Η κριτική σκέψη και η αναγκαιότητά της Αντιμετωπίζοντας, ως παιδαγωγός, τα αποτελέσματα των διεθνών εξετάσεων, από τα οποία φαίνεται η αποτυχία των μαθητών μας στην κατανόηση κειμένου και σε άλλα Φροντιστήριο μαθήματα, τονίζω την ανάγκη ΚΟΥΚΟΥΒΑΓΙΑ να περιορισθεί η «παπαγαλία» στο σχολείο και να ρυθμίζεται η διδακτική διαδικασία κατά ένα τέτοιο τρόπο ώστε να α- ναπτύσσεται η κριτική σκέψη των μαθητών. Το πνεύμα αυτό καθορίζει τη νέα προοπτική της εκπαίδευσης. Το πρόβλημα της «κριτικής σκέψης» απασχολεί τα τελευταία χρόνια τους παιδαγωγούς, που καταβάλλουν προσπάθεια να πείσουν τους δασκάλους, αλλά και τους εξεταστές, να αποφύγουν την παραδοσιακή νοοτροπία και να ζητούν από τους μαθητές προϊόντα μόνο της απομνημόνευσής τους. Πολύς λόγος γίνεται σήμερα για προσέγγιση της γνώσης με κριτική σκέψη, για γόνιμη σκέψη, δημιουργική σκέψη, διδακτικές προσεγγίσεις της κριτικής σκέψης, διδακτικές τεχνικές για την καλλιέργεια κριτικής σκέψης κ.ά. Τα παραπάνω τονίζονται πάντοτε με την ανάγκη ο μαθητής, αυριανός πολίτης του 21ου αιώνα, να είναι ικανός να αντιμετωπίζει το πλήθος των προβλημάτων που θα συναντήσει και να βρίσκει πάντα τη λογική λύση. Μέχρι τώρα υποστηρίζαμε πως «η λήψη των αποφάσεων» και μάλιστα ορθών αποφάσεων είναι μια παιδαγωγική αλήθεια, μια ανάγκη. Τώρα συμπληρώνουμε την απαίτηση αυτή της παιδαγωγικής και ζητούμε τη συνενέργεια συναισθήματος και λογικής για τη λήψη της σωστής απόφασης. Οι διαστάσεις της κριτικής σκέψης προσδιορίζονται στον νοητικό χώρο. Δεν διδαχθήκαμε όμως πώς να αποτιμούμε τη σκέψη μας ή τη σκέψη των μαθητών μας, στο πλαίσιο της νόησης και του συναισθήματος. Αν θέλουμε να προαγάγουμε τη σκέψη των μαθητών μας δεν πρέπει να επαναπαυόμαστε, όταν οι μαθητές μας σκέπτονται απλώς τα πράγματα, χωρίς να αναζητούν ενδείξεις και αποδείξεις, χωρίς να δικαιολογούν τα πράγματα αυτά. Συχνά, οι δάσκαλοι δεν είναι ενήμεροι της διαφοράς αυτής. Πολλοί δάσκαλοι αφήνουν τους μαθητές τους να γράφουν ή να μιλούν με ευχέρεια και γλαφυρότητα. Και θεωρούν το γεγονός αυτό καλή σκέψη. Όταν ο μαθητής εκφράζει απλώς συναισθηματικές του καταστάσεις, υποκειμενικές του θέσεις, χωρίς να αιτιολογεί τις απόψεις του, ή χωρίς να παρουσιάζει αποδείξεις για την αλήθειά τους, χωρίς να αναφέρεται σε πιθανές αντίθετες θέσεις, χωρίς να εκφράζει ποικιλία άλλων απόψεων, δεν σκέπτεται κριτικώς... Στη διαδικασία της σκέψης ο κάθε άνθρωπος συνενώνει υπάρχοντα στοιχεία, αξιοποιεί τις δεξιότητες και ικανότητές του, στην προσπάθεια να λύσει κάποιο πρόβλημα. Αν δεν υπάρχει πρόβλημα δεν υπάρχει κριτική σκέψη. Η κριτική σκέψη, επειδή συνεπάγεται νοητική εργασία και συναισθηματική εγρήγορση επί ενός συγκεκριμένου θέματος και επειδή είναι το συνολικό προϊόν της πείρας μας, των ι- δεών μας, της κοσμοθεωρίας μας, θεωρείται δημιουργία, μια παραγωγική εργασία, μια καινούργια γνώση, μια οικοδομή. Η κριτική σκέψη είναι, με λίγα λόγια, μια δημιουργία του σκεπτόμενου νου και όταν η δημιουργία αυτή ενταχθεί στον γνωστι- κό μας πλούτο, αφομοιουμένη, θα είναι ένα επιπλέον όπλο στη διάθεσή μας, για να λύσουμε μελλοντικά προβλήματα.
