ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. της Αθανασίας Μαρίας Παπαχρόνη (Α.Μ.: 1746/2010) ΘΕΜΑ

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της Αθανασίας Μαρίας Παπαχρόνη (Α.Μ.: 1746/2010) ΘΕΜΑ «Οι πράξεις εξαναγκασμού ως στοιχείο της παράνομης βίας (α. 330 ΠΚ) και των υπολοίπων εγκλημάτων του Ποινικού Κώδικα». ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Γιάννης Μπέκας, επιβλέπων καθηγητής Αριστοτέλης Χαραλαμπάκης Στέφανος Παύλου ΚΟΜΟΤΗΝΗ 2014

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντομογραφίες...6 Βιβλιογραφικός πίνακας..8 Εισαγωγή 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο 1. Οι πράξεις εξαναγκασμού...21 1.1. Η βία...21 1.1.1. Οι υποστηριχθείσες θεωρίες για την έννοια της βίας.22 1.1.2. Ο ορισμός της βίας.23 1.1.3. Ζήτημα βίας δια παραλείψεως τελουμένης....26 1.1.4. Η διαφορά βίας και βιαιοπραγίας..28 1.1.5. Οι διακρίσεις της βίας 30 1.1.5.1. Ανάλογα με το υλικό αντικείμενο της βίας...31 1.1.5.2. Ανάλογα με τον τρόπο επηρεασμού της βούλησης του θύματος...37 1.2. Η απειλή...44 1.2.1. Χαρακτηριστικά της απειλής.45 1.2.1.1. Η δυνατότητα πραγματοποίησης της απειλής..45 1.2.1.2.Ο αποδέκτης του κακού. 47 1.2.1.3.Η πρόκληση φόβου 48 2

1.2.2. Η σχέση της απειλής ως μέσου εξαναγκασμού και της απειλής του α. 333 ΠΚ...49 1.2.3. Η έννοια της ψυχολογικής βίας.51 1.2.4. Η διαφορά της απειλής από την εξαναγκάζουσα βία.53 1.2.5. Η παράλειψη ως τρόπος τέλεσης και ως περιεχόμενο της απειλής...56 1.2.5.1. Απειλή παράλειψης μιας ενέργειας.57 1.2.5.2. Απειλή δια παραλείψεως τελουμένη...62 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο 2. Η τυποποίηση της πράξης εξαναγκασμού στο έγκλημα της παράνομης βίας (α. 330 ΠΚ). 64 2.1. Απαιτούμενες μορφές βίας..67 2.2. Περιεχόμενο της απειλής.68 2.2.1. Ζήτημα απειλής μίας νόμιμης ενέργειας 69 2.2.2. Ο αποδέκτης του απειλούμενου κακού..75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο 3. Η τυποποίηση της πράξης εξαναγκασμού στις αντικειμενικές υποστάσεις άλλων εγκλημάτων του Ποινικού Κώδικα.78 3.1. Πράξη εξαναγκασμού με βία ή απειλή βίας 78 3.1.1. Άρθρο 134 παρ. 2 ΠΚ 80 3.1.2. Άρθρο 157 παρ. 1 ΠΚ 84 3

3.1.3. Άρθρο 161 ΠΚ...87 3.1.4. Άρθρο 167 παρ. 1 ΠΚ 88 3.1.5. Άρθρο 187 παρ. 4 εδ. α ΠΚ.90 3.1.6. Άρθρο 239 στ. α ΠΚ.91 3.1.7. Άρθρο 322 ΠΚ. 94 3.1.8. Άρθρο 323 Α παρ. 1 ΠΚ.96 3.1.9. Άρθρο 332 ΠΚ...99 3.1.10. Άρθρο 348 Α παρ. 4 στ. β ΠΚ..100 3.1.11. Άρθρο 348 Γ παρ. 2 ΠΚ 102 3.1.12. Άρθρο 351 παρ. 1 ΠΚ.102 3.1.13. Άρθρο 385 παρ. 1 στ. γ ΠΚ 104 3.1.14. Άρθρο 396 ΠΚ 105 3.2. Πράξη εξαναγκασμού με σωματική βία ή απειλή σωματικής βίας.106 3.2.1. Άρθρο 134 παρ. 1 περ. β ΠΚ..107 3.2.2. Άρθρο 138 παρ. 1 ΠΚ..108 3.2.3. Άρθρο 170 παρ. 2 ΠΚ..109 3.2.4. Άρθρο 336 ΠΚ.111 3.2.5. Άρθρο 380 ΠΚ. 116 3.2.6. Άρθρο 385 παρ. 1 στ. α ΠΚ 119 3.3. Εξειδικευμένες πράξεις εξαναγκασμού. 121 4

3.3.1. Οι πράξεις εξαναγκασμού στα α. 137 Α και 137 Β ΠΚ...122 3.3.1.1. Άρθρο 137 Α παρ. 1 ΠΚ.122 3.3.1.2. Άρθρο 137 Α παρ. 3 ΠΚ..127 3.3.2. Οι πράξεις εξαναγκασμού στο α. 385 παρ. 1 στ. β ΠΚ...130 3.3.3. Οι πράξεις εξαναγκασμού στο α. 247 παρ. 1 στ. δ ΠΚ 131 Επίλογος...133 5

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ α., άρ.: ΑΠ: α.π.: Αρμεν.: βλ.: ΔΣΑ: ΕΔΔΑ: έκδ.: ενδ.: επ.: επιμ.: Εφ.: ημίτ.: λ.χ.: ΝοΒ: ΠΚ: Π.Ν.: Πλημ.: ΠΛογ.: ΠοινΔικ.: άρθρο Άρειος Πάγος αριθμός περιθωρίου «Αρμενόπουλος» βλέπε Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έκδοση ενδεικτικά επόμενα επιμέλεια Εφετείο ημίτομος λόγου χάριν «Νομικό Βήμα» Ποινικός Κώδικας Ποινικός Νόμος Πλημμελειοδικείο «Ποινικός Λόγος» «Ποινική Δικαιοσύνη» 6

ΠοινΧρ.: π.χ.: σελ.: στ.: Συμβ.: Συντ.: ΤΝΠ: υποσ.: Υπερ.: «Ποινικά Χρονικά» παραδείγματος χάριν σελίδα στοιχείο συμβούλιο Σύνταγμα τράπεζα νομικών πληροφοριών υποσημείωση «Υπεράσπιση» 7

Βιβλιογραφία πίνακας - Αλεξανδρής Βασίλειος, Το έγκλημα της εκβίασης (συμβολή στην ερμηνεία του άρθρου 385 ΠΚ), 1995, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή. - Ανδρουλάκης Νικόλαος, Η έννοια της βίας εν τω ποινικώ δικαίω, ΠοινΧρ. 1963, σελ. 593 επ. - Ανδρουλάκης Νικόλαος, Το «παράνομον» της ιδιοποιήσεως κατά τα άρθρα 372, 375, 380 και του περιουσιακού οφέλους κατά τα άρθρα 385, 386 ΠΚ, ΠοινΧρ. 1968, σελ. 513 επ. - Ανδρουλάκης Νικόλαος, Ποινικό Δίκαιο. Γενικό Μέρος. Θεωρία για το έγκλημα, 2000, εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία Π. Ν. Σάκκουλας. - Αργυρόπουλος Χριστόφορος, Οι ποινικές διατάξεις για τα βασανιστήρια, ΠοινΔικ. 2002, σελ. 772 επ. - Βαθιώτης Κωνσταντίνος, Στοιχεία Ποινικού Δικαίου. Γενικό Μέρος, 2007, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. - Βαθιώτης Κωνσταντίνος, Απειλή νόμιμης συμπεριφοράς για την επίτευξη άσχετου σκοπού Μια παρεξήγηση contra reum στα εγκλήματα της παράνομης βίας και της εκβίασης-, ΠοινΔικ. 2008, σελ. 1069 επ. - Βαθιώτης Κωνσταντίνος, Περί της «απειλής σπουδαίου και άμεσου κινδύνου» ως τρόπου τελέσεως του βιασμού Ταυτοχρόνως: Τελεί βιασμό όποιος εξαναγκάζει άλλον σε συνουσία με την απειλή ότι θα δημοσιοποιήσει τις ροζ στιγμές του; -, ΠοινΧρ. 2008, σελ. 293 επ. - Βαθιώτης Κωνσταντίνος, παρατηρήσεις σε ΣυμβΕφΘεσ 1598/2006, ΠοινΧρ. 2008, σελ. 560 επ - Βαθιώτης Κωνσταντίνος, Ληστοειδής εκβίαση με χρήση απόλυτης βίας; εις: Τιμητικός Τόμος Καλλιόπης Δ. Σπινέλλη, 2010, σελ. 1061 επ., εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. 8

- Βαθιώτης Κωνστντίνος, Δόλος. Θεμελίωση και Αποκλεισμός του στο Ποινικό Δίκαιο, 2014, εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία Π. Ν. Σάκκουλας. - Βαθιώτης Κωνσταντίνος, Απάτη και εκβίαση. Ομοιότητες Διαφορές Διασταυρώσεις, 2014, εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία Π. Ν. Σάκκουλα. - Γάφος Ηλίας, Ποινικόν Δίκαιον. Γενικόν Μέρος, 1947. - Γάφος Ηλίας, Ποινικόν Δίκαιον. Ειδικόν Μέρος, τεύχος γ, 1961. - Γάφος Ηλίας, Ποινικόν Δίκαιον. Ειδικόν Μέρος, τεύχος δ, 1963, εκδόσεις Αφοί Π. Σάκκουλα. - Γάφος Ηλίας, Ποινικόν Δίκαιον. Ειδικόν Μέρος, τεύχος ε, 1965. - Γάφος Ηλίας, Ποινικόν Δίκαιον. Ειδικόν Μέρος, τεύχος στ, 1967. - Γεωργάκη Ιωάννη, Ποινικό Δίκαιο. Γενικό Μέρος. Διδασκαλία, 1991, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή. - Γεωργιάδης Απόστολος, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, 2012, εκδόσεις Π. Ν. Σάκκουλα. - Γεωργιάδου Μαρία, σε Χαραλαμπάκη (επιμ. έκδ.), Ποινικός Κώδικας, τόμ. α, Ερμηνεία κατ άρθρο, 2014, άρ. 134 και 137 Α ΠΚ, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. - Δέδες Χρίστος, Ποινικόν Δίκαιον. Ειδικόν Μέρος. Εγκλήματα περί την υπηρεσίαν. Άρθρα 235 263 ΠΚ, 1983, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή. - Δημάκης Αλέξανδρος, Η απειλή στο έγκλημα της εκβιάσεως, 2014, εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία Π. Ν. Σάκκουλας. - Δημήτραινας Γεώργιος, παρατηρήσεις στο ΣυμβΠλημΠειρ 704/1992, Υπερ. 1993, σελ. 662 επ. - Δημήτραινας Γεώργιος, Άρθρο 323 Α ΠΚ: Το ελληνικό κυρωτικό εγχείρημα στην «καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων με σκοπό την εργασιακή τους 9

