρας. 3. Αποτελέσματα 3.1. ΤΥΠΟΙ ΠΑΡΑΚΤΙΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ Με βάση το σύστημα Β διακρίνονται πέντε τύποι παράκτιων υδατικών σωμάτων και δύο τύποι μεταβατικών ΥΣ στην Ελλάδα (Πίνακες 2,3). Πίνακας 2: Τύποι παράκτιων υδατικών σωμάτων. Αρ. Όνομα Τύπου Κυρίαρχο Υπόστρωμα Βάθος 1. Βραχώδεις ρηχές ακτές (C1) Σκληρό Ρηχές 2. Βραχώδεις βαθιές ακτές (C2) Σκληρό Βαθιές 3. Ιζηματικές ρηχές ακτές(c3) Μεικτά ιζήματα Ρηχές 4. Ιζηματικές βαθιές ακτές(c4) Άμμος, Χαλίκι Βαθιές 5. Πολύ προστατευμένοι Κόλποι (C5 ) Άμμος-Ιλύς Ρηχές Πίνακας 3: Τυπολογία και κύριοι αβιοτικοί παράγοντες στα μεταβατικά ύδατα της Ελλάδας. Τύπος Όνομα Αλατότητα Εύρος Παλίρροιας Βαθμός Έκθεσης 1. 2. Δέλτα/ Εκβολή ποταμού Χαρακτηριστικά ανάμειξης Μερικώς στρωματοποιημένα έως πλήρως αναμεμειγμένα Μερικώς στρωματοποιημένα έως πλήρως αναμεμειγμένα Λιμνοθάλασσα Ευρύαλα (0.5-30 PSU) Ευρύαλα (5->30 PSU) Μικρο- παλίρροια (<1m) Μικρο- παλίρροια (<1m) Μετρίως εκτεθειμένα έως προστατευμένα Προστατευμάνα έως πολύ προστατευμένα Βάθος Αβαθή (<30m) Αβαθή (<30m) 3.2. ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ Σύμφωνα με την εφαρμογή του άρθρου 5 για την Ελλάδα όπου λαμβάνεται υπόψη και η διαίρεση της χώρας σε υδατικά διαμερίσματα (που καθορίζουν το διοικητικό πλαίσιο της διαχείρισης των υδάτων) ο αριθμός των υδατικών σωμάτων ανέρχεται σε 233 γιά τα παράκτια ύδατα και σε 27 για τα μεταβατικά. Πολλά από αυτά τα διαμερισματοποιημένα παράκτια υδατικά σώματα ενοποιούνται σε ευρύτερα ΥΣ με κοινό τύπο, υδρολογικά χαρακτηριστικά και οικολογικό καθεστώς. Ετσι διακρίνονται περίπου 70 ευρύτερα παράκτια υδατικά σώματα. 3.3. ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ Η σύνθεση των τυποχαρακτηριστικών βενθικών βιοκοινωνιών και οικοτόπων σε κάθε τύπο ΥΣ φαίνεται στους πίνακες 4 και 5 ενώ οι κατάλογοι με τα αντίστοιχα βενθικά τυποχαρακτηριστικά είδη δίνονται από τους (Simboura & Zenetos, 2002; Orfanidis et al., 2001). Η παρουσία των ευαίσθητων ειδών σε συνθήκες αναφοράς (υψηλή κλάση ποιότητας) καθορίζεται από τα αντίστοιχα μετρικά συστήματα των βιοτικών δεικτών Bentix και ΕΕΙ. Eτσι με βάση τον δείκτη Bentix στην κατηγορία της υψηλής οικολογικής ποιότητας το ποσοστό των ειδών μακροασπονδύλων που ανήκουν στην ομάδα των ευαίσθητων ειδών ξεπερνά το 60% ενώ αντίθετα τα ανθεκτικά στη ρύπανση είδη αντιστοιχούν σε ποσοστό μικρότερο του 40%. Σε ιλυώδεις βυθούς ο δείκτης Bentix σε συνθήκες αναφοράς μπορεί να φθάνει ή να ξεπερνά την τιμή 4 και αντίστοιχα το ποσοστό ευαίσθητων ειδών να ξεπερνά -694-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι μόλις το 50%. Οσο αφορά στα μακροφύκη και με βάση τον δείκτη ΕΕΙ, η μέση συμμετοχή των ομάδων ESG I, II σε αδιατάρακτες περιοχές είναι υψηλότερη από 60% και