Η κριτική σκέψη υποβοηθά στην επικοινωνία μας με τους άλλους ανθρώπους. Κριτικός συνομιλητής είναι εκείνος ο οποίος προσπαθεί να συμβιβαστεί θετικώς ή αρνητικώς με το αντικείμενο κάθε συζήτησης... Ο άνθρωπος χωρίς κριτική σκέψη δεν είναι καλός ομιλητής, ούτε καλός αναγνώστης κειμένου. Ο καλός συζητητής ή αναγνώστης ή ακροατής, πρέπει την ίδια στιγμή που ενεργεί με τις ιδιότητες αυτές να λύνει κάποιο πρόβλημα επικοινωνίας και τότε πετυχαίνει την αποτελεσματική επικοινωνία. Η κριτική σκέψη είναι επίσης απαραίτητη στη συνεργατική μάθηση. Χωρίς την κριτική σκέψη, η συνεργατική μάθηση είναι μια ψευτομάθηση. Ό,τι α- κούμε ή ό,τι διαβάζουμε πρέπει να τα θέτουμε στον έλεγχο της κριτικής σκέψης και να μη γινόμαστε θύματα των επιτήδειων απατεώνων ή των κερδοσκόπων διαφημιστών. Τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του κόσμου, στον οποίο θα εισέλθουν οι μαθητές μας, είναι η συνεχώς αυξανόμενη αλλαγή σε όλες τις περιοχές της ανθρώπινης δραστηριότητας και των κοινωνικών φαινομένων, ο πολλαπλασιασμός καθημερινώς των πληροφοριών, που γρήγορα θεωρούνται απαρχαιωμένες και η καθημερινή αναδόμηση, επανεξέταση και δοκιμασία των ιδεών. Στον κόσμο αυτό κανείς δεν μπορεί να ζήσει επιμένοντας στον πάγιο τρόπο τού σκέπτεσθαι. Τέτοιο πρόβλημα δεν συνάντησε ο άνθρωπος στη διάρκεια των χιλιετιών που πέρασαν. Η εκπαίδευση δεν είχε αντιμετωπίσει τέτοιο πρόβλημα ποτέ κατά το παρελθόν. Το λειτούργημα του εκπαιδευτικού βρίσκεται μπροστά σε μια χωρίς προηγούμενο πρόκληση... Οι δάσκαλοι, σήμερα, καλούνται να κάμουν εκείνο το οποίο καμιά προηγούμενη γενιά εκπαιδευτικών δεν είχε κάμει... Ας ελπίσουμε πως οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων θα έχουν τη διορατικότητα και τη γενναιότητα να εννοήσουν τα πράγματα ως έχουν και να μεταρρυθμίσουν αναλόγως την όλη σχολική ζωή. Ο δρ. Νικόλαος Πετρουλάκης είναι παιδαγωγός, σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου. Α. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου χωρίς δικά σας σχόλια με 100-120 λέξεις περίπου. Μονάδες 25 Β1. «Το λειτούργημα του εκπαιδευτικού βρίσκεται μπροστά σε μια χωρίς προηγούμενο πρόκληση»: Να αναπτύξετε το νόημα της περιόδου σε 70-90 λέξεις περίπου. Μονάδες 10 Β2. Να επισημάνετε τρία χαρακτηριστικά επιστημονικού λόγου στο κείμενο που σας δίνεται. Μονάδες 6 Β3. α) Να εντοπίσετε στο κείμενο τρεις λέξεις οι οποίες εξασφαλίζουν τη συνοχή προτάσεων ή παραγράφων και να εξηγήσετε το διαρθρωτικό τους ρόλο. Μονάδες 3
β) κοσμοθεωρίας, απαρχαιωμένες, διορατικότητα: να γράψετε μια πρόταση για κάθε λέξη, ώστε να αναδεικνύεται η σημασία της. Μονάδες 3 Β4. Να συμπληρώσετε το συμπέρασμα του συλλογισμού και να τον χαρακτηρίσετε ως προς την εγκυρότητα, την αλήθεια και την ορθότητά του. Επίσης να τον χαρακτηρίσετε όσον αφορά το είδος των προτάσεων που αποτελούν τις προκείμενες. Α. Ο σκεπτόμενος νους είναι ένα όπλο για να λύσουμε μελλοντικά προβλήματα. Β. Η κριτική σκέψη είναι δημιουργία του σκεπτόμενου νου. Επομένως.. Μονάδες 6 Β5. Να