ΠΡΟΟΙΜΙΟ 1 3 Μετάφραση: 1. Αν δεν ήξερα καλά, βουλευτές, ότι οι κατήγοροί μου θέλουν να με βλάψουν με κάθε τρόπο, θα τους χρωστούσα μεγάλη ευγνωμοσύνη γι αυτή την κατηγορία τους γιατί νομίζω ότι για όσους έχουν συκοφαντηθεί άδικα συντελεστές πολύ μεγάλων αγαθών είναι αυτοί που τους αναγκάζουν να λογοδοτήσουν για τις πράξεις της ζωής τους. 2. Εγώ άλλωστε έχω τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη στον εαυτό μου, ώστε ελπίζω, και αν ακόμα συμβαίνει να φέρεται κάποιος σε μένα άσχημα (ή εχθρικά), όταν με ακούσει να μιλώ για τις πράξεις μου, ότι αυτός θα αλλάξει γνώμη και θα με θεωρεί πολύ καλύτερο στο εξής. 3. Και έχω την αξίωση, βουλευτές, αν σας αποδείξω αυτό μόνο, ότι δηλαδή διάκειμαι φιλικά προς το παρόν πολίτευμα και ότι έχω αναγκαστεί να συμμετέχω μαζί σας στους ίδιους κινδύνους, να μην έχω καμιά ακόμα ωφέλεια αν όμως αποδειχτεί ότι και κατά τα άλλα έχω ζήσει κόσμια και πολύ αντίθετα απ ό,τι πιστεύουν και λένε οι εχθροί μου, σας παρακαλώ να εγκρίνετε την εκλογή μου και να νομίζετε ότι αυτοί είναι κακοήθεις. Και πρώτα πρώτα θα αποδείξω ότι στην εποχή των Τριάκοντα δεν ήμουν ιππέας ούτε διέμενα στην πόλη ούτε συμμετείχα στο τότε καθεστώς. Ερμηνευτικά σχόλια: Ο Μαντίθεος κληρώθηκε βουλευτής και υφίσταται, κατά το νόμο, τη σχετική δοκιμασία από τη βουλή. Κάποιοι όμως συμπολίτες του τον κατηγόρησαν ότι ως ιππέας συνεργάστηκε με τους Τριάκοντα βαρύτατη κατηγορία-, ότι δεν είχε δημοκρατικά φρονήματα και, συνεπώς, έπρεπε να ακυρωθεί η εκλογή του. Ο Μαντίθεος, λοιπόν, δικαιούται και υποχρεούται να αναιρέσει το κατηγορητήριο και να αποδείξει τη αθωότητά του, γιατί μόνο έτσι θα ασκήσει το βουλευτικό του αξίωμα. Στην αρχή της απολογίας του, με τρόπο πρωτότυπο και απροσδόκητο, εκφράζει την ευγνωμοσύνη του στους κατηγόρους του, έστω και με προϋποθέσεις. Το γεγονός αυτό ασφαλώς ξαφνιάζει και εντυπωσιάζει τους βουλευτές, γιατί αναμενόμενο ήταν να νιώθει όχι ευγνωμοσύνη αλλά οργή και αντιπάθεια, αφού η κατηγορία τον εκθέτει. Η δήλωσή του όμως αυτή διεγείρει την προσοχή των ακροατών του (τήν πρόσεξιν). Στη συνέχεια υπογραμμίζει την πρόθεση και το ποιόν των κατηγόρων του: θέλουν να τον βλάψουν, γιατί είναι κακοήθεις και συκοφάντες. Έτσι τους μειώνει ηθικά, ενώ ο ίδιος παρουσιάζεται ως θύμα της μοχθηρίας τους, γεγονός που προδιαθέτει τους βουλευτές δυσμενώς απέναντί τους και ευμενώς στο πρόσωπό του. Ακολούθως τεκμηριώνει την έκφραση της ευγνωμοσύνης του: οι συκοφάντες δίνουν την ευκαιρία στους κατηγορούμενους να απολογηθούν για τη ζωή τους, ενώ δεν το επιθυμούν και δεν είναι φιλόδικοι. Και αφού είναι αθώοι,