μικρότερη από 30%, αντίστοιχα. Mε βάση δεδομένα από τα Ελληνικά οικοσυστήματα και την γνώμη του εμπειρογνώμονα, τα επίπεδα ποικιλότητας σε συνθήκες αναφοράς στα παράκτια και μεταβατικά ΥΣ δίνονται στον πίνακα 6. Οσο αφορά στα μεταβατικά ΥΣ σύμφωνα με το μετρικό σύστημα ISD στην υψηλή κλάση οικολογικής ποιότητας οι βενθικοί οργανισμοί κατανέμονται ομοιόμορφα σε ένα μέγιστο αριθμό τάξεων μεγέθους που έχει οριστεί θεωρητικά γιά τις ελληνικές λιμνοθάλασσες με μέγιστο όριο το 12. Για το φυτοπλαγκτό και με βάση την κλίμακα ευτροφισμού η υψηλή κλάση ποιότητας αντιστοιχεί στο ολιγοτροφικό τροφικό επίπεδο και οι τιμές χλωροφύλλης ειναι <0.1µg/l. Πίνακας 4: Τυποχαρακτηριστικές βιοκοινωνίες παράκτιων υδατικών σωμάτων. Συντομεύσεις κατά Peres & Picard, 1964 γιά τις βιοκοινωνίες: VTC= παράκτιων χερσογενών ιλύων. SFBC= των λεπτών καλά ταξινομημένων άμμων. SFHN=των λεπτών επιφανειακών άμμων. SGCF=αδρών άμμων και των λεπτόκοκκων χαλικιών κάτω από την επίδραση ρευμάτων βυθού. SVMC=λασπωδών άμμων σε προστατευμένα νερά. AP=των φωτόφιλων φυκών. DC=των παράκτιων βιογενών θρυμμάτων. DE= των παράκτιων βιογενών θρυμμάτων με ποσοστά λάσπης. Τύποι Παράκτιων ΥΣ Τύποι Οικοτόπων κατά EUNIS (Βιοκοινωνίες) A3.3. Bραχώδεις ακτές της υποαιγιαλίτιδας προστετευμένες από τη δράση των κυμάτων, τα ρεύματα και την παλίρροια (βιοκοινωνίες φυκών της υποαιγιαλίτιδας προστατευμένες από την δράση των κυμάτων, συνδυασμός με Cystoseira spp.) Βραχώδεις ρηχές (C1) A4.2. Υποπαράλιες άμμοι και λασπώδεις άμμοι (DE) A4.4. Υποπαράλια μεικτά ιζήματα (ζωοβενθικές κοινότητες μεικτών ιζημάτων σε ρηχά νερά, DC). A3.2.Bραχώδεις ακτές της υποαιγιαλίτιδας μετρίως εκτεθειμένες στη δράση των κυμάτων και/η στα ρέυματα και στην παλίρροια (βιοκοινωνίες φυκών της υποαιγιαλίτιδας μετρίως εκτεθειμένες στη δράση των κυμάτων συνδυασμός με Cystoseira spp., συνδυασμός με Peyssonnelia spp.) Βραχώδεις βαθειές (C2) A4.2.Υποπαράλιες άμμοι και λασπώδεις άμμοι (DE) A4.4.Υποπαράλια μεικτά ιζήματα (DC) A4.2.Υποπαράλιες άμμοι και λασπώδεις άμμοι (DE) Ιζηματικές ρηχές (C3) A4.4.Υποπαράλια μεικτά ιζήματα (ζωοβενθικές κοινότητες μεικτών ιζημάτων σε ρηχά νερά (DC). A4.3.Υποπαράλιες λάσπες (VTC) Ιζηματικές βαθειές (C4) Πολύ προστατευμένοι κόλποι (C5) A4.2.Υποπαράλιες άμμοι και λασπώδεις άμμοι (SFHN, SFBC) A4.4.Υποπαράλια μεικτά ιζήματα (DC) A4.6. Βιογενείς δομές πάνω σε υποπαράλα ιζήματα (Συνδυασμός με ροδοφύκη σε αδρές άμμους και λεπτόκοκκα χαλίκια υπό την επίδραση ρευμάτων βυθού -SGCF) A4.3.Υποπαράλιες λάσπες (SVMC, συνδυασμός με Caulerpa prolifera σε επιφανειακές λασπώδεις άμμους σε προστατευμένα νερά, VTC) A4.5.Ρηχά υποπαράλια ιζήματα με κάλυψη από αγγιόσπερμα (Cymodocea, Halophila, Posidonia) A4.2.