Το Φαινόμενο της Παιδικής Κακοποίησης Συναισθηματική Κακοποίηση Αγγελική Αντωνακοπούλου, Μ.Α. Ψυχολόγος
ΟΡΙΣΜΟΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Με τον όρο «παιδική κακοποίηση» αναφερόμαστε στη: Βία Κακή μεταχείριση ή την παραμέληση την οποία βιώνει ένα παιδί ή ένας έφηβος ενώ βρίσκονται υπό την «προστασία» ενός ατόμου το οποίο εμπιστεύονται ή από το οποίο εξαρτώνται.
ΠΑΙΔΙΚΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ Ή ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗ ΚΑΘΟΡΙΖΕΤΑΙ: οποιαδήποτε πράξη ή αμέλεια γονέα ή κηδεμόνα (υπεύθυνου για τη φύλαξη παιδιού) η οποία δημιουργεί βλάβη, τραύμα, πόνο, φόβο, απειλή, αίσθημα δυσαρέσκειας, δυσφορίας, αποστροφής ή ενοχής, έχει αρνητική επίδραση στο άτομο που τη δέχεται και μπορεί να καταλήξει σε θάνατο, σε σοβαρή φυσική ή συναισθηματική βλάβη, σεξουαλική κακοποίηση ή εκμετάλλευση ή οποιαδήποτε πράξη ή αμέλεια η οποία αποτελεί επικείμενο κίνδυνο σοβαρής βλάβης.
ΠΟΙΕΣ ΕΊΝΑΙ ΟΙ ΚΥΡΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Η σωματική κακοποίηση Η σεξουαλική κακοποίηση Η παραμέληση και η έκθεση σε κίνδυνο Η συναισθηματική κακοποίηση Πολλοί στις παραπάνω μορφές προσθέτουν και την εκμετάλλευση. Αν και παραπάνω μορφές μπορεί να βρεθούν ξεχωριστά, συχνά παρατηρείται συνδυασμός τους.
ΣΗΜΑΔΙΑ ΠΟΥ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΚΙΜΗΣΟΥΝ ΤΗΝ ΥΠΟΨΊΑ Το παιδί: ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ είχνει ξαφνικές αλλαγές στη συμπεριφορά. είχνει ξαφνικές αλλαγές στη σχολική επίδοση ή απουσιάζει από το σχολείο. Αντιμετωπίζει μαθησιακά προβλήματα τα οποία δεν αποδίδονται σε συγκεκριμένα ψυχολογικά ή σωµατικά αίτια. Πηγαίνει στο σχολείο νωρίς, μένει ως αργά μετά το σχόλασμα και δεν θέλει να πάει στο σπίτι του. Ασθενεί πολύ συχνά και δεν έχει βοήθεια σε σωµατικά και γενικότερα προβλήματα υγείας. Είναι σε εγρήγορση σαν να προετοιμάζεται για κάτι κακό που πιθανόν να συμβεί.
ΣΗΜΑΔΙΑ ΠΟΥ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΚΙΜΗΣΟΥΝ ΤΗΝ ΥΠΟΨΊΑ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Ο γονέας: είχνει ελάχιστο ενδιαφέρον για το παιδί και δεν Ανταποκρίνεται στο κάλεσμα του σχολείου για πληροφορίες. Αρνείται την ύπαρξη των εμφανών προβλημάτων του παιδιού ή άλλοτε κατηγορεί το παιδί για αυτά. Ζητά από το δάσκαλο να χρησιμοποιεί σκληρές μεθόδους αντιμετώπισης. Βλέπει το παιδί εντελώς κακό, ανάξιο και φορτικό Απαιτεί την τελειότητα για τη σχολική επίδοση που δε µπορεί να κατορθώσει το παιδί Ο γονέας και το παιδί: Σπάνια κοιτάζουν ή αγγίζουν ο ένας τον άλλον. Περιγράφουν τη σχέση τους ως κάτι τελείως αρνητικό. Αναφέρουν ότι δεν συμπαθεί ένας τον άλλο.
Παιδική Σωματική Κακοποίηση (ΠΣΚ) ορίζουμε την "χρησιμοποίηση βίας ή άλλων ηθελημένων, "όχι τυχαίων" πράξεων εις βάρος παιδιών (ατόμων έως 18 ετών) από γονείς ή άλλα πρόσωπα, η οποία προκαλεί πόνο, τραυματισμό ή μόνιμη βλάβη στη σωματική και κάθε άλλη λειτουργία και ανάπτυξη του παιδιού".
