Εργαστήριο Δημογραφικών & Κοινωνικών Αναλύσεων

Η ΜΕΤΑΒΛΗΤΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ: ένας σχεδιασμός με εικονικά δεδομένα; Βύρων Κοτζαμάνης Καθηγητής Δημογραφίας, Δ/ντής του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων (ΕΔΚΑ), Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η συνιστώσα πληθυσμός (το μέγεθος και η χωρική κατανομή του, ως και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του) αποτελεί προσδιοριστική παράμετρο στη διαδικασία σχεδιασμού στο χώρο. Τα στοιχεία για τη συνιστώσα αυτή προέρχονται κυρίως από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία (Ε.Σ.Υ.Ε) η οποία διεξάγει ανά τακτά διαστήματα απογραφές, συγκεντρώνει, ταξινομεί και εν συνεχεία διαχέει τα αποτελέσματα τόσο στο ευρύ κοινό όσο και στην επιστημονική κοινότητα της χώρας μας. Σε ποιόν πληθυσμό/πληθυσμούς αναφέρονται όμως τα δεδομένα αυτά; Υπάρχει ένας ή περισσότεροι του ενός πληθυσμοί ; Και εάν υπάρχουν περισσότεροι του ενός (μόνιμος, νόμιμος, πραγματικός), διαφοροποιούνται σε επίπεδο χώρας, περιφέρειας, νομού, επαρχίας, δήμου ή ακόμη δημοτικού διαμερίσματος (για να περιορισθούμε στα υφιστάμενα διοικητικά όρια); Ποιόν από αυτούς οφείλαμε να λάβουμε υπόψη στο «σχεδιασμό», με βάση ποιόν πληθυσμό «σχεδιάζαμε» μέχρι πρόσφατα () και τί προβλήματα θέτει η «επιλογή» μας αυτή; Στα ερωτήματα αυτά επιχειρήσαμε εν μέρει να απαντήσουμε στο άρθρο αυτό, εξετάζοντας τα δεδομένα για το μόνιμο και τον πραγματικό πληθυσμό της απογραφής του στα υφιστάμενα διοικητικά επίπεδα. Λέξεις Κλειδιά: Απογραφές, πραγματικός πληθυσμός, μόνιμος πληθυσμός, χωροταξικός σχεδιασμός. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι διαδοχικές μεταπολεμικές απογραφές στη χώρα μας καταγράφουν τον πληθυσμό της και τα βασικά χαρακτηριστικά του (δημογραφικά, οικονομικά, εκπαιδευτικά, συνθήκες στέγασης, μετακινήσεις κ.ο.κ.) συλλέγοντας ανά δεκαετία πλήθος δεδομένων που επιτρέπουν αφενός μεν την καταγραφή των ανθρωπογενών χαρακτηριστικών του χώρου, αφετέρου δε την ανάδειξη των διαχρονικών μεταβολών τους. Τα δεδομένα αυτά αξιοποιούνται τόσο από τους ερευνητές των ανθρωπιστικών επιστημών, όσο και από όλους όσους εμπλέκονται στο σχεδιασμό-προγραμματισμό (τομεακό ή/και χωρικό), καθώς το μέγεθος «πληθυσμός» (συνολικός και οι υπό-ομάδες του) υπεισέρχεται στη δημιουργία πληθώρας δεικτών που χρησιμοποιούνται από τους μεν και τους δε στις αναλύσεις τους, αποτελώντας ταυτόχρονα κρίσιμο μέγεθος τόσο για τη χορήγηση και την κατανομή των κοινοτικών εισροών, όσο και για την κατανομή των πόρων από την κεντρική διοίκηση προς την τοπική αυτοδιοίκηση (ή ακόμη και για την εκπροσώπηση των Ελλήνων πολιτών σε όλα τα διοικητικά επίπεδα). Τίθεται, φυσικά, ιδιαίτερα όταν ενδιαφερόμαστε τόσο για τη διαφοροποιημένη κατανομή του πληθυσμού -και των χαρακτηριστικών του- στο χώρο, όσο και για τις διαχρονικές μεταβολές, ένα ερώτημα, που φαίνεται μεν παράδοξο στον «κοινό νου» αλλά είναι κρίσιμο για όσους χρησιμοποιούν τα δεδομένα των ελληνικών απογραφών: ποιόν πληθυσμό απογράφει (και μια ποια κριτήρια) η Ε.Σ.Υ.Ε, η οποία είναι επιφορτισμένη με τη διεξαγωγή των ανά δεκαετία απογραφών στη χώρα μας; Και εν συνεχεία ένα δεύτερο, εξ

ίσου κρίσιμο ερώτημα: τι προβλήματα θέτει η όποια επιλογή των κριτηρίων αυτών στις περαιτέρω αναλύσεις που αξιοποιούν τα διαθέσιμα απογραφικά δεδομένα; 2. ΜΟΝΙΜΟΣ, ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΝΟΜΙΜΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Η Ε.Σ.Υ.Ε χρησιμοποιεί τρία διαφορετικά κριτήρια (βλέπε αναλυτικότερα παράρτημα) για τον ορισμό του «πληθυσμού» στις μεταπολεμικές απογραφές: την απλή παρουσία του ατόμου σε κάποια διοικητική ενότητα την ημέρα της απογραφής, τη συνήθη διαμονή του σε αυτήν και τέλος την καταχώρησή του στα αντίστοιχα δημοτολόγιά της. Τα κριτήρια αυτά οδηγούν στη «δημιουργία» αντιστοίχως τριών διαφορετικών οντοτήτων: του πραγματικού, του μόνιμου και του νόμιμου πληθυσμού. Προφανώς, οι τρεις προαναφερθέντες πληθυσμοί δεν ταυτίζονται καθώς τα άτομα που απογράφονται σε κάποια διοικητική ενότητα δεν έχουν όλα τη μόνιμη κατοικία τους σε αυτήν ή ακόμη δεν είναι όλα εγγεγραμμένα στα δημοτολόγιά της. Ειδικότερα οι αποκλίσεις ανάμεσα στον πραγματικό και τον μόνιμο πληθυσμό είναι τόσο εντονότερες (με θετικό πρόσημο) όσο η διοικητική ενότητα «ελκύει» πληθυσμό και αντιστρόφως (με αρνητικό πρόσημο) όσο περισσότερο «απωθεί» τον πληθυσμό της την ημέρα διεξαγωγής της απογραφής. Οι ισχυροί δεσμοί -συμβολικοί και υλικοί- με τον τόπο καταγωγής και γέννησης ενός μεγάλου τμήματος των κατοίκων των αστικών κέντρων αποτελούν το βασικό κίνητρο για τις μετακινήσεις αυτές, χωρίς να υποτιμάται και η αναδυόμενη τάση για τη μετακίνηση και διαμονή το week-end στη δευτερεύουσα (παραθεριστική) κατοικία. Η χρήση των προαναφερθέντων κριτηρίων οδηγεί, όπως προαναφέρθηκε, στην ταξινόμηση όλων των απογραφέντων ατόμων στη χώρα μας σε τρεις διαφορετικές οντότητες. Το πλήθος και η κατανομή ανά φύλο σε όλα τα υφιστάμενα διοικητικά επίπεδα των ατόμων που εντάσσονται στον πραγματικό, τον μόνιμο και τον νόμιμο πληθυσμό είναι μεν γνωστά (βλ. δημοσιεύσεις της Ε.Σ.Υ.Ε «Πραγματικός, Μόνιμος, Νόμιμος πληθυσμός κατά νομούς, επαρχίες, δήμους (δημοτικά/κοινοτικά διαμερίσματα), κοινότητες, οικισμούς κατά την απογραφή της»), ενώ αντιθέτως, σε όλες τις μεταπολεμικές απογραφές, μέχρι και αυτήν του 1991, τα διατιθέμενα από την Ε.Σ.Υ.Ε αναλυτικά δεδομένα για τον πληθυσμό στις υφιστάμενες εκάστοτε διοικητικές ενότητες αναφέρονταν μόνον στον πραγματικό πληθυσμό. Ο πληθυσμός όμως αυτός, είναι, με βάση τα προαναφερθέντα, κατ ευφημισμόν και μόνον «πραγματικός». Η απόκλιση από την πραγματικότητα (από τον μόνιμο δηλαδή πληθυσμό) αφενός μεν δεν είναι σταθερή διαχρονικά σε κάθε διοικητική ενότητα (εξαρτάται από την διαφοροποιημένη ένταση των μετακινήσεων ανάμεσα στις διοικητικές ενότητες της χώρας στις διαδοχικές απογραφές 1 ), αφετέρου δε διαφοροποιείται, τον ίδιο χρόνο (διαφοροποιημένη ένταση των μετακινήσεων ανάμεσα στις διοικητικές ενότητες στην ίδια απογραφή). Η χρήση επομένως για τις ανάγκες της χωρικής ανάλυσης των δεδομένων του πραγματικού πληθυσμού μέχρι πρόσφατα στη χώρα μας και η εξαγωγή συμπερασμάτων τόσο συγχρονικά, όσο και διαχρονικά (ανάδειξη τάσεων) είναι προβληματική, πόσο μάλλον όταν τα συμπεράσματα αυτά αξιοποιούνται για τον σχεδιασμό και την λήψη μέτρων πολιτικής σε περιφερειακό επίπεδο. Η προβληματικότητα δε της χρήσης των δεδομένων αυτών (και προφανώς των εδραζομένων επ αυτών συμπερασμάτων) διαφοροποιείται αναλόγως της υιοθετούμενης (χωρικής) κλίμακας: είναι προφανές ότι οι αποκλίσεις ανάμεσα στον μόνιμο και τον πραγματικό πληθυσμό είναι εντονότερες αφενός μεν σε επίπεδο Δημοτικού Διαμερίσματος και Καποδιστριακού Δήμου από ότι σε επίπεδο νομού (στο βαθμό που πολλές από τις μετακινήσεις για απογραφικούς λόγους γίνονται στο εσωτερικό των νομών), αφετέρου δε στις ενότητες με μικρό πληθυσμιακό μέγεθος (<2.000 κατοίκους) 2. 1 Βλέπε ενδεικτικά χάρτες 19 και 20 στο Παράρτημα (λόγος πραγματικού/μόνιμο πληθυσμό στα Δημοτικά Διαμερίσματα και τους Ο.Τ.Α στις απογραφές του 1991 και του ) 2 Ας υπενθυμίσουμε ότι οι δήμοι με μόνιμο πληθυσμό μικρότερο των 5.000 κατοίκων αποτελούν σχεδόν το 56% του συνόλου των δήμων της Ελλάδας και συγκεντρώνουν μόλις το 13% του συνολικού πληθυσμού το 2

