Μάθημα: Διαχείριση Ρίσκου Ενότητα 1: Διαχείριση Ρίσκου Διδάσκων: Συμεών Καραφόλας Τμήμα: Λογιστικής και Χρηματοοικονομικών 2
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Περιεχόμενα 1. Ανάλυση Κινδύνων για μια τράπεζα... 5 1.1. Πιστωτικός Κίνδυνος... 5 1.2. Κίνδυνος αγοράς... 6 1.3. Λειτουργικός κίνδυνος... 8 Παράρτημα... 11 Σημείο αναφοράς... 11 Σημείωμα Αδειοδότησης... 11 Διατήρηση Σημειωμάτων... 11 Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων... 11 4
1. Ανάλυση Κινδύνων για μια τράπεζα 1.1. Πιστωτικός Κίνδυνος Ο πιστωτικός κίνδυνος προέρχεται από την ενδεχόμενη αδυναμία εκ μέρους ενός αντισυμβαλλομένου μιας τράπεζας να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις πληρωμών του, με αποτέλεσμα η τράπεζα να στερείται των εσόδων που υπολόγιζε από τη σύναψη δανείου μαζί του. Προκειμένου να εκτιμηθεί ο πιστωτικός κίνδυνος πρέπει να ληφθούν υπόψη οι παρακάτω παράμετροι: Η πιθανότητα αθέτησης υποχρεώσεων Η ποσοστιαία ζημία σε περίπτωση αθέτησης (ή κίνδυνος ανάκτησης) η οποία αναφέρεται στο ποσοστό της χρηματικής ζημίας επί του συνολικού χρηματοδοτικού ανοίγματος Το χρηματοδοτικό άνοιγμα το οποίο αναφέρεται στο συνολικό που εκτίθεται σε πιστωτικό κίνδυνο κάθε δεδομένη χρονική στιγμή Τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα είναι συνεχώς αντιμέτωπα με υψηλέ επίπεδα πιστωτικού κινδύνου λόγω της βασικής δραστηριότητάς τους η οποία δεν είναι άλλη από την παροχή δανείων. Για το λόγο αυτό καταβάλουν σημαντικές προσπάθειες ελέγχου και ελαχιστοποίησης του κινδύνου αυτού. Ειδικότερα, η διαχείριση του πιστωτικού κινδύνου πραγματοποιείται μέσω: Ανάπτυξης συστημάτων αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας του δανειολήπτη Καθορισμού ανώτατων ορίων ανάληψης κινδύνου Διαρκούς παρακολούθησης του αναλαμβανόμενου κινδύνου και διορθωτικές ενέργειες όπου και όταν αυτό απαιτείται Ελέγχου των χορηγήσεων από εξειδικευμένο προσωπικό Διαφοροποίησης χαρτοφυλακίου Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, για τον υπολογισμό του δείκτη κεφαλαιακής επάρκειας απαιτείται η στάθμιση των στοιχείων του ενεργητικού ως προς τους επιμέρους κινδύνους. Κατά συνέπεια, είναι αναγκαίος ο καθορισμός ενός 5
συντελεστή στάθμισης ο οποίος θα έχει αντίστροφη σχέση με την πιστοληπτική ικανότητα του αντισυμβαλλομένου. Για την εκτίμηση του συντελεστή στάθμισης έχει επικρατήσει η χρήση κλίμακας πιστωτικής διαβάθμισης, ως κριτήριο πιστοληπτικής ικανότητας. Σε αυτό το πλαίσιο δύο είναι οι διαθέσιμες εναλλακτικές: Η τυποποιημένη προσέγγιση (standardized approach), η οποία εκτιμά την επικινδυνότητα των τραπεζικών ιδρυμάτων βάσει δημοσιευμένων αξιολογήσεων από εξειδικευμένους οίκους. Με βάση την προσέγγιση αυτή το χαρτοφυλάκιο μιας τράπεζας κατηγοριοποιείται βάσει του συντελεστή κινδύνου που αντιστοιχεί στην κάθε ομάδα. Η ανάπτυξη συστημάτων εσωτερικής διαβάθμισης από την ίδια την τράπεζα η οποία ομαδοποιεί και σταθμίζει τους κινδύνους της. Προκειμένου