βρείτε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: υποστηρίζαμε, αποτιμούμε, επαναπαυόμαστε, αναδόμηση. Μονάδες 4 Β6. φαίνεται, καθορίζει, ενεργεί: Από τα παραπάνω ρήματα να γράψετε ένα παράγωγο επίθετο. Μονάδες 3 Γ. Το σχολείο σας οργανώνει μια συνάντηση μαθητών-εκπροσώπων των σχολικών μονάδων της περιοχής σας. Στο πλαίσιο της εκδήλωσης αυτής να παρουσιάσετε μια εισήγηση σχετικά με την αναγκαιότητα της κριτικής ικανότητας του εφήβου και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί αυτή να καλλιεργηθεί στη σύγχρονη κοινωνία της πληροφορίας. (500-600 λέξεις) Μονάδες 40
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Ο συγγραφέας, με αφορμή την αποτυχία των μαθητών μας σε διεθνείς εξετάσεις, προτείνει μια νέα προοπτική στην εκπαίδευση, την κριτική σκέψη, ως αντιστάθμισμα στην παπαγαλία. Η κριτική σκέψη είναι απαραίτητη για τη λύση των προβλημάτων και γι αυτό απαιτείται συνδυασμός συναισθήματος και λογικής. Προς την κατεύθυνση αυτή πρέπει να συμβάλουν οι δάσκαλοι μαθαίνοντας στους μαθητές να ζητούν αποδείξεις και να αιτιολογούν τις απόψεις τους. Έτσι, με την αξιοποίηση των δεξιοτήτων και της πείρας θα διαμορφωθεί η κριτική σκέψη, μια παραγωγική διαδικασία που θα βοηθήσει στην επίλυση μελλοντικών προβλημάτων, στην επικοινωνία μας με άλλους ανθρώπους, στη συνεργατική μάθηση, αλλά και στην αποφυγή των απατεώνων. Τέλος, σ έναν κόσμο που εξελίσσεται ραγδαία, η μεταρρύθμιση της σχολικής ζωής είναι επιβεβλημένη κάτι που αποτελεί το στοίχημα του σημερινού εκπαιδευτικού. Β1. Σ ένα εκπαιδευτικό σύστημα που στηρίζεται στην απομνημόνευση και στην παθητική πρόσληψη της γνώσης, είναι φυσικό οι μαθητές να μην εξασκούν την κριτική τους ικανότητα. Έτσι, λαμβάνουν την οποιαδήποτε πληροφορία ανεπεξέργαστα και την υιοθετούν αβασάνιστα. Σ έναν κόσμο όμως όπου επικρατεί πληροφοριακή κοσμογονία, όπου οι ιδέες δοκιμάζονται και τα πάντα αλλάζουν στον τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας, οι μαθητές δεν μπορούν να μείνουν άβουλοι και παθητικοί θεατές. Πρέπει να μετέχουν ενεργά στα δρώμενα φιλτράροντάς τα κριτικά, κάτι που πρέπει να αποτελέσει φροντίδα των σημερινών εκπαιδευτικών, πρόκληση των οποίων θα είναι η δημιουργία σκεπτόμενων ανθρώπων. Β2. Καταρχάς, ο επιστημονικός λόγος είναι περιγραφικός. Το στοιχείο αυτό εντοπίζεται στο κείμενο στις δύο πρώτες παραγράφους όπου ο συγγραφέας περιγράφει το πρόβλημα της «κριτικής σκέψης». Συγκεκριμένα, ο συγγραφέας στηλιτεύει την «παπαγαλία» που κυριαρχεί στη διδακτική διαδικασία και προτείνει ως εναλλακτική προοπτική την κριτική προσέγγιση της γνώσης. Στην τέταρτη παράγραφο («Στη διαδικασία μελλοντικά προβλήματα») κυριαρχεί ο αποδεικτικός λόγος καθώς ο συγγραφέας αποδεικνύει με συνεχείς αιτιολογήσεις ότι η κριτική σκέψη είναι ένα όπλο για να λύσουμε μελλοντικά προβλήματα. Τέλος, στην πέμπτη παράγραφο («Η κριτική σκέψη κερδοσκόπων διαφημιστών») ο λόγος γίνεται ερμηνευτικός καθώς ο συγγραφέας αποσαφηνίζει το πώς η κριτική σκέψη βοηθάει στην επικοινωνία, στη συνεργατική μάθηση και στην αποφυγή των επιτήδειων απατεώνων. Β3. α) 3 όμως = αντίθεση 4 επειδή = αιτιολόγηση 4 με λίγα λόγια = επεξήγηση Εναλλακτικά: 3 αν = υπόθεση 3 όταν = χρόνος