Τα παραδείγματα που θα παραθέσουμε 3, αφενός μεν επιλέγοντας και χαρτογραφώντας επιλεγμένους δείκτες υπολογιζόμενους στους δύο αυτούς πληθυσμούς (τον εικονικό βλ. πραγματικό κατά Ε.Σ.Υ.Ε και τον μόνιμο πληθυσμό) για όλες τις διοικητικές διαιρέσεις της χώρας μας, αφετέρου δε εξετάζοντας τις δημογραφικές δομές επιλεγμένων δήμων, θα μας επιτρέψουν να το επιβεβαιώσουμε. 3. O ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ, ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ; Το σύνολο των μετακινουμένων την ημέρα της απογραφής στη χώρα μας δεν έχει ως στόχο την «αλλοίωση» των πληθυσμιακών δεδομένων. Οι μετακινηθέντες για λόγους εργασίας (ελάχιστοι αν ληφθεί υπόψη ότι οι απογραφές διεξάγονται στη χώρα μας σε αργίες) ως και οι απογραφέντες στον τόπο της δευτερεύουσας (παραθεριστικής) κατοικίας τους δεν μετακινούνται προφανώς για απογραφικούς λόγους. Οι δύο αυτές ομάδες αποτελούν όμως μια μικρή μειοψηφία των μετακινηθέντων 4. Αντιθέτως, για την τεράστια πλειοψηφία των απογραφέντων εκτός του τόπου μονίμου κατοικίας τους, η μετακίνηση αποτελεί μια συνειδητή επιλογή που ενισχύεται από τις παροτρύνσεις των δημοτικών αρχών που επιθυμούν τη μεγέθυνση των πληθυσμιακών μεγεθών των δήμων τους. Η ένταση των μετακινήσεων αυτών παραμένει ισχυρή σε όλες τις μεταπολεμικές απογραφές και είναι συναρτημένη τόσο με την ένταση των κυμάτων εξόδου από τον αγροτικό προς τον αστικό χώρο των τελευταίων δεκαετιών, όσο και με τις ιδιαιτερότητες της εξόδου αυτής (πρόσφατος χαρακτήρας της εσωτερικής μετανάστευσης, παραμονή τμήματος της ευρύτερης οικογένειας των εσωτερικών μεταναστών στον τόπο καταγωγής, διατήρηση ή ακόμη και αξιοποίηση της έγγειας ιδιοκτησίας στο γενέθλιο τόπο, σχετική γεωγραφική εγγύτητα ανάμεσα τον τόπο μόνιμης κατοικίας και τον τόπο καταγωγής που επιτρέπει τη διατήρηση των κοινωνικών σχέσεων, πελατειακές σχέσεις αλλά και εγγύτητα των σχέσεων ανάμεσα στους κατοίκους της κοινότητας και τους εκλεγμένους εκπροσώπους της ). Με βάση τα προαναφερθέντα, αν η χρήση των δεδομένων του πραγματικού πληθυσμού για τις ανάγκες της διαχρονικής και συγχρονικής χωρικής ανάλυσης θέτει έντονα προβλήματα στις «χαμηλές» κλίμακες, η εξέταση των σχέσεων ανάμεσα στον πραγματικό και το μόνιμο πληθυσμό παρουσιάζει αφ εαυτού ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο βαθμό που οι αναλογίες ανάμεσα στα δύο αυτά μεγέθη αποτυπώνουν ως ένα βαθμό, τόσο την ένταση των ροών (ως και κατευθύνσεις) της μεταπολεμικής εσωτερικής μετανάστευσης στη χώρα μας όσο και την ένταση των σχέσεων των μεταναστών με το γενέθλιο χώρο τους., οι δε έχοντες πληθυσμό <2.000 το 21% και το 2,0% αντίστοιχα. Στην χαμηλότερη διοικητική κλίμακα, τα Δ.Δ. με πληθυσμό μικρότερο των 5.000 κατοίκων αποτελούν το 96% του συνόλου τους και συγκεντρώνουν το 32% του συνολικού μόνιμου πληθυσμού στην τελευταία απογραφή, ενώ αυτά με πληθυσμό <2.000 κατοίκων το 91% και το 23,4% αντίστοιχα. 3 Τα πρωτογενή δεδομένα που χρησιμοποιήσαμε στο άρθρο αυτό διετέθησαν για τις ερευνητικές ανάγκες του Εργαστηρίου Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων του Παν. Θεσσαλίας από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία την οποία ευχαριστούμε ιδιαιτέρως για την βοήθειά της. Τα δεδομένα αυτά για τον μόνιμο και τον πραγματικό πληθυσμό των απογραφών του 1991 και του σε όλα τα υφιστάμενα διοικητικά επίπεδα επεξεργαστήκαμε για την δημιουργία των χαρτών, πινάκων και γραφημάτων του άρθρου αυτού. Η επεξεργασία τους έγινε σε συνεργασία με τον κ. Μιχάλη Αγοραστάκη, υποψήφιο διδάκτορα του ΤΜΧΠΠΑ (που δημιούργησε και τους παρατιθέμενους στο άρθρο αυτό χάρτες), τον οποίο και ευχαριστούμε θερμά. 4 Μια τρίτη ομάδα, οι εγκατεστημένοι στην χώρα μας αλλοδαποί (7% του απογραφέντος πληθυσμού το ), δεν έχουν ιδιαιτέρους λόγους (εκτός της εργασίας) μετακίνησης την ημέρα της απογραφής. Επομένως, θεωρώντας ότι υπάρχει ταύτιση σχεδόν του μόνιμου και του πραγματικού πληθυσμού των αλλοδαπών στις εξεταζόμενες διοικητικές ενότητες, η ανάλυσή μας στηρίχθηκε στα δεδομένα για τον συνολικό πραγματικό και μόνιμο πληθυσμό, χωρίς να διαφοροποιήσουμε τους έχοντες από τους μη έχοντες ελληνική υπηκοότητα. Αν η πρότερη υπόθεση ισχύει, μια ανάλυση που θα επικεντρωνόταν αποκλειστικά στον πληθυσμό των Ελλήνων, δε θα οδηγούσε σε διαφορετικά συμπεράσματα. Απλώς θα ανεδείκνυε έτι περισσότερο την διαφοροποιημένη χωρικά ένταση των μετακινήσεων. 3