να εφαρμόσει μια τράπεζα την προσέγγιση αυτή απαιτείται η εκ των προτέρων πιστοποίησή της από τις αρμόδιες εποπτικές αρχές. Επιπλέον, απαιτείται: Η ανάπτυξη πλήρους συστήματος εσωτερικής διαβάθμισης. Ο προσδιορισμός των παραμέτρων κινδύνου. Η πιστοποίηση των αποτελεσμάτων της προσέγγισης. Η χρήση πιστωτικών διαβαθμίσεων αν και βελτίωσε σημαντικά την ευαισθησία των κεφαλαιακών απαιτήσεων στον κίνδυνο παρουσιάζει ορισμένα προβλήματα: Η αξιοπιστία των οίκων αξιολόγησης είναι αμφισβητήσιμη. Υπάρχει έλλειψη διαβαθμίσεων για μεγάλο αριθμό δανειοληπτών. Η παρακολούθηση των δεικτών κεφαλαιακής επάρκειας παραχωρείται στους οίκους αξιολόγησης. Δεν λαμβάνεται υπόψη ο κυβερνητικός κίνδυνος. 1.2. Κίνδυνος αγοράς Ο κίνδυνος αγοράς αναφέρεται στην πιθανότητα να υποστεί ζημίες ένα χρηματοπιστωτικό ίδρυμα οι οποίες οφείλονται σε μεταβολές της αξίας του 6
εμπορικού χαρτοφυλακίου του. Η μορφή αυτή κινδύνου οφείλεται σε διακυμάνσεις παραγόντων της αγοράς. Ο βαθμός έκθεσης μιας τράπεζας στον κίνδυνο αγοράς εξαρτάται από τις τοποθετήσεις που διαθέτει σε χρηματοοικονομικά προϊόντα όπως μετοχές, ομόλογα ή παράγωγα. Όπως και στην περίπτωση του πιστωτικού κινδύνου για την διαχείριση του κινδύνου αγοράς χρησιμοποιείται η μέθοδος της αξίας σε κίνδυνο (Value at Risk). Επιπλέον, ο κίνδυνος αγοράς διακρίνεται στις παρακάτω κατηγορίες: Κίνδυνος εμπορικού χαρτοφυλακίου Η αξία του εμπορικού χαρτοφυλακίου μιας τράπεζας μπορεί να μεταβληθεί λόγω μεταβολής τα ων επιτοκίων, των συναλλαγματικών ισοτιμιών (για τοποθετήσεις σε ξένο νόμισμα) ή των τιμών μετοχών. Κίνδυνος εταιρικών ομολόγων Όπως είναι φυσικό σχετίζεται με την κατοχή εταιρικών ομολόγων κάτι που αποτελεί κοινή πρακτική για τις τράπεζες. Διατραπεζικός κίνδυνος Προέρχεται από την μεταβλητότητα των επιτοκίων που επικρατούν στην διατραπεζική αγορά. Κίνδυνος κράτους Σχετίζεται με ενδεχόμενες δυσμενείς εξελίξεις στο πολιτικό και οικονομικό περιβάλλον που επικρατεί σε ένα κράτος και αναμφισβήτητα επηρεάζει την εύρυθμη λειτουργία του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Αναφορικά με την κεφαλαιακή επάρκεια, ο κίνδυνος αγοράς περιλαμβάνει τις εξής παραμέτρους: Κίνδυνος θέσης (position risk), ο οποίος διακρίνεται σε: Γενικό κίνδυνο θέσης ο οποίος οφείλεται σε μεταβολή της αξίας ενός χρηματοοικονομικού μέσου, λόγω μεταβολής της αγοραίας αξίας του 7
Ειδικό κίνδυνο θέσης ο οποίος οφείλεται σε μεταβολή της αξίας ενός χρηματοοικονομικού μέσου, λόγω μεταβολής του κινδύνου που φέρει ο εκδότης του Συναλλαγματικός κίνδυνος (counterparty risk) ο οποίος αναφέρεται σε ενδεχόμενη αθέτηση των υποχρεώσεων ενός αντισυμβαλλομένου πριν τον οριστικό διακανονισμό της συναλλαγής. Κίνδυνος διακανονισμού (settlement risk) ο οποίος οφείλεται σε ενδεχόμενη αρνητική μεταβολή στην τιμή ενός χρηματοοικονομικού στοιχείου, όταν έχει καταβληθεί το τίμημα, αλλά δεν έχει ολοκληρωθεί ο διακανονισμός. Κίνδυνος ατελών συναλλαγών (incomplete transaction risk) ο οποίος οφείλεται σε ενδεχόμενη αρνητική μεταβολή της τιμής ενός χρηματοοικονομικού στοιχείου, όταν έχουν παραδοθεί οι τίτλοι πριν ληφθεί το αντίτιμο ή και το αντίστροφο. Κίνδυνος μεγάλων χρηματοδοτικών ανοιγμάτων (large exposures from trading positions) ο οποίος οφείλεται σε υπέρβαση του χαρτοφυλακίου συναλλαγών συγκεκριμένων αντισυμβαλλομένων. 