εκμετάλλευση ή την αφαίρεση οργάνων του σώματός τους» (Δογματικές και ερμηνευτικές επισημάνσεις), σε: Τιμητικός Τόμος για τον Νικόλαο Κ. Ανδρουλάκη, 2003, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. - Δημήτραινας Γεώργιος, Η καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων μετά το ν. 3064/2002 σε: Συμεωνίδου Καστανίδου (επιμ. έκδ.), Ο νέος νόμος 3064/2002 για την εμπορία ανθρώπων, 2003, σελ. 113 επ. - Ζησιάδης Ιωάννης, Ποινικόν Δίκαιον. Γενικόν Μέρος, τόμος α, 1971, εκδοτικός οίκος Αφοί Π. Σάκκουλα. - Ζλάτκου Βασιλική, σε: Χαραλαμπάκη (επιμ. έκδ.), Ποινικός Κώδικας, τόμ. α, Ερμηνεία κατ άρθρο, 2014, άρ. 157 και 138 ΠΚ, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. - Ηλιόπουλος Τιμολέων, Σύστημα του Ελληνικού Ποινικού Δικαίου, τόμος β, τεύχος α, 1927, εκδόσεις Δ. Τζάκα, Στεφ. Δελλαγραμάτικα και ΣΑ - Καρανίκας Δημήτριος, Εγχειρίδιον Ποινικού Δικαίου, τόμος γ, τεύχος α, 1962, εκδόσεις Αφοί Π. Σάκκουλα. - Κατσαντώνης Αλέξανδρος, Ποινικόν Δίκαιον. Γενικόν Μέρος. Ι. Το έγκλημα και αι μορφαί εμφανίσεως αυτού, Α Το άδικον, 1969, εκδότης Γρηγόριος Κ. Παρισιανός. - Κονταξής Αθανάσιος, Ποινικός Κώδικας [Συνδυασμός θεωρίας και πράξης], τόμος α, 2000. - Κονταξής Αθανάσιος, Ποινικός Κώδικας [Συνδυασμός θεωρίας και πράξης], τόμος β, 2000. - Κοτσαλής Λεωνίδας, Ποινικό Δίκαιο. Γενικό Μέρος, 2013, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. - Κουράκης Νέστωρ, Περί βίας. Μορφές, έννοια, διακρίσεις και έκταση της σύγχρονης βίας, εις: Εγκληματολογικοί Ορίζοντες, τόμος β, 1991, σελ. 21 επ. 10

- Κρεμμυδιώτης Παναγιώτης, Η ποινική αξιολόγηση της «ατομικής εκπαιδεύσεως» στις Ένοπλες Δυνάμεις, ΠοινΔικ. 2003, σελ. 424 επ. - Κωνσταντινίδης Κωνσταντίνος, Ποινικό Δίκαιο και ανθρώπινη αξιοπρέπεια, 1987, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. - Κωστάρας Αλέξανδρος, Έννοιες και Θεσμοί του Ποινικού Δικαίου, 2004, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. - Κωστάρας Αλέξανδρος, Ποινικό Δίκαιο, Επιλογές Ειδικού Μέρους, 2012, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. - Κωστής Κωνσταντίνος, Ερμηνεία του εν Ελλάδι ισχύοντος Ποινικού Νόμου, τόμος β, 1928, εκδόσεις Δ. και Π. Δημητράκου. - Λαγού Κωνσταντίνα, σε: Χαραλαμπάκη (επιμ. έκδ.), Ποινικός Κώδικας, τόμ. α, Ερμηνεία κατ άρθρο, 2014, άρ. 170 ΠΚ, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. - Μαγκάκης Αλέξανδρος - Γεώργιος, Το έγκλημα της παρανόμου βίας κατά το άρθρ. 330 ΠΚ, ΠοινΧρ. 1962, σελ. 521 - Μαγκάκης Αλέξανδρος Γεώργιος, Το έγκλημα της διεγέρσεως των πολιτών εις μισαλλοδοξίαν, κατά το άρθρ.192 ΠΚ, ΠοινΧρ. 1963, σελ. 25 επ. - Μαγκάκης Αλέξανδρος Γεώργιος, Σκέψεις πάνω στην έννοια του εγκλήματος της αρπαγής, ΝοΒ 1981, σελ. 244 επ. - Μαγκάκης Αλέξανδρος Γεώργιος, Ποινικό Δίκαιο. Διάγραμμα γενικού μέρους, 1984, εκδόσεις Παπαζήση. - Μαγκάκης Αλέξανδρος - Γεώργιος, Συστηματική Ερμηνεία Ποινικού Κώδικα, άρ. 336, 1994, εκδόσεις Αφοί Π. Σάκκουλα. - Μανωλεδάκης Ιωάννης, Επιβουλή της δημοσίας τάξης, Άρθρα 183 197 ΠΚ, 1990, εκδόσεις Σάκκουλα Θεσσαλονίκη. - Μανωλεδάκης Ιωάννης, Προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας, Άρθρα 167 182 ΠΚ, 1994, εκδόσεις Σάκκουλα Θεσσαλονίκη. 11

- Μανωλεδάκης Ιωάννης, Συστηματική Ερμηνεία Ποινικού Κώδικα, άρ. 167 και 170, 1999, εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία, Π. Ν. Σάκκουλας. - Μανωλεδάκης Ιωάννης, Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας. Άρθρα 372 384 α ΠΚ, 2002, εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη. - Μανωλεδάκης Ιωάννης Μπιτζιλέκης Νικόλαος, Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, Άρθρα 372 384 Α ΠΚ, 2013, εκδόσεις Αθήνα Θεσσαλονίκη. - Μαργαρίτης Μιχαήλ Άντα Μαργαρίτη, Ποινικός Κώδικας. Ερμηνεία Εφαρμογή, 2014, εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία Π. Ν. Σάκκουλας. - Μοσχανδρέας Βασίλειος, Ερμηνεία του Ποινικού Κώδικος, Γενικόν και Ειδικόν Μέρος, 1960, εκδόσεις Αφοί Π. Σάκκουλα. - Μπέκας Γιάννης, Η γραμματική ερμηνεία ως εργαλείο προσέγγισης του α. 385 παρ. 1 στοιχ. β ΠΚ, Υπερ. 1998, σελ. 201 επ. - Μπέκας Ιωάννης, παρατηρήσει σε ΣυμβΑΠ 535/2002, ΠΛογ. 2002, σελ. 633 επ. - Μπέκας Γιάννης, Πρακτική διδασκαλία ποινικού δικαίου, 2005, εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία Π. Ν. Σάκκουλας. - Μπέκας Γιάννης, σε: Παύλου/Μπέκας, Ποινικό ΙΙΙ. Εγκλήματα κατά της Ιδιοκτησίας, Περιουσίας & Ζωής, 2011, σελ. 241 επ., εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία Π. Ν. Σάκκουλας. - Μπιτζιλέκης Νικόλαος, Απειλή, όταν το απειλούμενο κακό στρέφεται εναντίον τρίτου, εις: Μνήμη ΙΙ Ι. Δασκαλόπουλου, Κ. Σταμάτη, Χρ. Μπάκα, 1996, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. - Μπιτζιλέκης Νικόλαος, Υπηρεσιακά Εγκλήματα, Άρθρα 235 263 α ΠΚ, 2001, εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη. 12

- Μπουρμάς Γεώργιος, σε: Χαραλαμπάκη, Ποινικός Κώδικας. Ερμηνεία κατ άρθρο, τόμ. β (άρθρα 235 473), 2014, άρ. 380 ΠΚ, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. - Μπουρόπουλος Άγγελος, Ερμηνεία του Ποινικού Κώδικος (Κατ άρθρον), τόμος β, 1960, εκδόσεις Αφοί Π. Σάκκουλα. - Μπουρόπουλος Άγγελος, Ερμηνεία του Ποινικού Κώδικος (Κατ άρθρον), τόμος γ, 1964, εκδόσεις Αφοί Π. Σάκκουλα. - Μπουρόπουλος Άγγελος, Το έγκλημα της εκβιάσεως, ΠοινΧρ. 1964, σελ. 1 επ. - Μπρακουμάτσος Παναγιώτης, Περιπτώσεις επιτρεπτής άσκησης βίας από σωφρονιστικούς υπαλλήλους σε κρατουμένους, ΠοινΧρ. 2000, σελ. 581 επ. - Μπρακουμάτσος Παναγιώτης, Η έννοια του σκοπού του παράνομου περιουσιακού οφέλους στα εγκλήματα της εκβίασης και της ψευδούς βεβαίωσης. Νομολογία Θεωρία Προτάσεις στα πλαίσια του τεθειμένου δικαίου, ΠοινΧρ. 2006, σελ. 1305 επ. - Μυλωνόπουλος Χρίστος, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος. Τα εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας και της περιουσίας (άρθρα 372 406 ΠΚ), 2006, εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία Π. Ν. Σάκκουλας. - Μυλωνόπουλος Χρίστος, Ποινικό Δίκαιο. Γενικό Μέρος Ι, 2007, εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία Π. Ν. Σάκκουλας. - Παπαγεωργίου Γονατάς Στυλιανός, Μπορεί μια παρανόμως ληφθείσα βιντεοκασέτα να αποτελέσει μορφή εξαναγκασμού σε εξώγαμη συνουσία;, ΠοινΔικ. 2008, σελ. 469 επ. - Παπαγεωργίου Γονατάς Στυλιανός σε: Χαραλαμπάκη (επιμ. έκδ.), Ποινικός Κώδικας. Ερμηνεία κατ άρθρο, τόμ. β (άρθρα 235 473), 2014, άρ. 336, 348 Α,, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. - Παπαδάκης Ιωάννης, Ειδικόν Ποινικόν Δίκαιον, τόμος ΙΙ, 1955. 13