ΣΗΜΑΔΙΑ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Ανεξήγητα καψίµατα, δαγκωνιές, µελανιές, κατάγµατα και µαυρισµένα µάτια Μελανιές ή άλλα εµφανή σηµάδια, ιδιαίτερα µετά από απουσία του από το σχολείο Κακώσεις που δεν αιτιολογούνται επαρκώς, δεν αντιµετωπίζονται ιατρικά και καλύπτονται σκόπιµα από ανάλογα ρούχα. Παραπονείται ότι πονάει ή δυσκολεύεται να κινηθεί Φοβάται την παροχή ιατρικής βοήθειας ή την επικοινωνία του σχολικού υπεύθυνου µε τους γονείς του. είχνει φοβισμένο µε τους γονείς. Οπισθοχωρεί στο πλησίασµα ενήλικα. Παρουσιάζει τάσεις φυγής, αυτοκαταστροφικές τάσεις και µειωµένη κοινωνικότητα. Αναφέρει τραυµατισµό από το γονέα ή άλλον ενήλικα κηδεµόνα.
ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ Είναι οποιουδήποτε τύπου επαφή ενός ενηλίκου με ένα παιδί με στόχο τη σεξουαλική ικανοποίηση του ενηλίκου. Στην σεξουαλική κακοποίηση περιλαμβάνεται: α)η σωµατική επαφή (ερωτικά φιλιά, θωπείες στα γεννητικά όργανα του παιδιού, υποχρέωση του παιδιού να θωπεύσει τα γεννητικά όργανα ενηλίκου, επαφή στόµατος- γεννητικών οργάνων, τριβή γεννητικών οργάνων του ενήλικα στο παιδί, εισχώρηση στον κόλπο ή πρωκτό. β) επίδειξη γεννητικών οργάνων ενήλικα σε παιδιά, γ) λεκτική πίεση για σεξ, δ) επίδειξη σε παιδιά πορνογραφικών εικόνων ή βιντεοταινιών ε) η χρησιμοποίηση του παιδιού ως μοντέλο στην παραγωγή πορνογραφικού υλικού.
ΣΗΜΑΔΙΑ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Παρουσιάζει ασυνήθιστη ή απρόσμενη απάντηση όταν ερωτείται αν το έχει αγγίξει κανείς. Φοβική συμπεριφορά (εφιάλτες, κατάθλιψη, ασυνήθεις φόβοι, τάσεις φυγής), Παραπονιέται για πόνους (πονοκέφαλος, κοιλιακός) Παλινδρομεί σε βρεφική συμπεριφορά ( πιπίλισµα ή βραδινή ενούρηση,) Μόλυνση της ουρικής οδού, πόνος ή αιμορραγία των γεννητικών οργάνων Ύπαρξη σεξουαλικώς μεταδιδόμενης ασθένειας. Δείχνει ξαφνικό και χωρίς εµφανή λόγο, φόβο ή άρνηση να συναντήσει κάποιους ανθρώπους. Ζωγραφίζει παραστάσεις σεξουαλικών πράξεων. Έχει ανάρµοστη για την ηλικία του σεξουαλική συμπεριφορά.
Παραμέληση: είναι η πιο συνηθισμένη μορφή παιδικής κακοποίησης και αποτελεί τη μακροχρόνια στέρηση του παιδιού από τις βασικές και απαραίτητες προϋποθέσεις ασφαλούς και υγιούς ανάπτυξής του όπως το καθαρό και υγιεινό σπιτικό, η τροφή και η ένδυση, η ιατρική περίθαλψη και η εκπαίδευση. Σημάδια Παραμέλησης: Μη επαρκής σίτιση, στέγαση ή ένδυση. Ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης. Εγκατάλειψη του παιδιού. Ανεπαρκής φροντίδα του παιδιού και έκθεσή του σε κίνδυνο π.χ. όταν κάποιος αφήνει το παιδί να παίζει μόνο του ή να μένει μόνο του.