καθώς προβάλλουν τις πράξεις και το ήθος τους, εύκολα ανασκευάζουν τις συκοφαντίες, δικαιώνονται και βγαίνουν κερδισμένοι από τη δοκιμασία τους με την αποκατάσταση της αλήθειας. Γι αυτό οι κατήγοροι αυτοί είναι σχεδόν ευεργέτες τους. Το ίδιο πιστεύει ακράδαντα ότι θα συμβεί και στη δική του περίπτωση. Είναι απόλυτα βέβαιος για την αθωότητά του, έχει πολύ μεγάλη αυτοπεποίθηση και προσδοκά ότι θα μεταστρέψει την όποια αντιπάθεια και κακή εκτίμηση προς την προσωπικότητά του. Αρκεί όσοι τον αντιπαθούν εξαιτίας κυρίως της εμφάνισής του να προσέξουν την απολογία του. Τότε θα αντιληφθούν το λάθος τους, θα αλλάξουν στάση και θα αναγνωρίσουν την αξιοσύνη και το ήθος του. Και για να ανασκευάσει την κατηγορία ότι δεν επέδειξε δημοκρατική διαγωγή, δηλώνει την πίστη και την αφοσίωσή του στο πολίτευμα και υπενθυμίζει ότι συμμετείχε στους αγώνες για την εδραίωση της δημοκρατίας, όπως και οι βουλευτές. Γιατί γνωρίζει καλά ότι η προβολή και η αναγνώριση του δημοκρατικού ήθους συγκινούσαν τους Αθηναίους και έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στη δοκιμασία των αρχόντων. Άλλωστε δεν είχαν περάσει πολλά χρόνια από την πτώση των Τριάκοντα (403 περ. 390 π.χ.) και γι αυτό οι πολίτες είχαν δημοκρατικές ευαισθησίες. Χαρακτηριστικό του νεανικού αυθορμητισμού και θάρρους, της περηφάνιας και αυτοπεποίθησης του Μαντίθεου είναι η χρήση του απαιτητικού ρήματος ἀξιῶ (= θεωρώ σωστό, έχω την αξίωση, απαιτώ). Όμως και το όλο νόημα της ημιπεριόδου αυτής (ἀξιῶ μηδέν πώ μοι πλέον εἶναι) εντυπωσιάζει με τον απορριπτικό του χαρακτήρα, γιατί ο ομιλητής δεν αξιώνει κάτι θετικά, δεν απαιτεί να του πιστωθεί η δημοκρατική διαγωγή του ως το μόνο του προσόν για την άσκηση του βουλευτικού του αξιώματος. Έτσι το βαρύ στο περιεχόμενό του ρ. ἀξιῶ, που δημιουργεί στην αρχή κάποια αντιπάθεια και δυσφορία, μετριάζεται και σχεδόν αίρεται, αφού τίθεται κάτω από προϋπόθεση. Ωστόσο ο Μαντίθεος δεν προβάλλει μόνο τα δημοκρατικά του φρονήματα, γιατί ξέρει ότι αυτά δεν επαρκούν, αλλά ότι μεγαλύτερη σημασία, κατά την κρίση του, είχε το ήθος του άνδρα. Γι αυτό τονίζει ότι ήταν συνεπής σε όλες τις υποχρεώσεις της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής του. Ότι εφάρμοζε το μέτρο, ότι ζούσε κόσμια και συνετά, χωρίς ακρότητες και υπερβολές, πάθη που δεν ταιριάζουν στην υγιή δημοκρατία. Έτσι η πολιτική αρετή του συνδυάζεται με την κοινωνική και ηθική αρετή. Και σωστά δίνει προτεραιότητα στο ήθος. Γιατί η πίστη στη δημοκρατία και η έμπρακτη αφοσίωση σ αυτήν, όπως εκδηλώνεται με τη συμμετοχή του ατόμου στους πολεμικούς κινδύνους για την εδραίωσή της, απαιτεί βέβαια σθένος ψυχής και αγωνιστικότητα, ανδρεία και αυταπάρνηση. Όμως υπάρχουν και οι σχέσεις του πολίτη με τους συμπολίτες του και με τις αρχές, ο ιδιωτικός και δημόσιος βίος κατά την ειρήνη, η καθημερινότητα που απαιτεί ήθος και αρετές, όπως είναι η μετριοπάθεια και η σύνεση, η αποφυγή των ακροτήτων και του φανατισμού, η πίστη στην αξιοκρατία, ο διάλογος και η συναίνεση, ο σεβασμός στην ετερότητα, η εντιμότητα και η δικαιοσύνη Γιατί χωρίς αρετές δε στηρίζεται η δημοκρατία.