- Παπαδαμάκης Αδάμ, Προσβολές κατά της διεθνούς κρατικής υπόστασης, Άρθρα 138 152 ΠΚ, 1995, εκδόσεις Σάκκουλα Θεσσαλονίκη. - Παπαδαμάκης Αδάμ, Η εκβιαστική «προστασία» επιχειρήσεων (άρ. 385 1β ΠΚ) ως μορφή οργανωμένου εγκλήματος, εις: Ποινικό Δίκαιο Ελευθερία Κράτος Δικαίου. Τιμητικός Τόμος για τον Γ. Α. Μαγκάκη, 1999, σελ. 371 επ., εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. - Παπαδαμάκης Αδάμ, Τα περιουσιακά εγκλήματα. Άρθρα 385 406 ΠΚ, 2000, εκδόσεις Αθήνα Θεσσαλονίκη. - Παπαθανασίου Κωνσταντίνα, σε: Χαραλαμπάκη (επιμ. έκδοσης), Ποινικός Κώδικας. Ερμηνεία κατ άρθρο, τόμ. β (άρθρα 235 473), 2014, άρ. 385 ΠΚ, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. - Παππάς Σπυρίδων, σε: Χαραλαμπάκη (επιμ. έκδ.), Ποινικός Κώδικας, τόμ. α, Ερμηνεία κατ άρθρο, 2014, άρ. 161 ΠΚ, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. - Παρασκευόπουλος Νίκος, Η έννοια της ασελγούς πράξης, ΠοινΧρ. 1984, σελ. 337 επ. - Παρασκευόπουλος Νίκος Φυτράκης Ευτύχης, Αξιόποινες σεξουαλικές πράξεις, Άρθρα 336 353 ΠΚ, 2011, εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη. - Παύλου Στέφανος, Οι αρχές της φαινομενικής συρροής. Ι. Επικουρικότητα και συρροή, 2003, εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία Π. Ν. Σάκκουλας - Παύλου Στέφανος, Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας. Άρθα 372 384 α ΠΚ, 2006, εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία Π. Ν. Σάκκουλας. - Σαρέλη Αγγελική, Βιασμός Η Τυποποίησή του στον Ελληνικό Ποινικό Κώδικα, 1999, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. - Σημαντήρας Κωνσταντίνος, Γενικαί Αρχαί του αστικού δικαίου, ημίτ. α, 1980, εκδόσεις Αφοί Π. Σάκκουλα. 14

- Σοφός Θεμιστοκλής, Η έλλειψη άμεσης εξουσίας ασκήσεως δικαιώματος (δικαιοκτησίας) ως προϋπόθεση για τη στοιχειοθέτηση του παρανόμου στο περιουσιακό όφελος επί της πράξης της εκβίασης (άρ. 385 ΠΚ), ΠοινΧρ. 2010, σελ. 363 επ. - Σοφουλάκης Λάμπρος, Η χρήση βίας από τα αστυνομικά όργανα ως υλικό μέτρο άσκησης αστυνομικής εξουσίας, ΠοινΔικ. 2002, σελ. 647 επ. - Σπινέλλης Διονύσιος, Η εσχάτη προδοσία. Ανάμεσα στο παρελθόν και στο μέλλον, 1979, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. - Σπινέλλης Διονύσιος, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος (πανεπιστημιακές παραδόσεις). Εγκλήματα κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών, τεύχος α (άρθρα 372 384 α ΠΚ), 1984, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή. - Σπινέλλης Διονύσιος, Η εκβίαση, ΠοινΧρ. 1985, σελ. 1 επ. - Σπινέλλης Διονύσιος, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος (πανεπιστημιακές παραδόσεις). Εγκλήματα σχετικά με την υπηρεσία, 1988, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή. - Σπινέλλης Διονύσιος, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος. Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας και περιουσιακών έννομων αγαθών, 2011, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. - Στοΐλα Αγγελική σε: Χαραλαμπάκη, Ποινικός Κώδικας. Ερμηνεία κατ άρθρο, τόμ. β (άρθρα 235 473), 2014, άρ. 239, 330, 332, 322, 323 Α, 330 και 333 ΠΚ, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. - Συκιώτου Αθανασία, Η έννοια του θύματος στην εμπορία ανθρώπων, ΠοινΧρ. 2006, σελ. 684 επ. - Συμεωνίδου Καστανίδου Ελισσάβετ, Η ποινική προστασία των πολιτικών σωμάτων στο ελληνικό δίκαιο, 1982. 15

- Συμεωνίδου Καστανίδου Ελισσάβετ, Το έγκλημα της παράνομης βίας κατά το άρθρο 330 ΠΚ, Αρμεν. 1982, σελ. 972 επ. - Συμεωνίδου Καστανίδου Ελισσάβετ, Προσβολές του πολιτεύματος, Άρθρα 134 137 ΠΚ, 1988, εκδόσεις Σάκκουλα Θεσσαλονίκη. - Συμεωνίδου Καστανίδου Ελισσάβετ, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος. Εγκλήματα κατά κρατικών έννομων αγαθών. Εγκλήματα κατά ατομικών έννομων αγαθών, 1999, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. - Συμεωνίδου Καστανίδου Ελισσάβετ, Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον Ποινικό Κώδικα, ΠοινΧρ. 2009, σελ. 3 επ. - Συμεωνίδου Καστανίδου Ελισσάβετ, Εγκλήματα κατά προσωπικών αγαθών, 2014, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη. - Τζανετής Αριστομένης, Ορισμένες σκέψεις για τη σχέση της αρπαγής ανηλίκων με τα εγκλήματα της παράνομης βίας και της αποπλάνησης (Με αφορμή τα πραγματικά περιστατικά της ΑΠ 615/89 ΠοινΧρ. Μ, 68), ΠοινΧρ. 1990, σελ. 350 επ. - Τούσης Ανδρέας Γεωργίου Αθανάσιος, Ποινικός Κώδιξ (Ερμηνεία κατ άρθρον), 1967, εκδόσεις Αδελφοί Δ. Τζάκα. - Τρωιάνος Σπύρος Βελισσαροπούλου Καράκωστα Ιουλία, Ιστορία Δικαίου, 2002, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. - Φασούλας Ζήσης, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος. Ι. Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας (άρθρα 372 384 α ΠΚ), 1991, εκδόσεις Αφοί Π. Σάκκουλα. - Φίλιος Παύλος, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, 2009, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. 16

- Φιλιππίδης Τηλέμαχος, Μαθήματα Ποινικού Δικαίου. Ειδικόν Μέρος, τεύχος β. Εγκλήματα κατά της ζωής. Σωματικαί Βλάβαι. Εγκλήματα κατά των ηθών, 1981, εκδοτικός οίκος Σάκκουλα. - Χαραλαμπάκης Αριστοτέλης, Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια, Υπερ. 1995, σελ. 659 επ. - Χαραλαμπάκης Αριστοτέλης, Σύνοψη Ποινικού Δικαίου. Γενικό Μέρος. Ι. Το Έγκλημα, 2010, εκδόσεις Δίκαιο & Οικονομία Π. Ν. Σάκκουλας. - Χωραφάς Νικόλαος, Ελληνικόν Ποινικόν Δίκαιον, τόμ. β, Εγκλήματα κατά του ατόμου, 1945. - Χωραφάς Νικόλαος, Ποινικόν Δίκαιον, τόμ. α, 1978, επιμ. Κωνσταντίνου Σταμάτη, εκδόσεις Αφοί Π. Σάκκουλα. - Ψαρούδα Μπενάκη, Τα αξιολογικά στοιχεία της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος, 1971, εκδόσεις Αφοί Π. Σάκκουλα. 17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείμενο της παρούσας μελέτης αποτελεί η αναζήτηση και η ανάλυση των τυποποιημένων εξαναγκαστικών τρόπων με τους οποίους ο δράστης τους προκαλεί έμμεσα ένα αποτέλεσμα βλαπτικό για έννομα αγαθά με την εξαναγκασμένη συμμετοχή του θύματος στην επέλευσή του. Πρόκειται για τις περιπτώσεις κατά τις οποίες το θύμα που έχει υποστεί μία πράξη εξαναγκασμού, άκον συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις του δράστη. Ο λόγος της συμμόρφωσης είναι η επίδραση στη βούληση του θύματος άλλοτε εμποδίζοντας τον σχηματισμό της ή την πραγμάτωσή της και άλλοτε επιδρώντας στο σχηματισμό της βούλησης με γνώμονα την αποφυγή του κακού το οποίο έχει εξαγγελθεί. Κάποιες φορές το θύμα έχει λάβει ήδη μία πρόγευση του εξαγγελλόμενου κακού, που συμβάλλει στη διαμόρφωση της βούλησής του. Οι αξιόποινες πράξεις εξαναγκασμού τυποποιούνται κατ αρχάς αυτοτελώς στο έγκλημα της παράνομης βίας (α. 330 ΠΚ). Η σωματική βία και η απειλή σωματικής βίας ή άλλης παράνομης πράξης ή παράλειψης αποτελούν πράξεις εξαναγκασμού οι οποίες, συντρεχόντων και των λοιπών όρων της αντικειμενικής υποστάσεως του εγκλήματος της παράνομης βίας, οδηγούν στην τιμώρηση εκείνου του δράστη που προσβάλλει την προσωπική ελευθερία του θύματος, ακόμα και αν δεν προσβάλλει άλλο έννομο αγαθό του, αναδεικνύοντας ούτως τη διάταξη του άρθρου 330 ΠΚ ως τον πυρήνα της προστασίας της προσωπικής ελευθερίας του ατόμου. Ο Ποινικός Κώδικας δεν περιέχει ορισμό ούτε της βίας ούτε της απειλής. Αμφότερες ανήκουν στα «αξιολογικά» στοιχεία της ποινικής υπόστασης του εγκλήματος 1, ειδικότερα δε στα «εξωνομικά μετανομικά» στοιχεία. Αυτό σημαίνει ότι για την ερμηνεία τους θα καταφύγουμε στους γενικούς κανόνες δικαίου και στις 1 Βλ. Ψαρούδα Μπενάκη Α., Τα αξιολογικά στοιχεία της αντικειμενικής υποστάσεως του εγκλήματος, 1971, σελ. 39. Ο Γάφος, Ποινικόν Δίκαιον. Γενικόν Μέρον, 1947, σελ. 104 τα χαρακτηρίζει «κανονολογικά ή αξιολογικά» στοιχεία, ο Ζησιάδης, Ποινικόν Δίκαιον, τόμ. α, 1971, σελ. 168 αναφέρεται σε «κανονολογικά στοιχεία της τελευταίας μορφής», ενώ ο Ανδρουλάκης διακρίνει σε α) νομικά αξιολογικά στοιχεία β) σε μετανομικά αξιολογικά στοιχεία και γ) σε στοιχεία διαγνωστικής εκτιμήσεως. Επίσης, βλ. Αλεξανδρή, Το έγκλημα της εκβίασης (συμβολή στην ερμηνεία του άρθρου 385 Π.Κ.), 1995, σελ. 85 υπ. 13 και τις εκεί παραπομπές για αυτές τις έννοιες. 18

κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις 2. Από τις αναλύσεις που θα λάβουν χώρα, θα διαπιστώσει κανείς την επικρατούσα πολυγνωμία για την έννοια της βίας και θα έλθει αντιμέτωπος με τα προβλήματα που αναφύονται κατά την υπαγωγή των εκάστοτε περιπτώσεων στην έννοια της σωματικής βίας. Το πρόβλημα εντοπίζεται ιδίως στα κριτήρια εκείνα με τα οποία μία πράξη βίας που στρέφεται κατά πράγματος εξομοιώνεται με την άσκηση σωματικής βίας λόγω της ισχυρής επενέργειάς της πάνω στο ανθρώπινο σώμα. Η οριοθέτηση των περιπτώσεων της έμμεσης σωματικής βίας αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον ακριβώς λόγω της διαδρομής και της συλλογιστικής που ακολουθεί κάποιος κατά την χάραξη των σχετικών ορίων. Η πράξη εξαναγκασμού μπορεί να εκδηλωθεί και δίχως να αγγίξει το σώμα του εξαναγκαζομένου. Δύναται να στρέφεται κατά πραγμάτων ή να αποτελεί απλά μία εξαγγελία κακού. Το περιεχόμενο της εξαγγελίας, ιδίως δε η ποινικοποίηση (;) της χρησιμοποίησης μίας νόμιμης απειλής είναι από τα ζητήματα που απασχολούν έντονα όσους καταπιάνονται με την μελέτη των εγκλημάτων, στα οποία το αξιόποινο αποτέλεσμα εμφανίζεται άρρηκτα συνδεδεμένο με τον εξαναγκασμό του θύματος. Ανάλογος προβληματισμός θα ακολουθήσει και για τον προσδιορισμό του κύκλου των προσώπων, που μπορούν δυνητικά να αποτελέσουν αποδέκτες του εξαγγελλόμενου κακού. Τα όρια μεταξύ απειλής και βίας κατέστησαν δυσδιάκριτα μετά την τυποποίηση στην διάταξη του α. 137 Α παρ. 3 ΠΚ ως πράξης εξαναγκασμού της ψυχολογικής βίας, χωρίς να μας εξοπλίσει ο νομοθέτης με τα απαραίτητα ερμηνευτικά εργαλεία. Ο βαθμός ταύτισης της ψυχολογικής βίας με την απειλή καθώς και η ανεύρεση των δομικών στοιχείων της βίας στην έννοια της ψυχολογικής βίας θα μας οδηγήσουν τελικά στον σχηματισμό μιας εμπεριστατωμένης άποψης για αυτό το ομολογουμένως ιδιαίτερο είδος βίας. Η παρούσα μελέτη δε θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς την αναζήτηση των τυποποιούμενων πράξεων εξαναγκασμού στα ειδικότερα εγκλήματα του 2 Βλ. Χωραφά, Ελληνικόν Ποινικόν Δίκαιον, τόμ. β, Εγκλήματα κατά του ατόμου, 1945, σελ. 62 19

Ποινικού Κώδικα, ώστε να καταλήξουμε στο περιεχόμενο των αξιόποινων πράξεων εξαναγκασμού, αλλά και σε εκείνες τις συμπεριφορές που όταν λαμβάνουν χώρα εξαναγκαστικά γεννούν την ποινική ευθύνη του δράστη του εξαναγκασμού. 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο 1. Οι πράξεις εξαναγκασμού. 1.1. Η βία. Στην παρούσα ενότητα θα επιχειρηθεί η ανάλυση της βίας, έννοιας θεμελιώδους για την εξέταση των εγκλημάτων βίας, και ειδικότερα για το κατ εξοχήν έγκλημα βίας, δηλαδή για το έγκλημα της παράνομης βίας (α. 330 ΠΚ). Η ανεξέλεγκτη και χωρίς περιορισμούς άσκηση της βίας από τους πολίτες οδηγεί αναπόδραστα στην προσβολή των δημοκρατικών αρχών και των συνταγματικώς κατοχυρωμένων δικαιωμάτων, ιδίως των ασθενέστερων πολιτών. Η άσκησή της, λοιπόν, προσδιορίζεται ρητά από τον νομοθέτη και επιτρέπεται κατ αρχήν μόνο σε εξουσιοδοτημένους φορείς και όργανα του κράτους στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους, όπως επί παραδείγματι σε αστυνομικά όργανα, δικαστικούς επιμελητές κ.λπ 3. Αντιθέτως, η άσκηση βίας από τους πολίτες είναι κατά κανόνα αξιόποινη. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, η άσκηση βίας από πολίτη είναι νόμιμη, όπως λόγου χάριν όταν συντρέχει κάποιος από τους γενικούς ή ειδικούς λόγους άρσης του αδίκου. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις, η προστασία της προσωπικής ελευθερίας του ατόμου, σε συνδυασμό αρκετές φορές με την προστασία των κατ ιδίαν εννόμων αγαθών, που προσβάλλονται με την άσκηση βίας, οδηγεί στην ποινικοποίηση συμπεριφορών, που δύνανται να την διαταράξουν. Κατά συνέπεια, ο ελληνικός Ποινικός Κώδικας τυποποιεί σε σωρεία διατάξεών του αδικήματα, στη νομοτυπική μορφή των οποίων εμπεριέχεται η βία και ο εξαναγκασμός, που αυτή συνακόλουθα επιφέρει. 3 Βλ. Κουράκη, Περί βίας, Μορφές, έννοια, διακρίσεις και έκταση της σύγχρονης βίας, Ν. Ε. Κουράκη, Εγκληματολογικοί Ορίζοντες, τόμ. β, 1991, σελ. 21 επ. 21

1.1.1. Οι υποστηριχθείσες θεωρίες για την έννοια της βίας. Η έννοια της αξιόποινης βίας, ως μέσου που κατατείνει στην επίτευξη ορισμένου αποτελέσματος, έχει απασχολήσει αρκετά την θεωρία, με αποτέλεσμα την διατύπωση πλειόνων απόψεων, που αποσκοπούν στην περιγραφή της. Από διαφορετική αφετηρία και με διαφορετικό κριτήριο εκάστη εξ αυτών, οι θεωρίες αυτές μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις βασικές κατηγορίες. Κατά την παλαιότερη θεωρία, η οποία φαίνεται πως έχει εμφυσήσει τον Π.Ν. του 1834, ως βία ορίζεται η χρήση μιας υλικής (φυσικής) δύναμης για την εξουδετέρωση αντίστασης που είτε έχει εκδηλωθεί είτε αναμένεται να εκδηλωθεί 4. Όπως αναφέρει ο Μπουρόπουλος ως σωματική βία νοείται «η υλικώς επενεργούσα επί του σώματος του εξαναγκαζομένου, η υπερνικώσα την προβαλλομένην ή αναμενομένην αντίστασιν αυτού» 5. Αυτός ο ορισμός της βίας εμπεριέχει δύο στοιχεία, αφενός την άσκηση υλικής δύναμης κι αφετέρου την κατ αποτέλεσμα εξουδετέρωση της εκδηλωθείσας ή αναμενομένης να εκδηλωθεί αντίστασης. Η άποψη αυτή φανέρωσε σύντομα την ανεπάρκειά της, καθώς με την εμφάνιση των ναρκωτικών ουσιών το πρώτο στοιχείο του ορισμού, ήτοι η ανάπτυξη υλικής δύναμης, δεν ήταν πλέον αναγκαία συνθήκη για την κάμψη και την υπερνίκηση της αντίστασης του ατόμου και της αντίδρασης, που μπορεί να προβληθεί από αυτό 6. Η δεύτερη άποψη προχωρά ένα βήμα πιο πέρα, λέγοντας ουσιαστικά πως η φυσική δύναμη είναι μεν στοιχείο της βίας, όχι όμως απαραίτητο. Η άποψη αυτή μεταθέτει την αναζήτηση της ουσιαστικής έννοιας της βίας από τον τρόπο άσκησής της στο αποτέλεσμα, που είναι ικανή να επιφέρει. Αποφασιστικό, λοιπόν, στοιχείο για την οριοθέτηση της αξιόποινης βίας αναδεικνύεται η σωματική επενέργεια, που πρέπει να επιφέρει μία πράξη, και όχι η υλική φύση της, η οποία μπορεί να υπάρχει, 4 Βλ. Γάφου, Ποινικόν Δίκαιον. Ειδικό Μέρος, τεύχος δ, 1963, σελ. 176, Ηλιόπουλου, Σύστημα του ελληνικού Ποινικού Δικαίου, τόμ. β, τεύχος α, 1927, σελ. 80, Μπουρόπουλου, Ερμηνεία του Ποινικού Κώδικος, Ειδικόν Μέρος, τόμ. β, 1960, σελ. 563, Χωραφά, Ελληνικόν Ποινικόν Δίκαιον, τόμ. β, σελ. 66. 5 Βλ. Μπουρόπουλου, Ερμηνεία, τόμ. β, σελ. 562 6 Βλ. Ανδρουλάκη, Η έννοια της βίας εν τω Ποινικώ Δικαίω, ΠοινΧρ. 1963, σελ. 595 22