3.1 Οι αναλογίες πραγματικού/μόνιμο πληθυσμό στην απογραφή του Σε επίπεδο νομού και επαρχίας (Χάρτες 1 και 2) η κατανομή των τιμών της αναλογίας αυτής δεν παρουσιάζει σημαντικό εύρος: η μέγιστη τιμή (1,64) χαρακτηρίζει τον νομό Ευρυτανίας (και την ομώνυμη επαρχία), η δε ελάχιστη τον νομό Αττικής και την επαρχία Κυθήρων (0,966 και 0,951 αντίστοιχα). Οι τιμές για 21 από τους 51 νομούς κυμαίνονται γύρω από τη μονάδα (Χάρτης 1), ενώ διαφοροποιήσεις καταγράφονται στους υπόλοιπους: αφενός στους δύο πολυπληθέστερους νομούς της χώρας (45% του συνολικού πληθυσμού το ) που εμπεριέχουν και τα δύο μεγαλύτερα Πολεοδομικά Συγκροτήματά της (νομοί Θεσσαλονίκης και Αττικής) και καταγράφουν απώλειες του μόνιμου πληθυσμού τους (αναλογία πραγματικού/μόνιμο 0,98) 5 και σε 28 νομούς της ορεινής κυρίως ηπειρωτικής Ελλάδας, ενότητες ολιγοπληθείς που συγκεντρώνουν συσσωρευτικά μόλις το 28% του απογραφέντος συνολικού μόνιμου πληθυσμού της χώρας το οι οποίοι αντιθέτως «κερδίζουν» πληθυσμό την ημέρα της απογραφής 6. Ο χάρτης των επαρχιών (Χάρτης 2), αν και δεν αλλάζει συνταρακτικά την πρότερη εικόνα, αναδεικνύει μερικώς τις διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό των νομών: αν στο 1/3 των ελληνικών επαρχιών οι τιμές της εξεταζόμενης μεταβλητής κυμαίνονται γύρω από τη μονάδα (από 0,98 έως 1,02), στο 1/4 εξ αυτών που συγκεντρώνουν μόλις το 6,3% του συνολικού πληθυσμού αντιστοιχούν περισσότεροι από 108 απογραφέντες επί 100 μονίμων κατοίκων 7. Το σύνολο των ενοτήτων αυτών, εκτός σπανίων εξαιρέσεων 8, συγκεντρώνεται στο κεντρικό τμήμα της ηπειρωτικής Ελλάδας, στην ανατολική Μακεδονία και το κεντρικό τμήμα της Κρήτης. Οι Χάρτες 3 και 4 που αποτυπώνουν τους υπολογισθέντες λόγους στα αμέσως χαμηλότερα διοικητικά επίπεδα (Δήμοι και Δημοτικά Διαμερίσματα, 1034 και 6130 ενότητες αντιστοίχως το ), αναδεικνύουν πλέον σαφώς την ένταση των μετακινήσεων κατά την τελευταία απογραφή. Η κατανομή των τιμών της εξεταζόμενης μεταβλητής παρουσιάζει σημαντικό εύρος, ενώ στους περισσότερους αστικούς Δήμους και Δ.Δ καταγράφονται απώλειες του μόνιμου πληθυσμού τους, που σε ορισμένες περιπτώσεις είναι έντονες 9. Αντιθέτως η τεράστια πλειοψηφία των Δήμων και των Δημοτικών Διαμερισμάτων μικρού μεγέθους 10 «ελκύουν» πληθυσμό (με εξαίρεση συνήθως τις όμορες των μεγάλων αστικών κέντρων διοικητικές ενότητες) και οι χάρτες που δημιουργήσαμε αποτυπώνουν τις εντονότατες προαναφερθείσες διαφοροποιήσεις: στην πλειοψηφία των Κ.Δ και των Δ.Δ που ευρίσκονται επί του κεντρικού νοητού άξονα που διατρέχει την ηπειρωτική Ελλάδα από τα σύνορα της Αλβανίας έως τη Λακωνία, ο μόνιμος πληθυσμός υπολείπεται του πραγματικού (τιμές της αναλογίας >1,20), και το αυτό συμβαίνει, αν και σε μικρότερο βαθμό, σε κάποιους θύλακες που εντοπίζονται κυρίως στα μεγάλα νησιά του Αιγαίου και στη Μακεδονία. 5 Στους δύο αυτούς νομούς ο πραγματικός πληθυσμός υπολείπεται κατά 160 χιλ. του μόνιμου. 6 Στους νομούς αυτούς ο πραγματικός πληθυσμός υπερβαίνει κατά 174 χιλ. τον μόνιμο. 7 Στην ομάδα αυτή των επαρχιών ο πραγματικός πληθυσμός υπερβαίνει κατά 102 χιλ. τον μόνιμο 8 Οι εξαιρέσεις αφορούν κυρίως επαρχίες οι οποίες διαθέτουν κάποιο αστικό κέντρο μικρού ή μεσαίου μεγέθους, με βαρύνον ειδικό βάρος στον συνολικό πληθυσμό της επαρχίας τους. Καθώς το κέντρο αυτό (που πιθανότατα έχει απορροφήσει τις προηγούμενες δεκαετίες τμήμα της εξόδου από τις όμορες αγροτικές περιοχές, έχει πιθανότατα απώλειες του μόνιμου πληθυσμού του την ημέρα της απογραφής προς όφελος των αγροτικών δήμων του νομού του, η τιμή της προσμετρούμενης αναλογίας δεν είναι ισχυρά θετική. 9 Σε 39 δήμους που συγκέντρωναν 2,8 εκατομ. κατοίκων (το ¼ του συνολικού πληθυσμού της Ελλάδας) και αντίστοιχα σε 114 Δ.Δ (με πληθυσμό που εγγίζει τα 3,0 εκατομ.) ο λόγος πραγματικός/μόνιμο πληθυσμό 0,95. 10 Στο 1/6 σχεδόν των Κ.Δ (182/1034) αντιστοιχούν στην απογραφή του άνω των 120 απογραφέντων επί 100 μονίμων κατοίκων και σε 67 εξ αυτών (1/15 του συνόλου) άνω των 150. Εκ των Κ.Δ της πρώτης ομάδας, 126 δήμοι (69% του συνόλου) έχουν πληθυσμό <2.000 κατοίκους. Αντίστοιχα, στο 27% του συνόλου των Δ.Δ (σε 1667 ενότητες), ο λόγος πραγματικός /μόνιμο πληθυσμό υπερβαίνει το 1,2 και στο 12,5% (σε 777 Δ.Δ) το 1,5. Εκ των Δ.Δ της πρώτης ομάδας το 90,5 % έχει πληθυσμό <2000 κατοίκων και το 91% <500 κατοίκων. 4

Χάρτης 1: Λόγος πραγματικού προς μόνιμο πληθυσμό στην απογραφή του (Νομός) Χάρτης 2: Λόγος πραγματικού προς μόνιμο πληθυσμό στην απογραφή του (Επαρχίες) 5