Έτσι ο Μαντίθεος θα αποδείξει πως έχει και ήθος, αν και οι κατήγοροί του πιστεύουν και διαδίδουν το αντίθετο για αυτόν ότι η απολογία του θα τον αποκαταστήσει, όπως και θα εκθέσει τους συκοφάντες του. Εντύπωση τώρα προκαλεί η χρήση του παρακλητικού ρήματος δέομαι. Η αξίωση έγινε σεμνή ικεσία, γεμάτη συστολή και σεβασμό προς το κύρος των βουλευτών, αφού και αυτή ακόμα τίθεται κάτω από προϋπόθεση. Ο υπερήφανος και αλαζονικός ίσως νέος υποκλίνεται στο βασικό θεσμό της βουλής και, καθώς εκφράζει τη δημοκρατικότητα και το ήθος του, κερδίζει την εύνοια. Τέλος, επανερχόμενος στο κατηγορητήριο, δηλώνει με έμφαση ότι είναι ψευδές, γιατί ούτε στο σώμα των ιππέων υπηρέτησε, το στήριγμα των τριάκοντα, ούτε και συμμετείχε στο τότε καθεστώς, αφού άλλωστε την εποχή εκείνη δεν ήταν στην Αθήνα. Έτσι και η κατακλείδα της ενότητας αυτής επιτελεί τους τρεις σκοπούς του προοιμίου. Επιπλέον, το προοίμιο δίνει αναγκαία στοιχεία στον αναγνώστη για την παρακολούθηση της δοκιμασίας: Τους αντιδίκους: κατηγόρους Μαντίθεο Το δικαστήριο: Βουλή των πεντακοσίων Το κατηγορητήριο Το χρόνο: μετά την εποχή των Τριάκοντα Πολιτικά δεδομένα: τυραννία των Τριάκοντα, δημοκρατία, δοκιμασία αρχόντων.
ΔΙΗΓΗΣΗ ΑΠΟΔΕΙΞΗ 4 5 Μετάφραση: 4. Ο πατέρας μου λοιπόν πριν από την καταστροφή μας στον Ελλήσποντο μας έστειλε μακριά στο Σάτυρο που βρισκόταν στον Πόντο, για να ζήσουμε (εκεί), και δε διαμέναμε στην πατρίδα μας ούτε όταν γκρεμίζονταν τα τείχη ούτε όταν μεταβαλλόταν το πολίτευμά μας, αλλά γυρίσαμε πέντε μέρες πριν επιστρέψουν από την εξορία τους στον Πειραιά οι άντρες που εξόρμησαν από τη Φυλή. 5. Και βέβαια ούτε εμείς ήταν φυσικό να επιθυμούμε να συμμετέχουμε στους ξένους κινδύνους, αφού είχαμε έρθει σε τέτοια κρίσιμη περίσταση, ούτε εκείνοι φαίνεται ότι είχαν τέτοια γνώμη, ώστε να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας και σε όσους ζούσαν στα ξένα και σε όσους δε διέπρατταν κανένα αδίκημα, αλλά πιο πολύ στερούσαν τα πολιτικά δικαιώματα ακόμα και από όσους κατέλυσαν μαζί τους τη δημοκρατία. Ερμηνευτικά σχόλια: Ο Μαντίθεος, συνεπής στην πρόθεση του λόγου του ότι οὐ μετέσχε τῆς τότε πολιτείας, αρχίζει να αφηγείται γεγονότα της περιόδου εκείνης, που αποδεικνύουν την αλήθεια του ισχυρισμού του και κλονίζουν το κατηγορητήριο. Δηλώνει, λοιπόν, ότι τότε (405-403 π.χ.) δε βρισκόταν στην Αθήνα, γιατί ο πατέρας του τον είχε στείλει στον Πόντο, στο φίλο του βασιλιά Σάτυρο, για να αποκτήσει εμπειρία στο εμπόριο σίτου. Συνεπώς, αφού απουσίαζε, δεν μπορεί να ήταν συνεργός των Τριάκοντα και να ασκούσε δημόσιο αξίωμα, δοτό μάλιστα από εκείνους. Έτσι, από μακριά μόνο έζησε τα δραματικά γεγονότα που τραυμάτισαν θανάσιμα την Αθήνα: την πανωλεθρία του αθηναϊκού στόλου στους Αιγός ποταμούς (Απρίλιος 405 π.