μπορεί και όχι 7. Και αυτή η θεωρία, όμως, φαίνεται να εμφανίζει σοβαρές δυσχέρειες, δεδομένου ότι οδηγεί σε μία υπερβολική διεύρυνση της έννοιας της αξιόποινης βίας. Οι υποστηρικτές της οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα, πως ακόμα και η άσκηση ψυχολογικής βίας συνιστά πλήρωση του εγκλήματος της παράνομης βίας με σωματική επενέργεια, αφού και το νευρικό σύστημα του ατόμου, που εξαναγκάζεται, ανήκει στο σώμα του. Προσανατολισμένη στην απομάκρυνση από την φύση της πράξης με συνακόλουθη αναζήτηση του αποτελέσματός της η τρίτη θεωρία, που διατυπώθηκε για τον προσδιορισμό της έννοιας της βίας, έθεσε ως αποφασιστικό κριτήριο την δύναμη, που διαθέτει μια πράξη να εξαναγκάζει. Η θεωρία αυτή ακολουθήθηκε έντονα από το BGH, καθώς και από ένα μικρό κομμάτι της γερμανικής επιστήμης 8. Αποτέλεσμα της εφαρμογής της είναι να χαρακτηρίζονται ως πράξεις βίας συμπεριφορές, οι οποίες λεκτικά δεν χωρούν καν στην έννοια της βίας, μόνο και μόνο επειδή έχουν την δύναμη να εξαναγκάσουν το άτομο. Έχει κριθεί στην γερμανική νομολογία πως, όποιος με συνεχείς και έντονες ομιλίες εξαναγκάζει καθηγητή να διακόψει την παράδοση, χρησιμοποιεί βία και πληρεί την νομοτυπική μορφή της παρ. 240 γερμπκ περί παράνομης βίας 9. 1.1.2. Ο ορισμός της βίας Οι ως άνω θεωρίες λόγω των προβλημάτων, που δημιουργούν, δεν κατάφεραν να προσδιορίσουν την έννοια της βίας, κατά τρόπο σύμφωνο με το πνεύμα του νόμου. Η ακριβής, όμως, οριοθέτηση μιας αξιόποινης πράξης είναι ρητά επιβεβλημένη από το α. 7 παρ. 1 Συντ. (κατ εφαρμογή της αρχής nullum crimen sine lege certa), συνεπώς ο προσδιορισμός της έννοιας της βίας συνιστά συνταγματική υποχρέωση. 7 Βλ. Μαγκάκη, Το έγκλημα της παρανόμου βίας κατά το άρθρον 330 ΠΚ, ΠοινΧρ. 1962, σελ. 526. 8 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Το έγκλημα της παράνομης βίας κατά το άρθρο 330 ΠΚ, Αρμεν. 1982, σελ. 973 και τις εκεί περαιτέρω παραπομπές. 9 Βλ. Όπως αναφέρεται στη Συμεωνίδου Καστανίδου, Αρμεν. 1982, σελ. 973. 23

Έχοντας ως άξονα την διάταξη του εγκλήματος της παράνομης βίας, όπου η σωματική βία αποτελεί μέσο τέλεσης του εγκλήματος, μπορούμε να αντλήσουμε έναν ορισμό της αξιόποινης βίας, ο οποίος να ανταποκρίνεται στη συμπεριφορά, που ο νομοθέτης θέλησε να τυποποιήσει ως αξιόποινη. Κυρίως, ο ορισμός, στον οποίο θα καταλήξουμε, δέον να περιέχει χαρακτηριστικά, που προσδιορίζουν την συμπεριφορά του δράστη, το υλικό αντικείμενο επίδρασής της και το αποτέλεσμά της στη βούληση του θύματος 10. Αναντίλεκτα, η βία προϋποθέτει αρχικά την εξαπόλυση εκ μέρους του δράστη μιας ενέργειας 11. Εν αντιθέσει με την παλαιότερη θεωρία, που απαιτούσε για την έννοια της βίας την ανάπτυξη μίας υλικής δυνάμεως, αυτό πλέον δεν είναι απαραίτητο. Η πράξη της βίας μπορεί να είναι μία οποιαδήποτε ενέργεια, υλική ή μη, καθώς ρητά ο νομοθέτης έχει κάνει αυτήν την πρόβλεψη 12. Έτσι, δυνάμει του α. 13 περ. δ ΠΚ «σωματική βία συνιστά και η περιαγωγή άλλου σε κατάσταση αναισθησίας ή ανικανότητας για αντίσταση με υπνωτικά ή ναρκωτικά ή άλλα ανάλογα μέσα» 13. Η ως άνω διάταξη διευρύνει 14 την έννοια της σωματικής βίας, εντάσσοντας σε αυτήν πράξεις, οι οποίες στερούνται υλικότητας, και καταλήγει στην εξομοίωση της χρήσης χημικών μέσων με την εξαπόλυση υλικών ενεργειών, αφ ης στιγμής αμφότερες οδηγούν στο αποτέλεσμα του εξαναγκασμού. 10 Βλ. Σαρέλη, Βιασμός Η τυποποίησή του στον Ελληνικό Ποινικό Κώδικα, 1999, σελ. 103, με παρόμοια διατύπωση ο Σπινέλλης, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος. Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας και περιουσιακών εννόμων αγαθών, 2011, σελ. 286, α.π. 3 11 Το ζήτημα της δυνατότητας ύπαρξης βίας τελουμένης δια παραλείψεως θα αναπτυχθεί κατωτέρω. 12 Βλ. Μπέκα σε Παύλου/Μπέκα, Εγκλήματα κατά της Ιδιοκτησίας, Περιουσίας & Ζωής, σελ. 330. 13 Βλ., Μαγκάκη, ΠοινΧρ. 1962, σελ. 526, Μυλωνόπουλου, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος, 2006, α.π. 625, Παύλου, Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, 2006, α.π. 218, Σαρέλη, Βιασμός, σελ. 100, Σπινέλλη, Η εκβίαση, ΠοινΧρ. 1985, σελ. 3, Σοφουλάκη, Η χρήση βίας από τα αστυνομικά όργανα ως υλικό μέτρο άσκησης αστυνομικής εξουσίας, ΠοινΔικ. 2002, σελ. 647 επ. 14 Βλ. Κωστάρα, Έννοιες και Θεσμοί του Ποινικού Δικαίου, 2004, α.π. 85. 24

Περαιτέρω, η πράξη της βίας για να οδηγήσει στον επιδιωκόμενο σκοπό πρέπει να στρέφεται κατά ενός προσώπου ή ενός πράγματος. Κατά την ακριβέστερη διατύπωση 15, πρέπει να μεταβιβάζεται κατά τρόπο φυσικό (μηχανικό) πάνω στο πρόσωπο ή στο πράγμα 16. Ούτως, το αντικείμενο στο οποίο αυτή επενεργεί, αξιοποιείται και ως κριτήριο της εννοιολογικής διάκρισης μεταξύ των διαφόρων μορφών βίας, όπως αυτές θα τις εξετάσουμε στην οικεία ενότητα. Τελευταίο, αλλά εξίσου σημαντικό με τα υπόλοιπα στοιχείο για την οριοθέτηση της έννοιας της βίας είναι η εξέταση του αποτελέσματός της, του στόχου, δηλαδή, για τον οποίο ασκείται. Ο δράστης της πράξης της βίας επιθυμεί την επικράτηση των δικών του «θέλω» και προσπαθεί να επιδράσει στην πιθανόν αντίθετη βούληση, είτε διαμορφώνοντάς της είτε υπερνικώντας την προβαλλόμενη αντίσταση είτε εμποδίζοντας τον σχηματισμό της. Με άλλα λόγια, η βία ασκείται α) για να αποκλείσει την ικανότητα διαμόρφωσης βούλησης για κάποιο θέμα, β) για να εμποδίσει την πραγμάτωση μίας ήδη διαμορφωθείσης βούλησης και τέλος, γ) για να εξαναγκάσει το θύμα στη διαμόρφωση της βούλησής του με ορισμένο τρόπο. Η ως άνω διάκριση 17, η οποία θα αποτελέσει βασικό οδηγό στην χάραξη των ορίων μεταξύ των διαφόρων μορφών βίας, μας βοηθά να κατανοήσουμε πως ο σκοπός της βίας δεν περιορίζεται στην «κάμψη της αντίστασης του ατόμου» αλλά εκτείνεται και σε όλες εκείνες τις περιπτώσεις, κατά τις οποίες η βία ασκείται για να προληφθεί μία αντίδραση, η οποία αναμένεται να εκδηλωθεί. Αυτό συμβαίνει και 15 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Αρμεν. 1982, σελ. 973. 16 Το αντικείμενο της βίας προσδιορίζεται κάθε φορά στην εκάστοτε ποινική διάταξη, με αποτέλεσμα ο ίδιος ο νομοθέτης να καθορίζει την απαιτούμενη ένταση της πράξης εξαναγκασμού, ανάλογα με το έννομο αγαθό, που προστατεύεται. 17 Βλ. Μπέκα σε Παύλου/Μπέκα, Ποινικό ΙΙΙ, σελ. 332. Πρβλ. Μαγκάκη, ΠοινΧρ. 1962, σελ. 522, ο οποίος υποστηρίζει ότι τέσσερις είναι οι τρόποι επίδρασης της βίας: «1) Ο εξαναγκασμός εις πραγμάτωσιν ξένης βουλήσεως, όστις πρακτικώς επιτυγχάνεται δια της χρήσεως vis absoluta ή δι υπνώσεως. 2) Η παρεμπόδισις της πραγματώσεως ωρισμένης ελευθέρως διαμορφωθείσης βουλήσεως, ήτις παρεμπόδισης πρακτικώς επιτυγχάνεται δια της χρήσεως είτε vis absoluta, είτε δι υπνώσεως ή ναρκώσεως. 3) Ο εξαναγκασμός εις διαμόρφωσιν ωρισμένης βουλήσεως, όστις πρακτικώς επιτυγχάνεται δια της χρήσεως vis compulsiva ή απειλής. 4) Η κατάλυσις της ικανότητος τινος να διαμορφώση βούλησιν περί τίνος θέματος, ήτις κατάλυσις πρακτικώς επιτυγχάνεται δι υπνώσεως ή ναρκώσεως». 25