Ο Χάρτης 4 παρουσιάζει όμως και ένα άλλο ενδιαφέρον. Αποτυπώνει ως ένα βαθμό (με εξαίρεση τη Θράκη), εμμέσως πλην σαφώς, τόσο την ένταση της αγροτικής εξόδου των τελευταίων δεκαετιών όσο και τους πόλους έλξης και καταγωγής των εσωτερικών μεταναστών. Τα 13 πολεοδομικά συγκροτήματα (ιδιαίτερα δε αυτά της Αθήνας, Θεσσαλονίκης, Πάτρας, Λάρισας και Ηρακλείου) ως και ορισμένα δευτερεύοντα αστικά κέντρα του ηπειρωτικού και νησιώτικου χώρου αποτελούν πόλους έλξης, ενώ τα ορεινά και ημι-ορεινά Δ.Δ τους τόπους καταγωγής, όπως φαίνεται και από τους τρεις χάρτες που δημιουργήσαμε με τον διαχωρισμό των Δημοτικών Διαμερισμάτων με βάση την ορεινότητα (Χάρτες 5-7). Ειδικότερα (Πινάκας 1, Παράρτημα Α), εκ των 2186 ορεινών Δ.Δ η αναλογία πραγματικός /μόνιμο πληθυσμό κυμαίνεται γύρω από την μονάδα σε 442 ενότητες (20% του συνόλου) 11, ενώ αντιθέτως σε άλλα 1102 (50% του συνόλου) ο πραγματικός πληθυσμός υπερβαίνει κατά 20% τον μόνιμο (και σε 300 εξ αυτών είναι υπερδιπλάσιος) 12. Η ένταση των μετακινήσεων είναι ηπιότερη στα ημι-ορεινά Δ.Δ. καθώς επί 1583 ενοτήτων «μόλις» στο 20% εξ αυτών ο λόγος πραγματικός/μόνιμο πληθυσμό υπερβαίνει το 1,2 13 (Πινάκας 2, Παράρτημα Β). Αντιθέτως, στην πλειοψηφία των πεδινών Δημοτικών Διαμερισμάτων (1238 ενότητες, 52% του συνόλου) η αναλογία αυτή κυμαίνεται γύρω από τη μονάδα και στο 20% του συνόλου (σε 481 ενότητες) που συγκεντρώνουν πάνω από το ήμισυ του πληθυσμού της Ελλάδας (5,9 εκατομ.) ο πραγματικός πληθυσμός υπολείπεται του μονίμου (Πινάκας 3, Παράρτημα Β). Αν και οι αναλογίες πραγματικού προς μόνιμο πληθυσμό στην ομάδα αυτή δεν υπολείπονται σημαντικά της μονάδας, το πλήθος των μετακινηθέντων μονίμων κατοίκων τους την ημέρα της απογραφής εγγίζει τις 258 χιλ. άτομα. 3.2 Οι διαφοροποιημένες πληθυσμιακές δομές του πραγματικού και του μόνιμου πληθυσμού Οι διαφορές ανάμεσα στο μόνιμο και τον πραγματικό πληθυσμό στις μεταπολεμικές απογραφές (διαφορές που γίνονται όλο και εντονότερες στις «χαμηλότερες» διοικητικές κλίμακες), θα είχαν ενδεχομένως, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, περιορισμένες επιπτώσεις στις χωρικές αναλύσεις που στηρίζονται στα δεδομένα επί του πραγματικού πληθυσμού. Ειδικότερα, αν οι δημογραφικές δομές του πληθυσμού αυτού (κατανομή του δηλ. ανά φύλο και ηλικία) δεν απέκλιναν αυτών του μόνιμου, θα δυνάμεθα ενδεχομένως να υποθέσουμε -αν και η υπόθεσή μας αυτή θα έχρηζε τεκμηρίωσης και εμπειρικής επιβεβαίωσης- ότι τα επάγωγα χαρακτηριστικά (οικονομικά, εκπαιδευτικά κ.ο.κ) των δύο πληθυσμών μας (μόνιμου και πραγματικού) δεν διαφοροποιούνται σημαντικά, και, επομένως, το προφίλ του πραγματικού πληθυσμού δεν αφίσταται σημαντικά αυτού του μόνιμου. Στη περίπτωση αυτή, η χρήση των υπολογιζόμενων ποσοστιαίων αναλογιών επί του πραγματικού πληθυσμού για την ανάλυση της υφισταμένης κατάστασης (ή ακόμη για την ανάδειξη των διαχρονικών τάσεων), την λήψη μέτρων πολιτικής και το σχεδιασμό θα ετίθετο μερικώς και μόνον υπό αμφισβήτηση, στο βαθμό που το σημαντικότερο πρόβλημα θα ήταν ένα πρόβλημα διαφορών ανάμεσα σε απόλυτα μεγέθη. 11 Μικρές απώλειες του μόνιμου πληθυσμού τους στην απογραφή του καταγράφονται μόνον στο 8% του συνόλου (σε 180 ενότητες). Τα Δ.Δ της ομάδας αυτής «απώλεσαν» την ημέρα της απογραφής μόλις 3,9 χιλ. άτομα. 12 Στα Δημοτικά αυτά Διαμερίσματα ο πραγματικός πληθυσμός υπερβαίνει στην απογραφή του τον μόνιμο κατά 45 χιλ. άτομα. 13 Σε 618 ενότητες (39 % του συνόλου) η αναλογία πραγματικού /μόνιμο κυμαίνεται γύρω από την μονάδα, ενώ μικρές απώλειες του μόνιμου πληθυσμού καταγράφονται στο 16% του συνόλου των ημι-ορεινών Δ.Δ. (σε 250 ενότητες). Οι ενότητες της ομάδας αυτής «απώλεσαν» στην τελευταία απογραφή 52 χιλ. άτομα 6

Χάρτης 3: Λόγος πραγματικού προς μόνιμο πληθυσμό στους Κ.Δ () Χάρτης 4: Λόγος πραγματικού προς μόνιμο πληθυσμό στα Δ.Δ () 7

Χάρτης 5: Λόγος πραγματικού προς μόνιμο πληθυσμό στα ορεινά Δ. Δ () Χάρτης 6: Λόγος πραγματικού προς μόνιμο πληθυσμό στα ημι-ορεινά Δ.Δ () τήριο Δημογραφικών & Κοινωνικών Αναλύσ Χάρτης 7: Λόγος πραγματικού προς μόνιμο πληθυσμό στα πεδινά Δ.Δ ()

Η ανάλυση όμως των διαθέσιμων κατά την τελευταία απογραφή στοιχείων δεν μας επιτρέπει να υιοθετήσουμε την προαναφερθείσα υπόθεση (τουλάχιστον για την πλειοψηφία των διοικητικών ενοτήτων της χώρας μας). Η ένταση των μετακινήσεων διαφοροποιείται ανά φύλο /ηλικία/ δήμο, με αποτέλεσμα, συχνότατα, οι πληθυσμιακές δομές των Κ.Δ. να διαφέρουν αναλόγως του κριτηρίου που θα υιοθετήσουμε για τον ορισμό του πληθυσμού, καθώς οι απογραφόμενοι σε κάποιον Δήμο αλλά διαμένοντες μονίμως σε κάποιο άλλον δεν είναι ισομερώς επιμερισμένοι ανά φύλο και ηλικία και προφανώς δεν κατανέμονται με βάση τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά au prorata του μόνιμου πληθυσμού τους. Για να τεκμηριώσουμε τα προαναφερθέντα επιλέξαμε τρεις δήμους δημιουργώντας και επιθέτοντας τις πυραμίδες του πραγματικού και μόνιμου πληθυσμού τους ανά φύλο και ηλικία σε απόλυτες και σχετικές τιμές (Γραφήματα 1-3). Οι δύο εκ των τριών προαναφερθέντων ενοτήτων, οι Δ. Καλλιέων (νομός Φωκίδας) και Αγράφων (νομός Ευρυτανίας) εντάσσονται στην ομάδα των μικρών αγροτικών δήμων της χώρας με βάση το μόνιμο πληθυσμό τους (δήμοι με πληθυσμό <1500 κατοίκων) αλλά και στην ενότητα των δήμων με τις υψηλότερες τιμές του λόγου πραγματικός /μόνιμο πληθυσμό (2,75 στον Δ. Καλλιέων και 2,95 στον Δ. Αγράφων). Αντιθέτως, ο Δήμος Αρταίων (ο μεγαλύτερος αστικός δήμος των νομού Άρτας), εντάσσεται αφενός μεν στην ομάδα των μεσαίων πληθυσμιακά αστικών Κ.Δ με βάση το μόνιμο πληθυσμό (25-50.000 κάτοικοι), αφετέρου δε στην ομάδα των Δήμων με τις χαμηλότερες τιμές του λόγου πραγματικός/μόνιμο πληθυσμό, καθώς αντιστοιχούν 880 μόνιμοι κάτοικοι σε 1000 παρόντες την 17 η Μαρτίου (μόνιμος πληθυσμός 27026, πραγματικός 23863 άτομα). Οι μετακινήσεις στην τελευταία απογραφή είχαν προφανώς αντίστροφη φορά στις προαναφερθείσες ενότητες, μειώνοντας το μόνιμο πληθυσμό στην περίπτωση του αστικού δήμου, αυξάνοντάς τον δε συνταρακτικά στους Δ. Καλλιέων και Αγράφων και οι υπολογισθέντες λόγοι πραγματικός/μόνιμο πληθυσμό στις εξεταζόμενες χωρικές ενότητες δίδουν μια πρώτη ένδειξη της διαφοροποιημένης έντασης των μετακινήσεων για απογραφικούς λόγους (οι μετακινήσεις του σαββατοκύριακου στα πλαίσια της χρήσης της «παραθεριστικής κατοικίας» ελάχιστα αφορούν τις τρεις αυτές ενότητες) ενώ οι εξεταζόμενοι δήμοι μπορεί να θεωρηθούν αντιπροσωπευτικοί των ομάδων στις οποίες εντάσσονται (βλ. Χάρτη 4). Ταυτόχρονα, η έντονα διαφοροποιημένη κατανομή του μόνιμου και του πραγματικού πληθυσμού με βάση το φύλο και την ηλικία, όπως αποτυπώνεται στις πληθυσμιακές πυραμίδες κυρίως των δύο αγροτικών ορεινών δήμων, αναδεικνύει και τα «παράπλευρα» προβλήματα, προβλήματα που δεν άπτονται μόνον της έντασης των μετακινήσεων την ημέρα διεξαγωγής της απογραφής (του πλήθους δηλαδή και μόνον των μετακινούμενων ατόμων). Ειδικότερα, στους δύο Δήμους που «ελκύουν» συγκυριακά πληθυσμό υπερδιπλασιάζοντας τους κατοίκους τους στην απογραφή του (Γραφήματα 1 α/β και 2α/β), η πληθυσμιακή πυραμίδα του μόνιμου πληθυσμού τους διαφοροποιείται σημαντικά αυτής του πραγματικού και είναι σαφώς γηραιότερη (μέση ηλικία 45,6 έτη στο μόνιμο έναντι 38,5 έτη στον πραγματικό πληθυσμό στον Δήμο Αγράφων, 50 και 47 έτη αντιστοίχως στον Δήμο Καλλιέων), ενώ αντιθέτως, στο Δήμο Αρταίων (Γράφημα 3α/β) όπου ο μόνιμος πληθυσμός υπολείπεται του πραγματικού, οι διαφορές ανάμεσα στις δύο πυραμίδες είναι σαφώς μικρότερες (καθώς και οι διαφορές της μέσης ηλικίας στους δυο αυτούς πληθυσμούς: 39,1 και 38,9 έτη αντίστοιχα). Οι διαφορές των δημογραφικών δομών (του προφίλ δηλαδή) των μονίμων και μη μονίμων κατοίκων των Κ.Δ είναι, όπως προαναφέρθηκε, ιδιαίτερα έντονες στις ενότητες εκείνες που ελκύουν «κατοίκους» την ημέρα της απογραφής (η τεράστια πλειοψηφία των οποίων αποτελείται από δήμους με πληθυσμό <2.500 κατοίκων). Υπενθυμίζουμε ότι οι μετακινήσεις εντάσσονται σε ένα κλειστό σύστημα «συγκοινωνούντων δοχείων» (συνήθως του μόνιμου πληθυσμού των αστικών δήμων προς τους ημιαστικούς /αγροτικούς δήμους- «δήμους υποδοχής»-). Οι επιπτώσεις της εξόδου από τους πρώτους στις πληθυσμιακές