χ.) την κατεδάφιση των τειχών (άνοιξη 404 π.χ.) την εγκαθίδρυση των Τριάκοντα και την κατάλυση της δημοκρατίας (Αύγουστος/Σεπτέμβριος 404 π.χ.) τις εγκληματικές πράξεις του καθεστώτος εκείνου (ως το Μάιο 403 π.χ.). Η απουσία του από την Αθήνα μπορεί να αποδειχτεί εύκολα με μάρτυρες. Ο Μαντίθεος σκόπιμα και εύστοχα αναφέρεται στα γεγονότα αυτά, γιατί αναμοχλεύει μνήμες, υπενθυμίζοντας στους βουλευτές οδυνηρά βιώματα και τραυματικές εμπειρίες, οἰκεῖα κακά. Έτσι διεγείρει αντιπαθητικά συναισθήματα κατά των κατηγόρων του που αποδεικνύονται αισχροί συκοφάντες, αφού αυτός απουσίαζε από την Αθήνα τότε.
Δηλώνει ακόμα, και μάλιστα με σκόπιμη ακρίβεια, το χρόνο της επανόδου του: πέντε μόλις μέρες πριν από το τέλος του δράματος. Οι καιροί τότε ήταν ιδιαίτερα κρίσιμοι και επικίνδυνοι για τους Τριάκοντα, όταν η σθεναρή αντίσταση του Θρασύβουλου προδίκαζε τη βέβαιη πτώση τους. Γι αυτό θα ήταν παράλογη η ανάμειξη του Μαντίθεου στην πολιτική ζωή της Αθήνας οι κίνδυνοι ήταν ξένοι σε αυτόν, όπως και τα εγκλήματα των τυράννων. Τις μέρες εκείνες οι συνεργοί εγκατέλειπαν το καθεστώς που κατέρρεε, γιατί προείχε η αποστασιοποίηση για την επιβίωση. Και ο ίδιος δεν ήταν ανόητος να προστρέξει αρωγός του καθεστώτος, όταν οι άλλοι έφευγαν. Άλλωστε, όπως υποστηρίζει, οι Τριάκοντα δεν είχαν εμπιστοσύνη σε όσους Αθηναίους αποδημούσαν, αλλά ούτε και σε μετριοπαθείς ολιγαρχικούς, πολύ περισσότερο στους έντιμους πολίτες, ώστε να τους παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση της πολιτείας. Εμπιστεύονταν μόνο τους ένθερμους ομοϊδεάτες τους, που συμμετείχαν έμπρακτα στα κακουργήματά τους στηρίζοντας ενεργά το καθεστώς τους. Γι αυτό τιμωρούσαν με στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων και παλιούς συνεργάτες τους, αν αυτοί διατύπωναν αντιρρήσεις και επικρίσεις για την πολιτική τους τρομοκρατία, ή και τους θανάτωναν (περίπτωση Θηραμένη). Η αναφορά του Μαντίθεου στους δίκαιους και έντιμους πολίτες είναι ιδιαίτερα εύστοχη, αφού έμμεσα σ αυτούς εντάσσει και τον εαυτό του. Έτσι διαχωρίζει τη θέση του από τους εγκληματίες Τριάκοντα, προβάλλει τα δημοκρατικά του φρονήματα, το ήθος και την αρετή του, γεγονός που αποκλείει οποιαδήποτε συνεργασία μαζί τους. Έτσι, οι επικρίσεις του για τους Τριάκοντα συντελούν στο να κερδίσει την εύνοια των βουλευτών, ενώ στοχεύουν και στην αναίρεση του κατηγορητηρίου. Η ενότητα όχι μόνο ανασκευάζει την κατηγορία ότι ο Μαντίθεος μετέσχε τῆς τότε πολιτείας, αλλά βοηθά και στο να αποκτήσει κανείς πραγματολογική γνώση της εποχής εκείνης, καθώς υπάρχουν σοβαρά ιστορικά στοιχεία για την κοινωνική και πολιτική ζωή της Αθήνας.