όταν ο δράστης ασκεί πράξη βίας, προκειμένου να διαμορφώσει την βούληση του θύματος, καθ ον τρόπο βούλεται. Πρόκειται για βία, η οποία ασκείται, ενόσω ουδεμία αντίσταση έχει εκδηλωθεί στον υλικό κόσμο. Πολύ εύστοχη είναι η διατύπωση του Σπινέλλη, κατά τον οποίο η βία αποσκοπεί στον καταναγκασμό του θύματος να πράξει, να παραλείψει ή να ανεχθεί κάτι, όπου ως καταναγκασμός θεωρείται η υπερνίκηση (εκδηλωμένης) ή παρεμπόδιση (αναμενομένης) αντίστασης 18 (όπερ και επιτυγχάνεται μέσω της διαμόρφωσης της βούλησης του θύματος). Εκ των ανωτέρω προεκτεθέντων, μπορούμε να ορίσουμε την βία ως «την ανάπτυξη μιας ενέργειας υλικής ή μη, η οποία μεταβιβάζεται πάνω σε πρόσωπο ή σε πράγμα κατά τρόπο μηχανικό, έχοντας ως αιτιατό αποτέλεσμα είτε να κάμψει την αντίσταση, που έχει ήδη προβάλει ο εξαναγκαζόμενος, είτε να παρεμποδίσει την αντίσταση, που αναμένεται να προβληθεί από αυτόν». 1.1.3. Ζήτημα βίας δια παραλείψεως τελουμένης. Αξιόποινες για το ποινικό δίκαιο συμπεριφορές αποτελούν τόσο ενέργειες όσο και παραλείψεις, όταν αυτές πληρούν τις αντικειμενικές υποστάσεις εγκλημάτων του Ποινικού Κώδικα. Αναφορικά με τα εγκλήματα παράλειψης, αυτά διακρίνονται σε γνήσια και μη γνήσια 19. Στα γνήσια εγκλήματα παράλειψης, η παράλειψη τυποποιείται ευθέως στο νόμο ως αξιόποινη συμπεριφορά. Αντιθέτως, τα μη γνήσια εγκλήματα παράλειψης εμφανίζονται νομοτυπικά ως εγκλήματα ενέργειας, μπορούν όμως να τελεσθούν και με παράλειψη, όταν ο δράστης είχε ιδιαίτερη νομική υποχρέωση να αποτρέψει το αξιόποινο αποτέλεσμα και δεν το έπραξε. Έτσι, σύμφωνα με το α. 15 ΠΚ «Όπου ο νόμος για την ύπαρξη αξιόποινης πράξης απαιτεί να έχει επέλθει ορισμένο 18 Βλ. Σπινέλλη, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό μέρος, σελ. 218. Η ίδια διατύπωση συναντάται από πολύ παλαιότερα και σε Κωστή, Ερμηνεία του εν Ελλάδι ισχύοντος Ποινικού Νόμου, τόμ. β, Ειδικόν Μέρος, 1928, σελ. 523. 19 Βλ. ενδ. Μαγκάκη, Ποινικό Δίκαιο. Διάγραμμα γενικού μέρους, 1984, σελ. 156, Χωραφά, Ποινικόν Δίκαιον, τόμ. α, 1978, σελ. 161 επ. 26

αποτέλεσμα, η μη αποτροπή του τιμωρείται όπως η πρόκλησή του με ενέργεια, αν ο υπαίτιος της παράλειψης είχε ιδιαίτερη νομική υποχρέωση να παρεμποδίσει την επέλευση του αποτελέσματος». Πηγές που θεμελιώνουν την ιδιαίτερη νομική υποχρέωση του δράστη 20 είναι ο νόμος, η σύμβαση (ή άλλως, η εκούσια ανάληψη υποχρέωσης), η προηγούμενη επικίνδυνη ενέργεια του δράστη, οι στενές βιοτικές ή κοινωνικές σχέσεις με το θύμα και η εγγυητική θέση του υπαίτιου απέναντι στην ασφάλεια του εννόμου αγαθού. Δεν αρκεί, βέβαια, ο δράστης να έχει μία από τις ανωτέρω ιδιότητες, να οφείλει, δηλαδή, να αποτρέψει το αποτέλεσμα, αλλά όπως σε όλα τα εγκλήματα παράλειψης (γνήσια και μη γνήσια) απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχει η δυνατότητα αποτροπής του αποτελέσματος με την παρέμβαση του δράστη 21. Τούτων ούτως δοθέντων, ανακύπτει το ερώτημα εάν η βία, όπου αυτή τυποποιείται ως πράξη εξαναγκασμού, μπορεί να τελεστεί και δια παραλείψεως, εάν, δηλαδή, μπορεί να τιμωρηθεί κάποιος, που δεν απέτρεψε μία πράξη βίας κατά του εξαναγκαζομένου, επειδή είχε ιδιαίτερη νομική υποχρέωση προς τούτο. Η θετική απάντηση στο ως άνω ερώτημα φαίνεται πως κρατεί στην θεωρία 22. Το κρίσιμο εκείνο σημείο, που συνηγορεί υπέρ της κατάφασης ύπαρξης βίας σε περιπτώσεις απλής παράλειψης αποτροπής της από τον έχοντα την ιδιαίτερη νομική υποχρέωση, είναι η σωματική επενέργεια ως αποτέλεσμα και στη συνέχεια ο φυσικός καταναγκασμός του προσώπου, που επέρχεται από την παράλειψη 20 Βλ. Βαθιώτη, Στοιχεία Ποινικού Δικαίου. Γενικό Μέρος, 2007, σελ. 71, Κατσαντώνη, Ποινικόν Δίκαιον. Γενικόν Μέρος. Ι. Το έγκλημα και αι μορφαί εμφανίσεως αυτού, 1969, σελ. 51, Κοτσαλή, Ποινικό Δίκαιο. Γενικό Μέρος, 2013, σελ. 216, Μαγκάκη, Ποινικό Δίκαιο, σελ. 159 επ., Χωραφά, Ποινικόν Δίκαιον, τόμ. α, 1978, σελ. 166, Μυλωνόπουλου, Ποινικό Δίκαιο. Γενικό μέρος Ι, 2007, σελ. 357 επ. 21 Βλ. ενδ. ΔιατΕισΕφΔυτΣτερΕλλ 2/2014, ΠοινΔικ. 2014, σελ. 409 επ. και ιδίως σελ. 410, Βαθιώτη, Στοιχεία Ποινικού Δικαίου, σελ. 70. 22 Βλ. Ανδρουλάκη, ΠοινΧρ. 1963, σελ. 603, σημ. 30, Γάφου, Ποινικόν Δίκαιον, Ειδικόν Μέρος, τεύχ. δ, 1963, σελ. 176, Καρανίκα, Εγχειρίδιον Ποινικού Δικαίου, τόμ. γ, τεύχ. α, 1962, σελ. 85, Κονταξή, Ποινικός Κώδικας (Συνδυασμός θεωρίας και πράξης), τόμ. β, 2000, σελ. 2720, Μαγκάκη, ΣυστΕρΠοινΚ, ά. 336, αρ. 23, Μαργαρίτη, Ποινικός Κώδικας. Ερμηνεία Εφαρμογή, 2014 σελ. 992, Μπέκα σε Παύλου/Μπέκα, Ποινικό ΙΙΙ, σελ. 333, Μπουρόπουλου, Ερμηνεία, τόμ. β, σελ. 563, του ιδίου, Το έγκλημα της εκβιάσεως, ΠοινΧρ. 1964, σελ. 1 επ. και ιδίως σελ. 3, Παπαγεωργίου Γονατά, σε Χαραλαμπάκη, Ποινικός Κώδικας, τόμ. β, σελ. 2694, Παρασκευόπουλου Φυτράκη, Αξιόποινες σεξουαλικές πράξεις, Άρθρα 336 353 ΠΚ, 2011, σελ. 118, Σαρέλη, Βιασμός, σελ. 108 27

αποτροπής της πράξης εξαναγκασμού. Έτσι, επί παραδείγματι, η άρνηση χορηγήσεως τροφής ή φαρμάκων σε κάποιον, προκειμένου να εξαναγκασθεί να ενδώσει στην απαίτηση του δράστη συνιστά πράξη βίας, διότι επενεργεί πάνω στο ανθρώπινο σώμα και οδηγεί στην διαμόρφωση της βούλησης του θύματος ή και στην πλήρη αδυναμία αντίδρασής του, επειδή λ.χ. λιποθύμησε ή και πέθανε, έχει δηλαδή την δύναμη να τον εξαναγκάσει. Μεμονωμένα υποστηρίζεται 23 ότι βία με παράλειψη δεν είναι νοητή, καθώς κάτι τέτοιο έρχεται σε αντίφαση με την ίδια την φύση της βίας. Αφ ης στιγμής θεωρήσαμε δομικό στοιχείο της βίας «την ανάπτυξη μιας ενέργειας», δεν είναι νοητό να δεχθούμε πως βία μπορεί να αποτελέσει και μία παράλειψη. Η άποψη αυτή παραβλέπει το γεγονός ότι η εφαρμογή του α. 15 ΠΚ και η χρησιμοποίηση των πηγών ιδιαίτερης νομικής υποχρέωσης οδηγούν στην εξομοίωση μίας παράλειψης με ενέργεια. Η άποψη του Μαγκάκη 24 ότι η βία δια παραλείψεως δύναται να τελεσθεί οσάκις η παράλειψη του δράστη επενεργεί σωματικά επί του σώματος του θύματος, ακόμα κι αν ο δράστης δεν έχει ιδιαίτερη νομική υποχρέωση να αποτρέψει την παράλειψη, οδηγεί σε υπερβολική διεύρυνση του αξιοποίνου contra legem, καθώς είναι αντίθετη με το α. 15 ΠΚ και την εν γένει διδασκαλία του ποινικού δικαίου περί μη γνήσιων εγκλημάτων παράλειψης. 1.1.4. Διαφορά βίας βιαιοπραγίας Η βία εννοιολογικά βρίσκεται κοντά σε μία άλλη συναφή έννοια, σε αυτήν της βιαιοπραγίας, η οποία συναντάται σε ορισμένες διατάξεις του Ποινικού Κώδικα, 23 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Αρμεν. 1982, σελ. 976, της ιδίας, Η ποινική προστασία των πολιτικών σωμάτων στο ελληνικό δίκαιο, 1982, σελ. 131, της ιδίας, Εγκλήματα κατά προσωπικών αγαθών, 2014, σελ. 205. 24 Βλ. Μαγκάκη, ΠοινΧρ. 1962, σελ. 521 επ., ιδίως σελ. 526. 28