5 επίσης = προσθήκη β) Σύμφωνα με την κοσμοθεωρία του δεν αξίζει να στενοχωριόμαστε για τίποτα. Οι απαρχαιωμένες αντιλήψεις των μεγαλύτερων και οι προοδευτικές των νέων έρχονται σε σύγκρουση με αποτέλεσμα να δημιουργείται το χάσμα των γενεών. Οι πολιτικοί πρέπει να διαθέτουν διορατικότητα για να αποφεύγουν λάθη και παραλείψεις. Β4. Επομένως, η κριτική σκέψη είναι ένα όπλο για να λύσουμε μελλοντικά προβλήματα. Ο συλλογισμός είναι έγκυρος επειδή το συμπέρασμα απορρέει με λογική αναγκαιότητα από τις προκείμενες, είναι αληθής επειδή οι προκείμενες και το συμπέρασμα ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και, επειδή είναι έγκυρος και αληθής, είναι και ορθός. Με βάση το είδος των προτάσεων ο συλλογισμός είναι κατηγορικός επειδή οι προκείμενες είναι κατηγορικές προτάσεις. Β5. υποστηρίζαμε = πιστεύαμε, θεωρούσαμε, ισχυριζόμασταν αποτιμούμε = αξιολογούμε, υπολογίζουμε, εκτιμούμε, λογαριάζουμε, σταθμίζουμε επαναπαυόμαστε = εφησυχάζουμε, αδρανοποιούμαστε αναδόμηση = ανασυγκρότηση, ανασύνταξη, ανασχηματισμός, αναδιοργάνωση, ανασύσταση Β6. φαίνεται < φανερός, φαινομενικός, επιφανής καθορίζει < καθοριστικός ενεργεί < ενεργητικό Γ. ΕΚΘΕΣΗ Ι. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αγαπητοί συμμαθητές, στη σύγχρονη εποχή της πληροφόρησης και της υπερπληροφόρησης, όπου τα πάντα διαδραματίζονται με γρήγορους ρυθμούς, οι εξελίξεις είναι ασύλληπτες και τα γεγονότα παγκόσμια, ο κάθε πολίτης καλείται να εναρμονιστεί με τα νέα δεδομένα και να κοινωνικοποιηθεί. Μέσα στα πλαίσια αυτής της πραγματικότητας, εμείς οι έφηβοι, ως παράγοντες διαμόρφωσης του μέλλοντος, οφείλουμε να σταθούμε κριτικά α- πέναντι στα τεκταινόμενα, ώστε να καταστεί η χειραγώγηση ανέφικτη. II. ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ: Α. ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ - ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ:
Οι γρήγοροι ρυθμοί ζωής, οι πολλαπλές απαιτήσεις καθώς και η έλλειψη ελεύθερου χρόνου μας καταπνίγουν. Καθίσταται, λοιπόν, επιτακτική ανάγκη να επιστρατεύσουμε το μοναδικό όπλο που διαθέτουμε, την κριτική ικανότητα. Β. ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ: 1. Η παραπληροφόρηση και η προπαγάνδα, που εκπορεύονται από τα Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης, έχουν ως στόχο τον αποπροσανατολισμό του πολίτη από το πολιτικοκοινωνικό γίγνεσθαι. Γι αυτό και καθίσταται αναγκαία η όξυνση της κριτικής ικανότητας, προκειμένου να είμαστε σε θέση να διακρίνουμε την αλήθεια από το κατασκευασμένο γεγονός, το σημαντικό από το ασήμαντο, τον ουσιαστικό λόγο από τις κίβδηλες υποσχέσεις. Έτσι, δίνεται η δυνατότητα διαμόρφωσης της πολιτικής βούλησης και εδραίωσης της δημοκρατίας. 2. Η μαζοποίηση που επικρατεί και η υπερδιόγκωση των φαινομένων κοινωνικής παθογένειας επιβάλλουν την κριτική ικανότητα, προκειμένου το άτομο να διατηρήσει την ατομικότητα του, αποποιούμενο ρατσιστικές τάσεις και δογματικές θέσεις που οδηγούν στο φανατισμό και στη μισαλλοδοξία. 