ΔΙΗΓΗΣΗ ΑΠΟΔΕΙΞΗ 6-7 Μετάφραση: 6. Έπειτα είναι ανόητο να αναζητεί κανείς όσους υπήρξαν ιππείς από το γραμμένο στη μικρή σανίδα όνομά τους γιατί σ αυτήν πολλοί από αυτούς που ομολογούν ότι ήταν ιππείς δε συμπεριλαμβάνονται, ενώ μερικοί από αυτούς που ζούσαν στα ξένα είναι γραμμένοι. Όμως το εξής είναι πολύ μεγάλη απόδειξη όταν δηλαδή γυρίσατε στην πατρίδα σας από την εξορία, αποφασίσατε να (σας) παραδώσουν οι φύλαρχοι κατάλογο των ιππέων, για να πάρετε πίσω από αυτούς το επίδομα. 7. Για μένα λοιπόν κανείς δεν μπορεί να αποδείξει ούτε ότι αναγράφηκα από τους φυλάρχους ούτε ότι παραδόθηκα στους συνηγόρους του δημοσίου ούτε ότι επέστρεψα κάποιο επίδομα. Και όμως είναι εύκολο σε όλους να αντιληφθούν αυτό, ότι δηλαδή ήταν αναγκασμένοι οι φύλαρχοι, αν δεν παρουσίαζαν αυτούς που πήραν τα επιδόματα, να τα καταβάλουν οι ίδιοι για τιμωρία τους. Συνεπώς, πολύ πιο δίκαια θα είχατε εμπιστοσύνη σ εκείνους τους καταλόγους παρά σε αυτά (τα «σανίδια») γιατί ήταν εύκολο να σβήσει το όνομά του από αυτά όποιος ήθελε, σ εκείνους όμως ήταν υποχρεωτικό να αναφερθούν από τους φυλάρχους όσοι υπηρέτησαν στο ιππικό. Ερμηνευτικά σχόλια: Οι κατήγοροι στηρίζονται στο γεγονός ότι και το όνομα του Μαντίθεου συμπεριλαμβανόταν στο σανίδιον ανάμεσα σε άλλα ονόματα των ιππέων που υπηρέτησαν τους Τριάκοντα. Αυτό αποτελεί τη μόνη ισχυρή απόδειξή τους ότι ο κατηγορούμενος είναι ολιγαρχικός και, συνεπώς, εχθρός της δημοκρατίας και ανάξιος να ασκήσει το βουλευτικό του αξίωμα. Η κατηγορία είναι βαρύτατη, αφού μάλιστα οι Αθηναίοι έχουν δημοκρατικές ευαισθησίες και είναι πρόσφατες οι τραυματικές τους εμπειρίες από την τυραννία (404 περ. 390 π.χ.) Ο Μαντίθεος δεν μπορεί βέβαια να αρνηθεί αυτή την αναγραφή του ονόματός του. Προσπαθεί όμως να μειώσει τη σοβαρότητα της καταγγελίας χαρακτηρίζοντας αφελείς και ανόητους τους κατηγόρους του που βασίστηκαν σε αυτό το στοιχείο. Υποστηρίζει λοιπόν ότι το σανίδιον δεν αποτελεί αξιόπιστο τεκμήριο της ενοχής του. Και τη θέση του αυτή την τεκμηριώνει με το εξής διπλό επιχείρημα: Πολλοί από αυτούς που ομολογούσαν ότι ήταν ιππείς των Τριάκοντα δε συμπεριλαμβάνονταν στο σανίδιον. Μερικοί που έλειπαν τότε από την Αθήνα αναγράφονταν.