όπως λ.χ. στο α. 153 παρ. 1 στ. β ΠΚ 25, α. 167 ΠΚ 26, α. 168 παρ. 1 ΠΚ 27, α. 174 παρ. 2 ΠΚ 28 κ.α. Η διαφορά βίας και βιαιοπραγίας εντοπίζεται στον λόγο, που καθεμία από αυτές τελείται, στην έλλειψη δηλαδή του σκοπού εξαναγκασμού του θύματος, που χαρακτηρίζει την δεύτερη. Ενώ, η βία είναι η ανάπτυξη μίας ενέργειας, που έχει ως σκοπό σύμφωνα με τον ορισμό που δώσαμε να κάμψει την αντίσταση του θύματος ή να παρεμποδίσει την αντίσταση, που αναμένεται να εκδηλωθεί, η βιαιοπραγία εμφανίζεται γυμνή από οιονδήποτε τέτοιο σκοπό 29. Κατά την χαρακτηριστική διατύπωση του Ανδρουλάκη, βιαιοπραγία είναι η βία «που λαμβάνεται και τιμωρείται καθ εαυτήν», και όχι ως μέσο προς σκοπό, είναι άλλαις λέξεσιν οι περιπτώσεις εκείνες, κατά τις οποίες η βία δεν «ασκείται προς τι, αλλά πράττεται» 30. Ενώ, λοιπόν, η βία αποτελεί το μέσο για την επίτευξη κάποιου σκοπού, η βιαιοπραγία αποτελεί αυτοσκοπό του δράστη 31, μια καθαρή κακοποίηση 32. Ωσαύτως, βία και βιαιοπραγία εμφανίζονται με την μορφή ενός ομόκεντρου κύκλου στο κέντρο του οποίου βρίσκεται η βιαιοπραγία, καθώς βία χωρίς βιαιοπραγία δεν είναι νοητή 33. Κάθε βία αποτελεί βιαιοπραγία πάνω σε έναν 25 Βλ. «όποιος με πρόθεση βιαιοπραγεί». 26 Βλ. «καθώς και όποιος βιαιοπραγεί». 27 Βλ. «όποιος βιαιοπραγεί κατά του προσώπου του Προέδρου της Δημοκρατίας». 28 Βλ. «Όποιος από αυτούς βιαιοπραγήσει». 29 Βλ. Κονταξή, Ποινικός Κώδικας, τόμ. β, σελ. 3384, Μανωλεδάκη, Προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας (Άρθρα 167 182 ΠΚ), 1994, σελ. 47, του ιδίου, ΣυστΕρΠοινΚ, ά. 167, αρ. 17, Μανωλεδάκη/Μπιτζιλέκη, Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, Άρθρα 372 384 Α ΠΚ, 2013, σελ. 206, Μπέκα σε Παύλου/Μπέκα, Ποινικό ΙΙΙ, σελ. 331, Παπαδάκη, Ειδικόν Ποινικόν Δίκαιον, τόμος ΙΙ, 1955, σελ. 239, Παπαδαμάκη, Τα περιουσιακά εγκλήματα, άρθρα 385 406 ΠΚ, 2000, σελ. 38, Σαρέλη, Βιασμός, σελ. 101, Συμεωνίδου Καστανίδου, Προσβολές του πολιτεύματος, Άρθρα 134 137, 1988, σελ. 95, της ιδίας, Εγκλήματα κατά προσωπικών αγαθών, σελ. 204. 30 Βλ. Ανδρουλάκη, ΠοινΧρ. 1963, σελ. 593. 31 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος, Εγκλήματα κατά κρατικών έννομων αγαθών. Εγκλήματα κατά ατομικών έννομων αγαθών, 1999, σελ. 22. 32 Βλ. Μανωλεδάκη-Μπιτζιλέκη, Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, σελ. 206. 33 Βλ. Μαγκάκη, Το έγκλημα της διεγέρσεως των πολιτών εις μισαλλοδοξίαν, κατά το αρθρ. 192 ΠΚ, ΠοινΧρ. 1963, σελ. 384 και ιδίως υπ. 24, ο οποίος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η βιαιοπραγία είναι έννοια ευρύτερη της βίας, με το σκεπτικό ότι αφ ης στιγμής η βία συνιστά πάντα ένα μέσο κάμψης της αντίστασης 29

άνθρωπο ή ένα πράγμα, εμπεριέχει δε επιπροσθέτως τον σκοπό εξαναγκασμού του ατόμου. Πρόκειται, δηλαδή, για υπάλληλες έννοιες, με υπερσύνολο την βιαιοπραγία και υποσύνολό της την βία. Την ευκρινή διάκριση μεταξύ των δύο εννοιών δεν αναγνωρίζει ο Σπινέλλης 34. Ο συγγραφέας παρατηρεί πως η εννοιολογική αυτή διάκριση δεν ανταποκρίνεται στην έννοια της βίας, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί στην γλώσσα μας. Λαμβάνοντας επιχείρημα από την διάταξη του α. 333 ΠΚ περί απειλής τονίζει πως στο αδίκημα αυτό γίνεται λόγος για «απειλή με βία», που δεν αφορά αναγκαστικά την άσκηση βίας για ορισμένο σκοπό. Επίσης, η λέξη βία χρησιμοποιείται και στην έννοια της «ανωτέρας βίας», όπου πάλι δεν νοείται η ύπαρξη κάποιου σκοπού εξαναγκασμού του προσώπου, που υφίσταται την βία. Συνεπώς κατά τον Σπινέλλη η διάκριση βίας και βιαιοπραγίας δεν είναι απόλυτη, γιατί παρά την θεωρητική διάκριση μεταξύ τους υπάρχουν διατάξεις, όπου ο όρος βία χρησιμοποιείται αντί της βιαιοπραγίας 35. Ασφαλέστερη ερμηνεία παρέχει, λοιπόν, η αναζήτηση της απαίτησης για σκοπό του δράστη να εξαναγκάσει, ακόμα και όταν η διάταξη αναφέρεται σε «βία», ώστε να διαπιστώνεται αν ο νομοθέτης εννοεί βία ή βιαιοπραγία. 1.1.5. Διακρίσεις της βίας Η βία με την έννοια που την ορίσαμε ως άνω δεν τυποποιείται πάντα με την ίδια μορφή και την ίδια ένταση. Στις αντικειμενικές υποστάσεις των εγκλημάτων του Ποινικού Κώδικα, όπου αυτή προβλέπεται ως τρόπος εξαναγκασμού του θύματος, ο νομοθέτης δίδει τις περισσότερες φορές τα χαρακτηριστικά, που πρέπει να έχει η βία, η οποία θα ασκηθεί από τον δράστη, ώστε η συμπεριφορά του (εκδηλωθείσης ή αναμενομένης) του θύματος, ενώ η βιαιοπραγία όχι, η δεύτερη είναι ευρύτερη της πρώτης. Ο σκοπός του εξαναγκασμού είναι, δηλαδή, ένα πρόσθετο στοιχείο, που εξειδικεύει την έννοια της βίας, ώστε όταν αυτός συντρέχει, η βία να αποτελεί έννοια ειδικότερη της βιαιοπραγίας. 34 Βλ. Σπινέλλη, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος, σελ. 218, υπ. 7, του ιδίου, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος (πανεπιστημιακές παραδόσεις). Εγκλήματα κατά περιουσιακών εννόμων αγαθών, τεύχος α (άρθρα 372 384 α ΠΚ), 1984, σελ. 108, υπ. 259. 35 Βλ. Σπινέλλη, όπου αμέσως παραπάνω. Βλ. ενδεικτικά α. 157 Α ΠΚ. 30

τελευταίου να πληροί την αντικειμενική υπόσταση του εκάστοτε εγκλήματος. Αυτό συμβαίνει διότι η ένταση της πράξης εξαναγκασμού διαφέρει ανάλογα με το έννομο αγαθό, που συμπροσβάλλεται μαζί με την προσωπική ελευθερία του θύματος. Η διάκριση της βίας σε κατηγορίες θα γίνει με γνώμονα δύο κριτήρια: 1.1.5.1. Ανάλογα με το υλικό αντικείμενο αποδέκτη της βίας. Το υλικό αντικείμενο ή άλλως ο αποδέκτης της βίας αποτελεί το πρώτο κριτήριο διαφοροποίησης των μορφών βίας. Η βία μπορεί να στρέφεται είτε κατά του σώματος του θύματος είτε κατά κάποιου πράγματος. Έτσι, σωματική βία είναι η φυσική επενέργεια πάνω στο σώμα του εξαναγκαζόμενου, με σκοπό να καμφθεί η αντίσταση που έχει προβάλει ή που αναμένεται να προβάλει 36, σε αντιδιαστολή με την βία κατά πράγματος, η οποία ασκείται πάνω σε ένα πράγμα και έχει ως αποτέλεσμα την αλλοίωση της κατά προορισμό χρήσης του 37. Ο όρος «σωματική» βία αφορά σε πράξεις, οι οποίες θίγουν το ανθρώπινο σώμα 38. Η επενέργεια πάνω στο ανθρώπινο σώμα αποτελεί την ειδοποιό διαφορά των δύο αυτών μορφών βίας 39. Η σωματική επενέργεια μπορεί να γίνει με οιονδήποτε τρόπο, με τη χρήση ανθρώπινης ή άλλης ζωικής μυϊκής, ηλεκτρικής, μηχανικής ή άλλης συναφούς δύναμης. Η άσκηση υλικής δύναμης πάνω στο σώμα του θύματος περιγράφει, όπως και ανωτέρω αναφέρθηκε, την σωματική βία μόνο 36 Βλ. 1.1.2. 37 Πρέπει να σημειωθεί ότι η βία κατά πράγματος δεν είναι απαραίτητο να εξικνείται ως την φθορά του πράγματος, πάνω στο οποίο ασκείται, όπως αντιστοίχως η άσκηση σωματικής βίας κατά προσώπου, δεν σημαίνει απαραίτητα και την πρόκληση σωματικής βλάβης στο πρόσωπο αυτό, βλ. Συμεωνίδου- Καστανίδου, Αρμεν. 1982, σελ. 974 38 Βλ. Αλεξανδρή, Το έγκλημα της εκβίασης, σελ. 92, Μπέκα σε Παύλου/Μπέκα, Ποινικό ΙΙΙ, σελ. 331, Συμεωνίδου-Καστανίδου, Αρμεν. 1982, σελ. 974 39 Βλ. Μαγκάκη, ΣυστΕρΠοινΚ, ά. 336, αρ. 21, ο οποίος τονίζει ότι η σωματική επενέργεια αποτελεί το αποφασιστικό στοιχείο της σωματικής βίας, υπέρτερο από την χρήση υλικής δύναμης. 31