δομές των δήμων «υποδοχής» είναι ιδιαίτερα έντονες καθώς ο όγκος των «εισροών» σε αυτούς είναι συχνά δυσανάλογος με το μικρό μέγεθος του μόνιμου πληθυσμού τους (Γραφήματα 4α/β). Οι αστικοί δήμοι (δήμοι με πληθυσμό συνήθως >20.000 κατοίκων που αποτελούν το 10% του συνόλου των Κ.Δ της Ελλάδας και συγκεντρώνουν το 58% του μόνιμου πληθυσμού της) είναι συνήθως οι δήμοι «τροφοδότες» την ημέρα της απογραφής, και τα σχετικά χαμηλά ποσοστά των μονίμως διαμενόντων κατοίκων τους που μετακινούνται επιθυμώντας να απογραφούν στον τόπο καταγωγής τους δεν επηρεάζουν ιδιαίτερα τους προσμετρώμενους σε αυτούς λόγους πραγματικού/μόνιμο πληθυσμό και επομένως, και την ποσοστιαία κατανομή του πληθυσμού τους ανά φύλο και ηλικία (Γράφημα 4γ) 14. Ως εκ τούτου, οι διαφορές ανάμεσα στα προφίλ του μόνιμου και του πραγματικού πληθυσμού των Κ.Δ της χώρας μας είναι συνάρτηση τόσο του μεγέθους και των δημογραφικών δομών τους - που χαρακτηρίζονται ούτως ή άλλως από έντονες διαφοροποιήσεις - όσο και των έντονα διαφοροποιημένων δομών των μετακινούμενων για απογραφικούς λόγους, καθιστώντας ιδιαίτερα δύσκολη τη δημιουργία μιας τυπολογίας με βάση το κριτήριο αυτό. 14 Τα μικρά όμως ποσοστά των μονίμων κατοίκων που μετακινούνται από τους δήμους αυτούς την ημέρα της απογραφής μεταφράζονται σε απόλυτες τιμές σε χιλιάδες ή ακόμη δεκάδες χιλιάδες μετακινουμένων. Οι Δήμοι Αθηναίων και Θεσσαλονίκης π.χ, με μόνιμο πληθυσμό 789 και 385 χιλ. το απώλεσαν μεν την ημέρα της απογραφής μόνον το 5,5% των μονίμων κατοίκων τους αλλά οι μετακινούμενοι και απογραφέντες αλλού μόνιμοι κάτοικοί τους ανέρχονται σε 43,6 και 21,5 χιλιάδες άτομα. 10

Γράφημα 1: Η πληθυσμιακή πυραμίδα του Δήμου Αγράφων το α. σε απόλυτες τιμές ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ 250 230 210 190 170 150 130 110 90 70 50 30 10 10 30 50 70 90 110 130 150 170 190 210 230 250 Μόνιμος Πραγματικός β. σε ποσοστιαίες αναλογίες ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 Μόνιμος Πραγματικός Γράφημα 2: Η πληθυσμιακή πυραμίδα του Δήμου Καλλιέων το α. σε απόλυτες τιμές ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 Μόνιμος Πραγματικός β. σε ποσοστιαίες αναλογίες ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 Μόνιμος Πραγματικός Γράφημα 3: Η πληθυσμιακή πυραμίδα του Δήμου Αρταίων το α. σε απόλυτες τιμές ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ 1500 1380 1260 1140 1020 900 780 660 540 420 300 180 60 60 180 300 420 540 660 780 900 1020 1140 1260 1380 1500 Μόνιμος Πραγματικός β. σε ποσοστιαίες αναλογίες τήριο Δημογραφικών & Κοινωνικών Αναλύσ ΗΛΙΚΙΑΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 Μόνιμος Πραγματικός 11

Γραφήματα 4α: Διαφορές ανάμεσα στις ποσοστιαίες κατανομές του πραγματικού και του μόνιμου πληθυσμού ανά φύλο και ηλικία στο Δήμο Αρταίων στην απογραφή του 12-2,50-2,00-1,50-1,00-0,50 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 Αρταίων - Άνδρες -2,50-2,00-1,50-1,00-0,50 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 Αρταίων - Γυναίκες Γραφήματα 4β: Διαφορές ανάμεσα στις ποσοστιαίες κατανομές του πραγματικού και του μόνιμου πληθυσμού ανά φύλο και ηλικία στο Δήμο Αγράφων στην απογραφή του -2,50-2,00-1,50-1,00-0,50 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 Αγράφων - Άνδρες -2,50-2,00-1,50-1,00-0,50 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 Αγράφων - Γυναίκες τήριο Δημογραφικών & Κοινωνικών Αναλύσ Γραφήματα 4γ: Διαφορές ανάμεσα στις ποσοστιαίες κατανομές του πραγματικού και του μόνιμου πληθυσμού ανά φύλο και ηλικία στο Δήμο Καλλιέων στην απογραφή του -2,50-2,00-1,50-1,00-0,50 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 Καλλιέων - Άνδρες -2,50-2,00-1,50-1,00-0,50 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 Καλλιέων - Γυναίκες 2,50 2,50

3.3 Οι ποσοστιαίες μεταβολές του πληθυσμού ανάμεσα στις απογραφές του 1991 και του Η χρήση των δεδομένων του πραγματικού πληθυσμού μέχρι πρόσφατα στη χώρα μας για τις ανάγκες της χωρικής ανάλυσης, θέτει με βάση τα προαναφερθέντα, σημαντικά προβλήματα. Τα προβλήματα αυτά, αναδεικνύονται έτι περισσότερο, όταν τα δεδομένα αυτά αξιοποιούνται στις διαχρονικές αναλύσεις -ανάδειξη τάσεων- και την εξαγωγή συμπερασμάτων που εδράζονται επ αυτών. Για να τεκμηριώσουμε τον ισχυρισμό μας υπολογίσαμε αρχικά τις μεταβολές του πραγματικού και του μόνιμου πληθυσμού ανάμεσα στις δύο τελευταίες απογραφές στα υφιστάμενα διοικητικά επίπεδα και εξετάσαμε τα διαφοροποιημένα συμπεράσματα που προέκυψαν από την ανάλυσή τους. Έχοντας υπολογίσει τις μεταβολές των δυο αυτών μεγεθών ανάμεσα στο και το 1991 {(πληθυσμός -πληθυσμός 1991/ πληθυσμό 1991)*100} χαρτογραφήσαμε τις τιμές του δείκτη διατηρώντας τις ίδιες κλάσεις και σχολιάσαμε τα συμπεράσματα. Σε επίπεδο νομού, το χωρικό μοτίβο που αναδεικνύεται από τις ποσοστιαίες μεταβολές του πραγματικού και του μόνιμου πληθυσμού, σε αδρές γραμμές, δεν διαφοροποιείται σημαντικά (Χάρτες 8 και 9) και τα συμπεράσματα που δυνάμεθα να εξάγουμε από την ανάγνωση των δύο χαρτών είναι συγγενή: οι περισσότεροι νομοί της χώρας μας, λόγω της μαζικής εισόδου μεταναστών από μη κοινοτικές χώρες στη δεκαετία 1991-, αύξησαν τον πληθυσμό τους, με εξαίρεση μικρό αριθμό ενοτήτων στην ηπειρωτική Ελλάδα. Το πλήθος των ενοτήτων όμως αυτών που χαρακτηρίζονται από μείωση του πληθυσμού τους ανάμεσα στις δύο τελευταίες απογραφές διαφοροποιείται ελαφρώς στον πραγματικό και το μόνιμο πληθυσμό (όπως διαφοροποιούνται και οι εντάσεις των προσμετρούμενων μεταβολών): τρείς νομοί (Ευρυτανίας, Καρδίτσας και Γρεβενών) που εντάσσονται το στην ομάδα με τις υψηλότερες αναλογίες πραγματικού/μόνιμο πληθυσμό το (βλ. και Χάρτη 1) έχουν στην πραγματικότητα αρνητικές μεταβολές του πληθυσμού τους (μείωση δηλ. του πληθυσμού των μονίμων κατοίκων τους), ενώ εμφανίζονται με θετικές μεταβολές στον πραγματικό πληθυσμό, εξ αιτίας των ισχυρών μετακινήσεων για απογραφικούς λόγους τμήματος των καταγόμενων από αυτούς ατόμων που διέμεναν σε άλλο νομό της επικράτειας. Σε επίπεδο επαρχίας (Χάρτες 10 και 11), οι διαφορές είναι σαφώς εντονότερες καθώς μείωση του πληθυσμού με βάση τους υπολογισθέντες δείκτες επί των μονίμων κατοίκων καταγράφεται σε 48 ενότητες έναντι μόλις 34 με βάση τους υπολογισθέντες δείκτες στον πραγματικό πληθυσμό. Οι δύο χάρτες αρχίζουν να διαφοροποιούνται, όπως και το χωρικό μοτίβο των εξελίξεων: Η Θράκη π.χ. εμφανίζεται με αρνητικές μεταβολές στον πραγματικό πληθυσμό, ενώ στην πραγματικότητα, απώλειες έχουν μόνον οι τρεις εκ των τεσσάρων επαρχιών του Έβρου -αρνητικές ποσοστιαίες μεταβολές του μόνιμου πληθυσμού τους-. Αντιθέτως, στην κεντρική ηπειρωτική Ελλάδα (και ειδικότερα στους νομούς Αιτωλο-Ακαρνανίας, Ευρυτανίας, Καρδίτσας, Τρικάλων, Γρεβενών και Κοζάνης), έχουμε αφενός συχνές αντιστροφές των πρόσημων των δεικτών μας (από θετικοί στον πραγματικό πληθυσμό μεταβάλλονται σε αρνητικούς όταν υπολογίζονται επί του μονίμου), αφετέρου διαφοροποιήσεις της έντασης (στην πλειοψηφία των επαρχιών, οι μεν θετικές μεταβολές είναι ηπιότερες όταν προσμετρούνται στον μόνιμο πληθυσμό, οι δε αρνητικές εντονότερες).