Υποπαράλιες άμμοι και λασπώδεις άμμοι (SFHN) Πίνακας 5: Τυποχαρακτηριστικές βιοκοινωνίες μεταβατικών υδατικών σωμάτων. Τύποι Μεταβατικών ΥΣ Παράκτιες Λιμνοθάλασσες (TW1) Δέλτα (TW2) Τύποι Οικοτόπων Παράκτιες Λιμνοθάλασσες Ευρύαλη και ευρύθερμη βιοκοινωνία (LEE) Υφάλμυρα Δελταϊκά οικοσυστήματα - Ευρύαλη και ευρύθερμη βιοκοινωνία (LEE) -695-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι Πίνακας 6: Τιμές αναφοράς για τους δείκτες ποικιλότητας. Τιμές αναφοράς γιά μέγεθος δείγματος 0.1 m 2 Λάσπες (> 80% περιεχόμενο ιζήματος σε ιλύ και άργιλλο) S (Αριθμός ειδών) H (δείκτης ποικιλότητας Shannon) 40 5 Μεικτά ιζήματα-παράκτια 120 6 Λιμνοθάλασσες 50 4 4. Βιβλιογραφικές Αναφορές Davies, J. & Connor,D., 2003. Establishing a common framework to define reference conditions for the WFD. Presented in COAST expert group workshop in Oslo 11-12 Sept. 2003. EC, 2003. Guidance on typology, reference conditions and classification systems for transitional and coastal waters. Produced by: CIS Working Group 2.4. (Coast), Common Implementation Strategy of the Water Framework Directive, European Commisssion, p. 116 EC, 2007. WFD intercalibration technical report. Coastal and Transitional Waters. Final Report Coastal GIGs. MED-GIG (Mediterranean coastal). Gianna Casazza, Italy, coordinator. 143p. Ignatiades, L., Vounatsou, P. & Karydis, M., 1992. A possible method for evaluating oligotrophy and eutrophication based on nutrient concentration scales. Marine Pollution Bulletin, 24: 238-243. Karydis, Μ., 1999. Evaluation report on the eutrophication level in coastal greek areas. Univ. O Aegean, Mytilini, February 1999 (in greek). Οrfanidis, S., Panayotidis, P. & Stamatis, N. 2001. Ecological evaluation of transitional and coastal waters: A marine benthic macrophytes-based model. Mediterranean Marine Science 2 (2): 45-65. Pagou, K., Siokou-Frangou, I. & Papathanassiou E., 2002. Nutrients and their ratios in relation to eutrophication and HAB occurrence. The case of Eastern Mediterranean coastal waters. Paper presented during the Second Workshop on «Thresholds of Environmental Sustainability: The case of nutrients», 18-19 June 2002, Brussels, Belgium. Reizopoulou, S.& Nicolaidou, A., 2007. Index of Size Distribution (ISD): a method of quality assessment for coastal lagoons. Hydrobiologia 577: 141-149. Simboura, N. & Zenetos,A., 2002. Benthic indicators to use in ecological quality classification of Mediterranean soft bottom marine ecosystems, including a new Biotic index. Mediterranean Marine Science, 3/2:77-111. Simboura, N., Panayotidis P. Papathanassiou E., 2005. A synthesis of the Biological Quality Elements for the implementation of the European Water Framework Directive in the Mediterranean Ecoregion: the case of Saronikos Gulf. Ecological Indicators, 5: 253-266. -696-