με την στενή της έννοια. Ο νομοθέτης ρητά στο α. 13 περ. δ ΠΚ επεξέτεινε 40 την έννοια της σωματικής βίας και στην χρήση χημικών μέσων (υπνωτικών ή ναρκωτικών ή άλλων ανάλογων μέσων) 41. Ούτως, καλύφθηκε κάθε δυνατή μορφή επενέργειας, που μπορεί να προκληθεί πάνω στο ανθρώπινο σώμα 42. Η βία κατά πράγματος, λοιπόν, δεν αρκεί ως μέσο εξαναγκασμού σε εκείνες τις περιπτώσεις, όπου στην αντικειμενική υπόσταση ενός εγκλήματος απαιτείται η άσκηση σωματικής βίας. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όμως, η βία κατά πράγματος μπορεί να έχει τέτοια επίδραση στο ανθρώπινο σώμα, που να εξομοιώνεται κατ αποτέλεσμα με την σωματική βία. Για την ρύθμιση και την ασφαλή ομαδοποίηση των περιπτώσεων αυτών, στη θεωρία γίνεται δεκτή η ύπαρξη μίας ενδιάμεσης τρόπον τινά κατηγορίας, της «έμμεσης σωματικής βίας» 43. Έμμεση σωματική βία είναι η βία, που ασκείται κατά πραγμάτων του υλικού περίγυρου του ανθρώπου, και έμμεσα επιδρά στο ανθρώπινο σώμα, με σκοπό τον εξαναγκασμό του ατόμου. Η έμμεση σωματική βία είναι, δηλαδή, μία βία κατά πραγμάτων. «Αγγίζει» το πράγμα, επενεργεί άμεσα πάνω του και έμμεσα πάνω στο ανθρώπινο σώμα 44. Ενώ τα στοιχεία αυτά, ως χαρακτηριστικά της έμμεσης σωματικής βίας γίνονται ομοφώνως δεκτά, διαφοροποιήσεις συναντούμε στη θεωρία σχετικά με τις περιπτώσεις, που υπάγονται στην ιδιόμορφη αυτή μορφή βίας. 40 Βλ. Κωστάρα, Επιτομή Ειδικού Μέρους, α. 134, α.π. 45. 41 Έτσι, το α. 13 περ. δ ΠΚ ορίζει ότι «σωματική βία συνιστά και η περιαγωγή άλλου σε κατάσταση αναισθησίας ή ανικανότητας για αντίσταση με υπνωτικά ή ναρκωτικά ή άλλα ανάλογα μέσα». 42 Βλ. ΑΠ 1652/2006, ΠοινΧρ. 2007, σελ. 738, ΑΠ 67/2006, ΠοινΧρ. 2006, σελ. 697, ΑΠ 2056/2004, ΠοινΧρ. 2005, σελ. 738, Κονταξή, Ποινικός Κώδικας, τόμ. β, σελ. 2719, Μαγκάκη, ΠοινΧρ. 1962, σελ. 526, Σπινέλλη, Η εκβίαση, ΠοινΧρ. 1985, σελ. 3, του ιδίου, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος, σελ. 216, α.π. 4, Συμεωνίδου Καστανίδου, Αρμεν. 1982, σελ. 973, Φιλιππίδη, Μαθήματα Ποινικού Δικαίου. Ειδικόν Μέρος, τευχ. β, Εγκλήματα κατά της ζωής, σωματικαί βλάβαι και εγκλήματα κατά των ηθών, 1981, σελ. 212 43 Βλ. ενδ. Μπέκα σε Παύλου/Μπέκα, Ποινικό ΙΙΙ, σελ. 331, Μανωλεδάκη, Προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας, Άρθρα 167 182 ΠΚ, 1994, σελ. 50, Μανωλεδάκη/Μπιτζιλέκη, Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, σελ. 209, Συμεωνίδου Καστανίδου, Προσβολή του πολιτεύματος, σελ. 101. 44 Βλ. Μπέκα σε Παύλου/Μπέκα, Ποινικό ΙΙΙ, σελ. 331, Παπαδαμάκη, Τα περιουσιακά εγκλήματα, σελ. 38 32

Ο Σπινέλλης διακρίνει την σωματική βία σε άμεση, όταν αυτή γίνεται πάνω στο σώμα του θύματος, και σε έμμεση, όταν γίνεται κατά του σώματος 45. Έτσι, εντάσσει στις περιπτώσεις της έμμεσης σωματικής βίας την αφαίρεση των δεκανικίων ενός ανάπηρου προσώπου, την αφαίρεση των γυαλιών ενός βαρύτατα μύωπα, το κλείδωμα του θύματος σε ορισμένο χώρο ή το τρύπημα των ελαστικών ενός αυτοκινήτου, όταν έγινε υπό συνθήκες, όπου η επιδιόρθωση ή αντικατάστασή τους ήταν πολύ δύσκολη. Την ίδια θέση υποστηρίζει και ο Μαγκάκης 46, ο οποίος συμπεριλαμβάνει στην έμμεση σωματική βία και την αφαίρεση των παραθυρόφυλλων του μισθίου με σκοπό να εξαναγκασθεί ο μισθωτής να το εγκαταλείψει λόγω ψύχους 47, όπως και την αφαίρεση σκευών ή εργαλείων, που προκαλεί σωματική δυσχέρεια στο θύμα 48. Ο Μανωλεδάκης αναφερόμενος στην έμμεση σωματική βία την χαρακτηρίζει ως έναν τρόπο επηρεασμού της κίνησης του ατόμου, χωρίς να υπάρξει επαφή του δράστη με το σώμα του θύματος 49. Η έμμεση αυτή επενέργεια στο σώμα επέρχεται κατά τον συγγραφέα π.χ. όταν ο δράστης τρυπά τα ελαστικά ενός αυτοκινήτου για να ακινητοποιήσει τον επιβάτη του ή όταν κλειδώνει την πόρτα ενός δωματίου, για να περιορίσει το θύμα. Με αφορμή το τελευταίο παράδειγμα, κάνει και την ακόλουθη διάκριση: αν το θύμα κοιμάται εντός του δωματίου, και ο δράστης το κλειδώσει στο δωμάτιο, τότε μιλάμε για έμμεση σωματική βία, καθώς χωρίς να υπάρξει επαφή με το σώμα, περιορίζεται η ελευθερία κίνησης του προσώπου. Αν, όμως, ο δράστης με την βία κλειδώσει το θύμα στο δωμάτιο, τότε πρόκειται ξεκάθαρα για μία περίπτωση άμεσης σωματικής βίας, αφού έχει επέλθει επαφή με το σώμα του θύματος για να περιοριστεί η κίνησή του 50. Έτσι, περίπτωση έμμεσης 45 Βλ. Σπινέλλη, ΠοινΧρ. 1985, σελ. 3, του ιδίου, Ποινικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος, σελ.217 και 286. 46 Βλ. Μαγκάκη, ΠοινΧρ. 1962, σελ. 527. 47 Πρβλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Αρμεν. 1982, σελ. 974, η οποία δεν αναγνωρίζει σε τούτο το παράδειγμα την ύπαρξη σωματικής επενέργειας. 48 Ορθώς αντιδιαστέλλει την τελευταία αυτή περίπτωση από την αφαίρεση της εικόνας προσφιλούς στο θύμα προσώπου, καθώς αυτή δεν επενεργεί σωματικά στο θύμα, αλλά μόνο ψυχικά. 49 Βλ. Μανωλεδάκη/Μπιτζιλέκη, Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, σελ. 209. 50 Αναμφίβολα και στις δύο αυτές περιπτώσεις, κάνουμε λόγο για σωματική βία, αφού το κριτήριο της επενέργειας (άμεσης ή έμμεσης) στο σώμα του θύματος έχει επέλθει, μέσω του περιορισμού της 33

σωματικής βίας συνιστά και το σπάσιμο ήδη βγαλμένων γυαλιών ενός μύωπα ή η αφαίρεση της πατερίτσας ενός ανάπηρου, που βρίσκεται πεσμένη δίπλα του, ενώ όταν τα γυαλιά και η πατερίτσα αφαιρούνται βιαίως από το σώμα του θύματος, τότε γίνεται λόγος για άμεση σωματική βία. Χαρακτηριστικό στοιχείο της σωματικής βίας, άμεσης και έμμεσης, είναι κατά τον Μανωλεδάκη, η αφαίρεση σωματικής δυνατότητας από το θύμα 51, διατύπωση που ομοιάζει με την απαίτηση της θεωρίας για σωματική επενέργεια, ως στοιχείο της σωματικής βίας. Στην ίδια γραμμή κινείται και η Συμεωνίδου Καστανίδου, η οποία διαφοροποιείται από τον Μανωλεδάκη στην περίπτωση της αφαίρεσης της πατερίτσας. Έτσι, ενώ συμφωνεί και εκείνη πως η βίαιη απόσπαση της πατερίτσας του ανάπηρου προσώπου, συνιστά άμεση σωματική βία, με την αιτιολογία ότι η πατερίτσα υποκαθιστά τμήμα του ανθρωπίνου σώματος, υποστηρίζει ότι η αφαίρεση μιας πατερίτσας, που είναι πεσμένη δίπλα από το θύμα, δεν εντάσσεται στις περιπτώσεις της έμμεσης σωματικής βίας, και μόνο το έγκλημα της παράνομης κατακράτησης θα μπορούσε να στοιχειοθετηθεί λόγω της καθήλωσης του θύματος στην θέση του 52. Παρόμοια είναι και η αντιμετώπιση του Παύλου απέναντι στην οριοθέτηση της έννοιας της σωματικής βίας. Εισφέρει, όμως, ως κριτήριο για τον χαρακτηρισμό μίας βίας κατά πράγματος ως άμεσης σωματικής βίας τη σύνδεση του αντικειμένου με το σώμα. Έτσι όταν αυτό είναι «απολύτως συνδεδεμένο πρακτικά και λειτουργικά με το σώμα του θύματος, κατά τρόπο που το θύμα να βιώνει την άσκηση της βίας σαν να ήταν πάνω στο ίδιο του το σώμα» 53, τότε μπορούμε να κάνουμε λόγο για άσκηση άμεσης σωματικής βίας. ελεύθερης κίνησής του. Πρακτική σημασία αποκτά η παραπάνω διάκριση στο έγκλημα της ληστείας, όπου στο α. 380 παρ. 1 εδ. α ΠΚ απαιτείται «σωματική βία κατά προσώπου», η οποία ερμηνεύεται από τον Μανωλεδάκη (βλ. Μανωλεδάκη/Μπιτζιλέκη, Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, σελ. 210) ως απαίτηση για χρησιμοποίηση άμεσης σωματικής βίας. Έτσι, το δεύτερο παράδειγμα σε περίπτωση που ο δράστης κλείδωνε το θύμα στο δωμάτιο για να του αφαιρέσει αντικείμενα του σπιτιού του, πληρεί την ποινική υπόσταση της ληστείας, σε αντίθεση με το πρώτο, όπου η έμμεση επενέργεια επί του σώματος, δεν αρκεί για την στοιχειοθέτηση του εγκλήματος της ληστείας. 51 Βλ. Μανωλεδάκη, Προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας, σελ. 47. 52 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Αρμεν. 1982, σελ. 975 53 Βλ. Παύλου, Εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, α.π. 218. 34