Χάρτης 8: Ποσοστιαία μεταβολή πραγματικού πληθυσμού των νομών (1991-) Χάρτης 10: Ποσοστιαία μεταβολή πραγματικού πληθυσμού των επαρχιών (1991-) 14 Χάρτης 9: Ποσοστιαία μεταβολή μόνιμου πληθυσμού των νομών (1991-) Χάρτης 11: Ποσοστιαία μεταβολή μόνιμου πληθυσμού των επαρχιών (1991-) τήριο Δημογραφικών & Κοινωνικών Αναλύσ

Η χαρτογράφηση των ποσοστιαίων μεταβολών σε επίπεδο Δήμου οδηγεί στη σαφή διαφοροποίηση των χωρικών μοτίβων στο μεγαλύτερο τμήμα της ηπειρώτικης Ελλάδας (Χάρτες 12 και 13), καθώς οι με βάση τον πραγματικό πληθυσμό θετικές μεταβολές τμήματος των Κ.Δ που βρίσκονται επί, και εκατέρωθεν του κεντρικού άξονα που διατρέχει τον ηπειρωτικό χώρο από βόρειο-δυτικά προς νότιο-ανατολικά, μετατρέπονται σε αρνητικές όταν προσμετρούνται στον μόνιμο πληθυσμό. Ταυτόχρονα, η συνολική εικόνα που δημιουργείται μεταβάλλεται ριζικά, στον βαθμό που, η χαρτογράφηση των μεταβολών επί του μονίμου πληθυσμού αναδεικνύει σαφώς την ωρίμανση του πληθυσμού της χώρας μας και την ισχνή δημογραφική δυναμικότητά του με εξαίρεση τις μητροπολιτικές περιοχές Αθηνών και Θεσσαλονίκης, του βορείου τμήματος της Κρήτης και ορισμένων νησιών με υψηλή ειδίκευση στον τουρισμό 15. Η εξέταση των μεταβολών στο χαμηλότερο διοικητικό επίπεδο (αυτό του Δημοτικού Διαμερίσματος) επιβεβαιώνει και ενισχύει τα προαναφερθέντα (Χάρτες 14 και 15). Με βάση τον πραγματικό πληθυσμό το ½ σχεδόν των Δ.Δ (3.029 ενότητες) έχει αρνητικές μεταβολές ανάμεσα στις δύο τελευταίες απογραφές, ενώ με βάση τα δεδομένα του μόνιμου πληθυσμού μείωση καταγράφεται σε περισσότερες ενότητες (3451, 56% του συνόλου) 16. Από την ανάγνωση του Χάρτη 14 που αποτυπώνει τις μεταβολές επί του πραγματικού πληθυσμού, με έκπληξη θα διαπιστώσουμε ότι η πλειοψηφία των ορεινών Δ.Δ της ηπειρώτικης Ελλάδας χαρακτηρίζεται από έναν εξαιρετικό δημογραφικό δυναμισμό, δυναμισμό που ελάχιστα διαφέρει αυτού των δύο μητροπολιτικών περιοχών ως και των μεγαλύτερων αστικών κέντρων της χώρας, δημιουργώντας μια άκρως παραπλανητική εικόνα των πληθυσμιακών μας μεταβολών. Η εικονική αυτή πραγματικότητα ανατρέπεται πλήρως αν λάβουμε ως βάση τον μόνιμο πληθυσμό (Χάρτης 15): μόλις το 44% των Δ.Δ αυξάνει τον πληθυσμό του, το δε 1/6 ταχύτατα (αύξηση >20%), όχι τόσο εξαιτίας των θετικών φυσικών ισοζυγίων, όσο λόγω της εισροής αλλοδαπών και προφανώς ελάχιστα από τα Δημοτικά αυτά Διαμερίσματα βρίσκονται στην ορεινή ή ακόμη στην ημιορεινή Ελλάδα (Χάρτες 16 και 17). Εκ των προαναφερθέντων, είναι προφανές, ότι στο επίπεδο αυτό, τα συμπεράσματα για τον δημογραφικό δυναμισμό των Δ.Δ διίστανται. Η επιλογή του πραγματικού πληθυσμού μας οδηγεί αβίαστα να ισχυρισθούμε ότι την περίοδο 1991- έχουν αναστραφεί οι μακρόσυρτες τάσεις εγκατάλειψης του ορεινού και ημιορεινού χώρου καθώς αναζωογονείται δημογραφικά η ορεινή Ελλάδα (και ο πολιτικός λόγος θα έβρισκε ένα ισχυρό επιχείρημα για να τεκμηριώσει την αποτελεσματικότητα των ληφθέντων μέτρων περιφερειακής ανάπτυξης των τελευταίων δεκαετιών). Η επιλογή του μόνιμου πληθυσμού οδηγεί σε σαφώς διαφορετικά συμπεράσματα, συμπεράσματα που δεν αφίστανται σημαντικά της πραγματικότητας: πρώιμη γήρανση του πληθυσμού, αρνητικά φυσικά ισοζύγια, μηδενική σχεδόν έλξη αλλοδαπών και συνεχιζόμενη (αν και με επιβραδυνόμενους ρυθμούς) έξοδος του πληθυσμού οδηγούν στην περεταίρω πληθυσμιακή συρρίκνωση του χώρου αυτού, συρρίκνωση που συνεχίζεται σε όλη την μεταπολεμική περίοδο και δεν αναστράφηκε παρόλα τα ληφθέντα μέτρα περιφερειακής πολιτικής και αποκέντρωσης. 15 Δυναμικότητα που θα ήταν ακόμη ατονότερη εν απουσία της μαζικής εισροής μεταναστών την δεκαετία 1991-. 16 Ταυτόχρονα, το πλήθος των Δ.Δ, ο πληθυσμός των οποίων αυξάνει άνω του 30% ανάμεσα στο 1991 και το, διαφέρει σημαντικά στον πραγματικό και τον μόνιμο πληθυσμό: 789 στον πρώτο και 607 στον δεύτερο. 15

Χάρτης 12: Ποσοστιαία μεταβολή πραγματικού πληθυσμού των Δήμων (1991-) Χάρτης 13: Ποσοστιαία μεταβολή μόνιμου πληθυσμού των Δήμων (1991-) 16

Χάρτης 14: Ποσοστιαία μεταβολή πραγματικού πληθυσμού των Δ.Δ (1991-) Χάρτης 15: Ποσοστιαία μεταβολή μόνιμου πληθυσμού των Δ.Δ (1991-) 17

Χάρτης 16: Ποσοστιαία μεταβολή μόνιμου πληθυσμού των ορεινών Δ.Δ (1991-) 18 Χάρτης 17: Ποσοστιαία μεταβολή μόνιμου πληθυσμού των ημι-ορεινών Δ.Δ (1991- ) τήριο Δημογραφικών & Κοινωνικών Αναλύσ Χάρτης 18: Ποσοστιαία μεταβολή μόνιμου πληθυσμού των πεδινών Δ.Δ (1991-)