3. Ο ατομικισμός και η έλλειψη κοινωνικής συνείδησης οδηγούν στην ισχυροποίηση του δόγματος «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Η κριτική ικανότητα αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση κατανόησης από την πλευρά του νέου ότι η ατομική, και η κοινωνική πρόοδος συνάδουν και αλληλοεξαρτώνται. 4. Τα Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης προβάλλουν κοινά πρότυπα ζωής, σκέψης και συμπεριφοράς και προωθούν την πολιτισμική αφομοίωση, η οποία αποτελεί κίνδυνο για τη διατήρηση της εθνικής συνείδησης. Η κριτική ικανότητα αποτελεί το μέσο αντίστασης στην ξενομανία, κατανόησης και εκτίμησης της παράδοσης και του εθνικού πολιτισμού και δημιουργικής σύζευξης του δικού μας πολιτισμού με τα ξένα πολιτιστικά στοιχεία, ώστε να αποφευχθεί η πολιτισμική αποτελμάτωση. 5. Η μαζική κουλτούρα που επικρατεί αλλοιώνει τη σκέψη του πολίτη και δε συντείνει στην πνευματική αναβάθμιση του. Η διάκριση ανάμεσα στη γνήσια τέχνη και στα υποκατάστατα της θα βοηθήσει το νέο στην αξιολόγηση των διαφόρων καταστάσεων και στην καλλιέργεια του αισθητικού του κριτηρίου. Γ. ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ: 1. Η οικογένεια οφείλει να καλλιεργεί την κριτική σκέψη του νέου και να τον ενθαρρύνει στην ανάληψη πρωτοβουλιών, ώστε να αναπτύσσει την υπευθυνότητά του. 2. Το σχολείο οφείλει να διαμορφώνει τις προϋποθέσεις, ώστε να αναπτύσσεται η κριτική σκέψη του μαθητή. Αναγκαίες προϋποθέσεις προς την κατεύθυνση αυτή είναι η έλλειψη αυταρχικότητας κατά την εκπαιδευτική διαδικασία, ο εποικοδομητικός διάλογος, ο περιορισμός της στείρας αποστήθισης, η έμφαση στην ποιότητα και όχι στην ποσότητα των μεταδιδόμενων γνώσεων, η ρεαλιστική εκπαίδευση, η σύνδεση, δηλαδή, του σχολείου ΣΑΡΑΦΙΔΗΣ με την κοινωνία. ΗΛΙΑΣ 3. Επίσης, τα Μέσα Ενημέρωσης έχουν χρέος, ως βασικός παιδευτικός φορέας, να αποποιηθούν τις πρακτικές της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας, να διακρίνουν με σαφήνεια τα γεγονότα από τα σχόλια, να αφήνουν περιθώρια στους νέους να
εξετάζουν πολλές και διαφορετικές απόψεις πάνω στο ίδιο θέμα, ώστε να προάγεται ο προβληματισμός και ο κοινωνικός διάλογος. Παράλληλα, κρίνεται αναγκαία και η συμμετοχή των πνευματικών ανθρώπων στα Μέσα Ενημέρωσης, ώστε να ενημερώνουν τους πολίτες πάνω στα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα, να τους νουθετούν και να προτείνουν αποτελεσματικούς τρόπους αντιμετώπισης. 4. Τέλος, οι συναναστροφές των νέων διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην καλλιέργεια της κριτικής σκέψης. Ο αλληλοεπηρεασμός που συντελείται μέσα στους κόλπους της νεανικής παρέας είναι δυνατόν να αποτελέσει παράγοντα γόνιμου προβληματισμού και ουσιαστικής επικοινωνίας. III. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης μπορεί να αποτελέσει πανάκεια για την επαρκή αντιμετώπιση των κινδύνων που ελλοχεύουν στη σύγχρονη κοινωνία της πληροφόρησης.