Ωστόσο, ο Μαντίθεος δεν αναφέρει συγκεκριμένα ονόματα ούτε και καλεί μάρτυρες που θα στήριζαν τα επιχειρήματά του αυτά. Αρκείται στη δημιουργία εντυπώσεων μόνο για τον κλονισμό της αξιοπιστίας του σανιδίου. Η τακτική του αυτή είναι σκόπιμη, γιατί ασφαλώς τα ονόματα ήταν γνωστά στους βουλευτές. Άλλωστε έτσι δεν εκθέτει πρόσωπα, δεν αναμοχλεύει πάθη του παρελθόντος, δεν προκαλεί ανησυχίες και αντιπάθειες ούτε δημιουργεί υπόνοιες για αναμενόμενες δίκες. Στη συνέχεια της απολογίας του υποδεικνύει ποιος είναι ο μόνος τρόπος εύρεσης της αλήθειας: είναι ο κατάλογος των ιππέων που παρέδιδαν οι φύλαρχοι στη Βουλή, και συγκεκριμένα εκείνος μετά την πτώση των Τριάκοντα. Σ αυτόν αναγράφονταν οι ιππείς συνεργοί του τυραννικού καθεστώτος, οι οποίοι και έπρεπε να επιστρέψουν την κατάστασιν. Έτσι ο Μαντίθεος με το λογικό αυτό επιχείρημά του αλλάζει συνειδητά το τεκμήριο της ενοχής ή της αθωότητάς του αποσπά τη σκέψη και την προσοχή των βουλευτών από το ενοχοποιητικό γι αυτόν σανίδιον και τη στρέφει σ εκείνο το αποδεικτικό στοιχείο που τον ευνοεί, δηλαδή στον κατάλογο των ιππέων που υπέβαλαν οι φύλαρχοι στη Βουλή. Και αυτή ακριβώς η μετάθεση μαρτυρεί τη δυνατότητα του Λυσία ως λογογράφου και «προοικονομεί» την αθώωση του πελάτη του. Ακολούθως ο κατηγορούμενος με ρητή δήλωσή του υποστηρίζει εμφατικά τα εξής: Το δικό του όνομα δε συμπεριλήφθηκε στον κατάλογο των ιππέων μετά την πτώση των Τριάκοντα. Δε στράφηκαν εναντίον του οι σύνδικοι για να απαιτήσουν την ἀνάπραξιν, δηλαδή την επιστροφή της καταστάσεως. Δεν κατέβαλε ποτέ καμιά κατάστασιν. ΑΡΑ: Δεν υπήρξε ιππέας στην εποχή των Τριάκοντα. Τα τρία αυτά στοιχεία αποδεικνύουν την αθωότητα του Μαντίθεου. Αλλά και η πρόταξη (ἐμέ), η υπερβολή (οὐδείς), το πολυσύνδετο των αρνήσεων (οὒτε οὒτε.. οὒτε), το ομοιοτέλευτο και το πάρισον των τριών μετοχικών συνόλων (ἀπενεχθέντα ὑπό τῶν φυλάρχων/παραδοθέντα τοῖς συνδίκοις/κατάστασιν καταβαλόντα), η χρήση σύνθετων ρηματικών τύπων, όλα αυτά ενισχύουν την προηγούμενη επιχειρηματολογία του Μαντίθεου, γίνονται μέσα πειθούς και καθιστούν το λόγο αποτελεσματικό. Ωστόσο, το προηγούμενο λογικό συμπέρασμα του απολογούμενου (ἐμέ τοίνυν οὐδείς ἂν ἀποδείξειεν ) είναι η κατακλείδα ενός υποθετικού συλλογισμού με τη μορφή ενθυμήματος. Πρόκειται για βραχυλογικό συλλογισμό, του οποίου το συμπέρασμα στηρίζεται σε δεδομένα πιθανά/εἰκότα. Έτσι, αν αυτά ευσταθούν, αληθεύει η συλλογιστική πορεία αλλιώς το συμπέρασμα έχει μόνο τυπική/λογική ορθότητα και είναι λογικά έγκυρο, δεν έχει όμως αλήθεια. Συγκεκριμένα ο συλλογισμός του Μαντίθεου έχει ως εξής στην πλήρη του μορφή: 1. Αν ήμουν ιππέας και συνεργός των Τριάκοντα, θα έπρεπε:
ο φύλαρχος να συμπεριλάβει και το δικό μου όνομα στον κατάλογο των ιππέων ή οι σύνδικοι να διεκδικήσουν από μένα την κατάστασιν ή εγώ να επιστρέψω την κατάστασιν 2. Εγώ όμως: δε συμπεριλήφθηκα στον κατάλογο αυτό δεν είχα δίκη με τους συνδίκους δεν επέστρεψα καμιά κατάστασιν 3. Άρα δεν ήμουν ιππέας στην εποχή των Τριάκοντα. Επειδή όμως ίσως μερικοί θα πίστευαν ότι ο φύλαρχος παρέλειψε από τον κατάλογο το όνομα του Μαντίθεου για κάποιο λόγο (αμέλεια, φόβο, δόλο, φιλία, ευγνωμοσύνη, συμφέρον ), ο κατηγορούμενος δε θέλει να αφήσει καμιά σκιά, επιφύλαξη και αμφισβήτηση για την αθωότητά του. Γι αυτό τονίζει ότι σε μια τέτοια παράλειψη θα κατέβαλλαν οι ίδιοι οι φύλαρχοι την κατάστασιν. Και αυτό σημαίνει ότι η οικονομική επιβάρυνση που θα υφίσταντο τους υποχρέωνε ασφαλώς να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί και ευσυνείδητοι στο θέμα αυτό. Έτσι ο Μαντίθεος καταλήγει στο τελικό συμπέρασμα/προτροπή: για την εύρεση της αλήθειας, την ενοχή ή την αθώωσή του πιο δίκαιο είναι να στηρίζεται κανείς στον κατάλογο των ιππέων παρά στο σανίδιον. Και αιτιολογεί πάλι τη θέση του αυτή ως εξής: Ήταν εύκολο να σβήσει κανείς το όνομά του από το σανίδιον, αρκεί να το ήθελε. Οι φύλαρχοι όμως είχαν την υποχρέωση να γράψουν επακριβώς τα ονόματα των ιππέων στον κατάλογο. Και φαίνεται ότι το προηγούμενο διπλό επιχείρημα είναι ιδιαίτερα σοβαρό. Γιατί πράγματι το σανίδιον ήταν εκτεθειμένο στην κοινή θέα, μάλλον στην Αγορά, και κανένας δεν ήταν υπεύθυνος για την προστασία και τη φύλαξή του. Έτσι, μάλλον εύκολα κάποιος μπορούσε να αλλοιώσει το περιεχόμενό του από προσωπικό συμφέρον και φόβο ή από κακία και έχθρα. Αντίθετα, ο κατάλογος των φυλάρχων ήταν δημόσιο και επίσημο έγγραφο συνεπώς σοβαρό, αυθεντικό και ανόθευτο, έγκυρο και αξιόπιστο. Γι αυτό και φυλασσόταν αυστηρά στα αρχεία του κράτους. Έτσι η αποδεικτική του ισχύς είναι οπωσδήποτε μεγαλύτερη από εκείνη του σανιδίου. Η ενότητα αυτή δίνει τα εξής ιστορικά στοιχεία για την πραγματολογική γνώση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της Αθήνας: το ιππικό ήταν βασικό στρατιωτικό σώμα της πολιτείας, ακόμα και στην εποχή των Τριάκοντα. Το σανίδιον, ο κατάλογος των ιππέων, η κατάστασις και η ἀνάπραξις ήταν και αυτά μέσα για την ομαλή λειτουργία της δημοκρατίας.
Οι φύλαρχοι είχαν την ευθύνη για τη σύνταξη του καταλόγου των ιππέων και υφίσταντο κυρώσεις, όταν δεν ήταν συνεπείς στο χρέος τους. Οι σύνδικοι υποστήριζαν το δημόσιο συμφέρον.