4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι μετακινήσεις του πληθυσμού την ημέρα της απογραφής αποτελούν μια ακόμη ελληνική «ιδιαιτερότητα» και η έντασή τους δεν φαίνεται να ατονεί με την πάροδο του χρόνου (Χάρτες 19 και 20, Παράρτημα). Η διάσταση ανάμεσα στον τόπο μονίμου κατοικίας και στον τόπο απογραφής των μονίμων κατοίκων της Ελλάδας, οφείλεται σε πληθώρα λόγων. Για την τεράστια όμως πλειοψηφία των απογραφέντων εκτός του τόπου μονίμου κατοικίας τους, η μετακίνηση την ημέρα της απογραφής αποτελεί μια συνειδητή επιλογή και η ένταση των μετακινήσεων για «απογραφικούς λόγους» είναι άμεσα συναρτημένη τόσο με την ένταση των κυμάτων εξόδου από τον αγροτικό προς τον αστικό χώρο των προηγουμένων δεκαετιών, όσο και με τις ιδιαιτερότητες της εξόδου αυτής. Η διάσταση αυτή οδήγησε στη χρήση δύο στατιστικών εννοιών (του πραγματικού και του μόνιμου πληθυσμού), και, κατ επέκταση στη διάκριση από την Ε.Σ.Υ.Ε των απογραφέντων κατοίκων στη χώρα μας με βάση το κριτήριο παρουσία/ μόνιμη διαμονή. Παρ όλη όμως τη δυνατότητα του διαχωρισμού των δύο αυτών πληθυσμών η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, μέχρι και την απογραφή του, επεξεργαζόταν, πινακοποιούσε και διέθετε, τόσο σε εθνικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο, δημογραφικά και κοινωνικοοικονομικά αναλυτικά απογραφικά στοιχεία μόνον για τον πραγματικό πληθυσμό. Τα δεδομένα αυτά, αξιοποιήθηκαν τόσο από την επιστημονική κοινότητα, όσο από όλους όσους εμπλέκονταν στον σχεδιασμό-προγραμματισμό (τομεακό ή/και χωρικό), καθώς ο «πληθυσμός» (συνολικός και υπό-ομάδες του) υπεισέρχονται στη δημιουργία πληθώρας δεικτών που χρησιμοποιήθηκαν από αμφότερους στις αναλύσεις τους. Η χρήση όμως των δεδομένων του πραγματικού πληθυσμού θέτει προβλήματα στις αναλύσεις όπου υπεισέρχεται η μεταβλητή «χώρος»; Στο ερώτημα αυτό επιχειρήσαμε να απαντήσουμε, αναδεικνύοντας καταρχάς τις αποκλίσεις ανάμεσα στο μόνιμο και τον πραγματικό πληθυσμό στην απογραφή του, αποκλίσεις που σε σχετικές τιμές είναι αφενός μεν σαφώς εντονότερες στα Δ.Δ και τους Δήμους από ότι σε επίπεδο νομού και επαρχίας, αφετέρου δε στη μεγάλη πλειοψηφία των «μικρών» ενοτήτων (<2.000 κατοίκους) του ορεινού και ημι-ορεινού χώρου. Φυσικά, οι διαφορές ανάμεσα στα απόλυτα μεγέθη του πραγματικού και του μόνιμου πληθυσμού θα είχαν -αν οι δομές των δύο πληθυσμών δεν διαφοροποιούνταν σημαντικά-, περιορισμένες ενδεχομένως επιπτώσεις στις χωρικές αναλύσεις που στηρίχθηκαν στα δεδομένα του πρώτου εξ αυτών, καθώς το προφίλ του πραγματικού πληθυσμού δεν θα αφίστατο σημαντικά αυτού του μόνιμου και το σημαντικότερο πρόβλημα θα ήταν ένα πρόβλημα διαφοράς απόλυτων μεγεθών. Η υπόθεση αυτή δεν ισχύει όμως για την πλειοψηφία των Κ.Δ και των Δ.Δ της χώρας μας (αυτών δηλ. που ελκύουν πληθυσμό την ημέρα των απογραφών), στο βαθμό που οι πληθυσμιακές πυραμίδες του πραγματικού και του μόνιμου πληθυσμού τους διαφοροποιούνται, οι δε διαφοροποιήσεις τους είναι τόσο εντονότερες όσο οι θετικές διαφορές ανάμεσα στον πρώτο και τον δεύτερο μεγεθύνονται (και τα διδόμενα στο άρθρο αυτό παραδείγματα το αποδεικνύουν εμπράκτως). Υπό το πρίσμα των προαναφερθέντων, η μέχρι πρόσφατα χρήση των δεδομένων του πραγματικού πληθυσμού στην χώρα μας για τις ανάγκες της χωρικής ανάλυσης, θέτει αναμφισβήτητα προβλήματα και τα προβλήματα αυτά, αναδεικνύονται έτι περισσότερο, όταν τα δεδομένα αυτά αξιοποιούνται στις διαχρονικές αναλύσεις με την ανάδειξη τάσεων και την εξαγωγή συμπερασμάτων που εδράζονται επ αυτών (και εν συνεχεία για την λήψη μέτρων πολιτικής ή ακόμη και την αξιολόγηση ex-post των μέτρων αυτών). Η εξέταση π.χ των μεταβολών του πληθυσμού στην περίοδο 1991- ως και τα διαφοροποιημένα συμπεράσματα που προκύπτουν από την ανάλυση των δεδομένων του πραγματικού και του νόμιμου πληθυσμού το αποδεικνύουν: αν σε επίπεδο νομού, το χωρικό μοτίβο που αναδεικνύεται δεν διαφοροποιείται σημαντικά σε επίπεδο Δήμου (και ως εκ τούτου τα

συμπεράσματα που δυνάμεθα να εξάγουμε δεν αποκλίνουν σημαντικά), η συνολική εικόνα που δημιουργείται μεταβάλλεται ριζικά στο χαμηλότερο χωρικό επίπεδο (Δ.Δ): η ανάλυση επομένως με βάση τον πραγματικό πληθυσμό δίδει μια άκρως παραπλανητική εικόνα των πληθυσμιακών μας μεταβολών (έντονο δυναμισμό του ορεινού και ημι-ορεινού χώρου), μια εικονική πραγματικότητα που ανατρέπεται πλήρως όταν λάβουμε ως βάση για τις αναλύσεις μας τον μόνιμο πληθυσμό των ίδιων ενοτήτων. Η χρήση επομένως των δεδομένων του πραγματικού πληθυσμού στις χωρικές αναλύσεις και η εξαγωγή συμπερασμάτων που στηρίζεται σε αυτά, είναι άκρως προβληματική. Τα δεδομένα όμως για τον πραγματικό πληθυσμό, ελλείψει άλλων, χρησιμοποιήθηκαν μέχρι και το και για τον σχεδιασμό/προγραμματισμό σε όλα τα χωρικά επίπεδα (mikro και makro). Επομένως, δυνάμεθα βάσιμα να ισχυρισθούμε, ότι τις τελευταίες δεκαετίες, ο σχεδιασμός στην Ελλάδα στηρίχτηκε εν μέρει, σε μια «εικονική πραγματικότητα», σε μια διαθλασμένη πρόσληψη των ανθρωπογενών χαρακτηριστικών του χώρου. Οι αλλαγές που επήλθαν το, με την επεξεργασία από την Ε.Σ.Υ.Ε και τη διάθεση σε όλα τα χωρικά επίπεδα του μόνιμου πληθυσμού της τελευταίας απογραφής καθώς και με την υιοθέτηση του concept αυτού στις μελλοντικές απογραφές, θα επιτρέψουν τη χρήση πλέον φερέγγυων δεδομένων για την αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης, την ανάδειξη των μελλοντικών τάσεων και τη λήψη μέτρων πολιτικής, πόσο μάλλον που η συνιστώσα «πληθυσμός», όπως και στις υπόλοιπες ανεπτυγμένες χώρες, λαμβάνει πλέον και στη χώρα μας, τη θέση που της αναλογεί στη λήψη μέτρων πολιτικής. 5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ε.Σ.Υ.Ε. Αποτελέσματα των απογραφών πληθυσμού κατοικιών, 1991 και. 20

6. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Α. ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ Ε.Σ.Υ.Ε Πραγματικός πληθυσμός: το σύνολο των, για οποιαδήποτε αιτία, παρόντων πρόσωπων σε μια περιφέρεια (δήμο, κοινότητα, δημοτικό / κοινοτικό διαμέρισμα ή οικισμό) κατά την ημέρα της απογραφής, είτε αυτά διαμένουν μονίμως στην περιφέρεια αυτή είτε βρέθηκαν να διαμένουν προσωρινώς ή τυχαίως. Μόνιμος πληθυσμός: το σύνολο των ατόμων μιας περιφέρειας (δήμου/ κοινότητας, δημοτικού/ κοινοτικού διαμερίσματος ή οικισμού) που έχουν τη συνήθη διαμονή τους σε κάθε περιφέρεια, νομό, δήμο/ κοινότητα, δημοτικό/ κοινοτικό διαμέρισμα και αυτοτελή οικισμό. Νόμιμος πληθυσμός (δημότες): ο νόμιμος πληθυσμός αποτελείται από τον αριθμό των δημοτών, δηλαδή από το σύνολο των ατόμων κάθε ηλικίας και φύλου, που είναι καταχωρημένα στα αντίστοιχα δημοτολόγια και εφόσον κατά την ημέρα της απογραφής βρίσκονταν στη Χώρα και απογράφηκαν ως παρόντες ή απουσίαζαν προσωρινά στο εξωτερικό. Αστικός πληθυσμός (έως και την απογραφή του 1991): περιλαμβάνει τον πληθυσμό των δήμων και κοινοτήτων, των οποίων ο πολυπληθέστερος οικισμός έχει 10.000 κατοίκους και άνω, καθώς, επίσης και τον πληθυσμό των 18 πολεοδομικών συγκροτημάτων στο σύνολό τους, ανεξάρτητα από το μέγεθος του πληθυσμού του πολυπληθέστερου οικισμού (δήμου ή κοινότητας) του συγκροτήματος. Ημιαστικός πληθυσμός (έως και την απογραφή του 1991): περιλαμβάνει τον πληθυσμό των δήμων και κοινοτήτων, των οποίων ο πολυπληθέστερος οικισμός έχει 2.000-9.999 κατοίκους, εκτός αυτών που ανήκουν στα πολεοδομικά συγκροτήματα. Αγροτικός πληθυσμός (έως και την απογραφή του 1991): περιλαμβάνει τον πληθυσμό των δήμων και κοινοτήτων, των οποίων ο πολυπληθέστερος οικισμός έχει λιγότερους από 2.000 κατοίκους, εκτός αυτών που ανήκουν στα πολεοδομικά συγκροτήματα. (Ο χαρακτηρισμός του συνόλου του πληθυσμού του δήμου ή της κοινότητας ως αστικού, ημιαστικού ή αγροτικού έγινε βάσει του συγκεντρωμένου πληθυσμού του πολυπληθέστερου οικισμού του δήμου ή της κοινότητας, δεν έχει ληφθεί δηλ. υπόψη ο διασπαρμένος πληθυσμός). Πεδινός πληθυσμός: ο πληθυσμός των δήμων και κοινοτήτων, των οποίων η εδαφική περιοχή βρίσκεται, ολόκληρη ή κατά το μεγαλύτερο μέρος της, σε επίπεδο ή ελαφρώς κεκλιμένο έδαφος και σε υψόμετρο κάτω από 800 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Ημιορεινός πληθυσμός: Ο πληθυσμός των κοινοτήτων, των οποίων η εδαφική περιοχή βρίσκεται στις υπώρειες των ορέων ή η έκτασή τους διαμοιράζεται κατά το ήμισυ περίπου στην πεδιάδα και κατά το άλλο ήμισυ στο όρος, αλλά πάντοτε με υψόμετρο κάτω από 800 μέτρα για το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής της κοινότητας. Ορεινός πληθυσμός: Ο πληθυσμός των κοινοτήτων, των οποίων η επιφάνεια είναι κατεξοχήν κεκλιμένη και ανώμαλη, διακόπτεται από χαράδρες ή καλύπτεται από απότομους ορεινούς όγκους, οι οποίοι δημιουργούν στο έδαφος βαθιές και πολλαπλές πτυχώσεις με υψομετρικές διαφορές σημείων της κοινότητας πάνω από 400 μέτρα, καθώς, επίσης, και των κοινοτήτων των οποίων ολόκληρη η επιφάνεια ή μεγάλο μέρος αυτής βρίσκεται σε υψόμετρο πάνω από 800 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. 21

Β. ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1: Ταξινόμηση των ορεινών Δ.Δ με βάση τις τιμές της αναλογίας πραγματικός/μόνιμο πληθυσμό στην απογραφή του Πραγματικός/Μόνιμος # χωρικές ενότητες (%) χωρικές ενότητες Πραγματικός (%) Πραγματικός Μόνιμος (%) Μόνιμος Δ Πραγματικού - Μόνιμου > 2,000 300 13,72 69.715 7,33 24.354 3,02 45.361 1,501-2,000 329 15,05 84.779 8,91 48.926 6,08 35.853 1,201-1,500 473 21,64 161.723 17,00 123.856 15,38 37.867 1,151-1,200 147 6,72 58.171 6,11 49.496 6,15 8.675 1,091-1,150 228 10,43 109.032 11,46 97.528 12,11 11.504 1,041-1,090 239 10,93 122.199 12,84 114.852 14,26 7.347 0,951-1,040 442 20,22 321.379 33,78 319.711 39,70 1.668 0,901-0,950 23 1,05 22.952 2,41 24.689 3,07-1.737 <=0,900 5 0,23 1.474 0,15 1.913 0,24-439 Σύνολο 2.186 100 951.424 100 805.325 100 146.099 > 1 1.966 89,94 778.292 81,80 628.291 78,02 150.001 =1 40 1,83 6.611 0,69 6.611 0,82 0 < 1 180 8,23 166.521 17,50 170.423 21,16-3.902 Σύνολο 2.186 100 951.424 100,00 805.325 100 146.099 Πίνακας 2: Ταξινόμηση των ημι-ορεινών Δ.Δ με βάση τις τιμές της αναλογίας πραγματικός/μόνιμο πληθυσμό στην απογραφή του Πραγματικός/Μόνιμος # χωρικές ενότητες (%) χωρικών ενοτήτων Πραγματικός (%) Πραγματικός Μόνιμος (%) Μόνιμος Δ Πραγματικού - Μόνιμου > 2,000 26 1,64 4.026 0,17 1.664 0,07 2.362 1,501-2,000 74 4,67 21.476 0,90 12.823 0,54 8.653 1,201-1,500 218 13,77 104.970 4,37 81.921 3,46 23.049 1,151-1,200 106 6,70 99.380 4,14 84.773 3,58 14.607 1,091-1,150 208 13,14 127.579 5,32 114.335 4,83 13.244 1,041-1,090 305 19,27 246.992 10,29 232.695 9,83 14.297 0,951-1,040 618 39,04 1.381.096 57,56 1.395.372 58,96-14.276 0,901-0,950 19 1,20 399.103 16,63 426.031 18,00-26.928 <=0,900 9 0,57 14.787 0,62 17.117 0,72-2.330 Σύνολο 1.583 100 2.399.409 100 2.366.731 100 32.678 > 1 1302 82,25 1.070.528 44,62 985.454 41,64 85.074 =1 31 1,96 28.496 1,19 28.500 1,20-4 < 1 250 15,79 1.300.385 54,20 1.352.777 57,16-52.392 Σύνολο 1.583 100 2.399.409 100,00 2.366.731 100 32.678 Πίνακας 3: Ταξινόμηση των πεδινών Δ.Δ με βάση τις τιμές της αναλογίας πραγματικός/μόνιμο πληθυσμό στην απογραφή του Πραγματικός/Μόνιμος # χωρικές ενότητες (%) χωρικές ενότητες Πραγματικός (%) Πραγματικός Μόνιμος (%) Μόνιμος Δ Πραγματικού - Μόνιμου > 2,000 11 0,47 2.208 0,03 927 0,01 1.281 1,501-2,000 37 1,57 12.815 0,17 7.787 0,10 5.028 1,201-1,500 199 8,43 110.920 1,46 86.449 1,11 24.471 1,151-1,200 113 4,79 76.922 1,01 65.383 0,84 11.539 1,091-1,150 252 10,67 210.670 2,77 188.267 2,43 22.403 1,041-1,090 453 19,19 473.640 6,22 446.055 5,75 27.585 0,951-1,040 1.238 52,44 4.380.739 57,54 4.468.154 57,56-87.415 0,901-0,950 47 1,99 2.207.032 28,99 2.343.287 30,19-136.255 <=0,900 11 0,47 138.241 1,82 155.732 2,01-17.491 Σύνολο 2.361 100 7.613.187 100 7.762.041 100-148.854 > 1 1837 77,81 1.869.889 77,93 1760961 22,69 108.928 =1 43 1,82 54.398 2,27 54401 0,70-3 < 1 481 20,37 5.688.900 237,10 5946679 76,61-257.779 Σύνολο 2.361 100 7.613.187 317,29 7.762.041 100-148.854 22

Γ. ΧΑΡΤΕΣ Χάρτης 19: Λόγος πραγματικού προς μόνιμο πληθυσμό στην απογραφή του 1991 (OTA) Χάρτης 20: Λόγος πραγματικού προς μόνιμο πληθυσμό στην απογραφή του (ΔΔ) 23