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ Είναι ο τύπος της συμπεριφοράς, λεκτικής ή πρακτικής που θέτει την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού σε κίνδυνο. Συναισθηµατική κακοποίηση συμβαίνει όταν οι γονείς ή οι έχοντες την ευθύνη, αγνοούν το παιδί, το εκμεταλλεύονται, το απειλούν, το ντροπιάζουν, το υποτιµούν, αρνούνται να το κοιτάξουν ή να το καλέσουν µε το όνοµά του, το απορρίπτουν, το γελοιοποιούν, το αποµονώνουν από κοινωνικές σχέσεις µε άλλα παιδιά ή ενηλίκους, τον ενοχοποιούν λόγω δικών τους ανασφαλειών, το διαφθείρουν µε συµµετοχή σε παράνοµες, αντικοινωνικές ή καταστροφικές δραστηριότητες. Τα παιδιά που συνεχώς αγνοούνται, ντροπιάζονται, υποτιµούνται, τροµοκρατούνται ή ταπεινώνονται υποφέρουν τόσο, αν όχι και περισσότερο από αυτά που κακοποιούνται σωµατικά. Τα μωρά που στερούνται συναισθηµατικής φροντίδας, ακόµη κι αν τρέφονται σωστά, δεν αναπτύσσονται σωστά ή µπορεί να γίνουν ανήσυχα και µε χαµηλή αυτοεκτίμηση. Να σηµειωθεί ότι ακόµη και οι καλύτεροι γονείς µπορεί να χάσουν την υποµονή τους και να πουν ή να κάνουν πράγµατα που πληγώνουν. Αυτό όµως που χαρακτηρίζει την συναισθηµατική κακοποίηση είναι η επαναλαμβανόμενη και μακροχρόνια εµφάνισή της. Σε όλες τις µορφές κακοποίησης συνυπάρχει συνήθως και η συναισθηµατική κακοποίηση. Όταν όµως παρουσιάζεται μόνη της είναι πολύ δύσκολο να γίνει αντιληπτή από τους επαγγελματίες, αφού συνήθως δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις.
ΣΗΜΕΙΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Η πιθανότητα συναισθηματικής κακομεταχείρισης πρέπει να τίθεται όταν το παιδί Έχει ξαφνική αλλαγή στην αυτοεκτίμησή του. Έχει συμπτώματα κατάθλιψης, διαταραχές ύπνου (εφιάλτες) και διαταραχές διατροφής. Παραπονιέται για πονοκεφάλους ή στομαχόπονους χωρίς ιατρικό αίτιο. Εμφάνιση φόβων και διάγνωση αγχώδης διαταραχή. Έχει υπερβολικές συμπεριφορές (είναι υπερβολικά απαιτητικό ή υπερβολικά παθητικό ή επιθετικό. Παρουσιάζει στοιχεία παλινδρόμησης. Έχει καθυστέρηση στη σωµατική και την συναισθηµατική του ανάπτυξη. Δηλώνει επιθυμία αυτοκτονίας. Έχει τάσεις φυγής. Δηλώνει ότι δεν είναι συναισθηµατικά δεμένο µε τον γονέα Η πιθανότητα συναισθηματικής κακομεταχείρισης πρέπει να τίθεται όταν ο γονιός ή άλλος ενήλικας που φροντίζει το παιδί: Συνεχώς κατηγορεί, μειώνει, επιπλήττει το παιδί ή δείχνει υπερβολική αγάπη. Δε δείχνει ενδιαφέρον για το παιδί και αρνείται να δεχθεί προσφορές βοήθειας για τα προβλήματα του παιδιού. Απροκάλυπτα απορρίπτει το παιδί.
ΜΟΡΦΕΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Απόρριψη: συμπεριφορές που φανερώνουν τη μη αποδοχή του παιδιού, όπως η άρνηση του γονιού να δείξει αφοσίωση. Το παιδί αντιμετωπίζεται σα να μην υπάρχει, θεωρείται ανάξιο ή κατώτερο, οι πράξεις και οι σκέψεις του υποτιμώνται. Ταπείνωση: συμπεριφορές που προσβάλουν και εξευτελίζουν το παιδί, με αποτέλεσμα να θίγεται η ακεραιότητα, η προσωπική αξία και η αυτοεκτίμηση του. Εκφοβισμός: Στην περίπτωση αυτή το παιδί δέχεται απειλές για σοβαρές τιμωρίες και/ή κυριαρχεί ένα κλίμα φόβου. Επιπλέον, το παιδί τρομοκρατείται και κυριαρχεί η απειλή, που ενίοτε πραγματοποιείται, ότι θα τοποθετηθεί σε ακατάλληλο ή/και επικίνδυνο περιβάλλον. Απομόνωση: Πρόκειται για την απαγόρευση συμμετοχής στις καθημερινές δραστηριότητες κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Αδιαφορία: Στις περιπτώσεις αυτές ο γονιός παρουσιάζεται μη διαθέσιμος ή ανίκανος να ανταποκριθεί στις συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού. Υποκατάστατο σχέσης: έχουμε όταν ο γονιός χρησιμοποιεί το παιδί ως συναισθηματικό σύντροφο. Ο γονιός δεν είναι εκεί για να καλύψει τις ανάγκες του παιδιού, αλλά το αντίστροφο. Εκμετάλλευση/προώθηση: η συμπεριφορά των γονιών ενθαρρύνει την ανάπτυξη λανθασμένων αντικοινωνική κοινωνικών αξιών που ενισχύουν την αποκλίνουσα συμπεριφορά, όπως η επιθετικότητα ή η χρήση ουσιών.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ Οι φωνές και οι κραυγές. Οι χαρακτηρισμοί «είσαι ηλίθιος», «είσαι κακό παιδί», «είσαι άχρηστος/η». Η σύγκριση των παιδιών με άλλα παιδιά, εις βάρος του «δεν αξίζεις τίποτε», «ο ξάδελφος σου πάει καλύτερα από σένα» κλπ. Οι απειλές εγκατάλειψης ή βίας «θα φύγω και θα σε παρατήσω», «θα σε κλείσω σε ίδρυμα», «θα σου σπάσω τα κόκαλα» κλπ. Η ταπείνωση του παιδιού «είσαι για πέταμα», «τι ήθελα και έκανα ένα παιδί σαν και σένα» κλπ. Η έλλειψη στοργής, αγάπης και τρυφερών εκδηλώσεων. Η δημιουργία αρνητικών ενοχών «θα με κάνεις να πεθάνω», «εσύ φταις για όλα» ή και θετικών ενοχών «Σου έλειψα?», «να με σκέφτεσαι τώρα που θα λείπω», «με σκεφτόσουν όσο έλειπα?» «Θέλεις να κοιμηθούμε μαζί? Γιατί δε θέλεις?». Οι απειλές εγκατάλειψης ή βίας «θα φύγω και θα σε παρατήσω», «θα σε κλείσω σε ίδρυμα», «θα σου σπάσω τα κόκαλα» κλπ. Οι ακραίες μορφές τιμωρίας π.χ. στέρηση φαγητού, νερού, κλείδωμα σε σκοτεινούς χώρους, δέσιμο κλπ.
ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΓΟΝΕΙΣ Να κατακρίνετε την συμπεριφορά του παιδιού, όχι το ίδιο το παιδί. Επιβραβεύστε το παιδί όταν δείχνει ακόµη μικρές καλές πράξεις ή συμπεριφορά. Μην κολλάτε ταµπέλες στα παιδιά, όπως «ηλίθιο», «τεμπέλη», «δεν κάνεις τίποτα σωστό». Αυτά μειώνουν την αυτοεκτίμηση. Ζητήστε συγνώµη από το παιδί σας, αν είπατε κάτι που δε το εννοούσατε. Ακούστε το παιδί µε υποµονή. εχτείτε τις εμπειρίες και τα συναισθήματα του χωρίς να τα υποτιμάτε. Πείτε του πόσο σηµαντικό είναι, για τις δυνατότητές του, ότι είναι καλό, έξυπνο και αξιαγάπητο. Μην αντιδράτε υπερβολικά δείχνοντας οργή και φόβο. Βοηθείστε να αναπτυχθεί η αυτοεκτίμηση του παιδιού. Μην αγαπάτε υπερβολικά το παιδί. Επιβραβεύστε το και ενθαρρύνετέ το. Χτίστε την αυτοπεποίθησή τους. Αν το παιδί συμπεριφέρεται περίεργα, θυµηθείτε να βλέπετε τα συναισθήματα που βρίσκονται κάτω από τις πράξεις του. Προωθήστε τις κοινωνικές σχέσεις του παιδιού µε συνομήλικους. Ζητήστε τη βοήθεια ειδικού για να μάθετε να συμπεριφέρεστε καλύτερα στο παιδί σας.
Να Θυμάστε ότι: Η ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ βοηθά ένα παιδί να πάρει ένα μάθημα το οποίο θα επηρεάσει θετικά τη ζωή και τη συμπεριφορά του. Η ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ θα το οδηγήσει σε θυμό, μίσος και ακόμη πιο παραβατική συμπεριφορά. Η ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ δεν είναι ενοχή ή ντροπή. Η ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ είναι ντροπή ή ενοχή η οποία ικανοποιεί μόνο τις ανάγκες των γονιών και καταστρέφει την αυτοεκτίμηση του παιδιού. Η ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ ενισχύει το αίσθημα αυτοσεβασμού του παιδιού, διδάσκοντάς του τον αυτοέλεγχο, έτσι ώστε να αισθάνεται άνετα μέσα στην οικογένεια και την κοινωνία. Η ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ του στερεί το αίσθημα της αυτοπεποίθησης ενώ το κάνει να αισθάνεται απόβλητος και γεμάτος μίσος. Τόσο η ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ όσο και η ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ διδάσκονται με το παράδειγμα