1.3. Λειτουργικός κίνδυνος Ο λειτουργικός κίνδυνος προέρχεται από ενδεχόμενες αρνητικές συνέπειες οι οποίες προκύπτουν από λειτουργικά ζητήματα του χρηματοπιστωτικού ιδρύματος και περιλαμβάνει τα ενδεχόμενα: Ανθρώπινου σφάλματος Κατάρρευσης του συστήματος Προβλημάτων στη διαδικασία ελέγχου Απάτης Άλλων απρόβλεπτων γεγονότων λειτουργικής φύσης Γενικότερα, δύο είναι οι συνιστώσες του λειτουργικού κινδύνου: i. Ο επιχειρηματικός κίνδυνος, ο οποίος αναφέρεται στον κίνδυνο αποτυχίας του επιχειρηματικού μοντέλου του τραπεζικού ιδρύματος. 8
ii. Ο κίνδυνος γεγονότος, ο οποίος αναφέρεται στον κίνδυνο να παρουσιαστούν ζημίες που οφείλονται σε συγκεκριμένα γεγονότα. Η δεύτερη συνιστώσα είναι η πλέον επικρατέστερη, καθώς ορίζει τον λειτουργικό κίνδυνο ως τις ενδεχόμενες ζημίες που προκύπτουν ως συνέπεια ανεπάρκειας ή αποτυχίας των εσωτερικών διαδικασιών, ανθρώπινων σφαλμάτων, αναποτελεσματικών συστημάτων ή εξωτερικών γεγονότων. Τα γεγονότα αυτά μπορούν να διακριθούν σε υψηλής συχνότητας και μικρού αποτελέσματος, καθώς και σε χαμηλής συχνότητας και μεγάλου αποτελέσματος. Η διαχείριση του λειτουργικού κινδύνου επιτυγχάνεται μέσω: Κατάλληλης οργανωτικής δομής που διευκολύνει την εύρυθμη λειτουργία Αρτιότερης οργάνωσης των διαδικασιών εντός του οργανισμού Πληρέστερου εσωτερικού ελέγχου Εισαγωγής διαδικασιών, μεθοδολογιών και συστημάτων παρακολούθησης Εκπαίδευσης του προσωπικού Ο λειτουργικός κίνδυνος άρχισε να αντιμετωπίζεται ως ξεχωριστή μορφή κινδύνου μετά από τις οδηγίες της Επιτροπής της Βασιλείας. Έως τότε, λογιζόταν ως ένα συστατικό στοιχείο το οποίο ενυπήρχε στις άλλες μορφές κινδύνου. Πιο συγκεκριμένα το ρυθμιστικό πλαίσιο της Βασιλείας αναγνωρίζει τις ακόλουθες κατηγορίες λειτουργικού κινδύνου (Καλφάογλου, 2012): Εξωτερική απάτη Εσωτερική απάτη Πρακτικές απασχόλησης και ασφάλειας χώρου εργασίας Πελάτες, προϊόντα και επιχειρηματικές τακτικές Ζημίες φυσικών περιουσιακών στοιχείων Διακοπή εργασιακής ροής και αστοχίες συστημάτων Προβληματικές διαδικασίες 9
Σε ότι αφορά τον προσδιορισμό των απαιτήσεων σε εποπτικά κεφάλαια για την κάλυψη έναντι του λειτουργικού κινδύνου, μπορεί να πραγματοποιηθεί με τις τρεις παρακάτω μεθόδους: i. Προσέγγιση του βασικού δείκτη: καθορίζει τις κεφαλαιακές απαιτήσεις έναντι του λειτουργικού κινδύνου με βάση τον σχετικό δείκτη εισοδήματος, δηλαδή τον μέσο όρο ακαθάριστων λειτουργικών εσόδων των τελευταίων τριών ετών. ii. iii. Τυποποιημένη προσέγγιση: διακρίνει τις επιχειρηματικές δραστηριότητες μιας τράπεζας σε οκτώ (8) κατηγορίες και καθορίζει ένα συγκεκριμένο σχετικό δείκτη εισοδήματος για κάθε κατηγορία Εξελιγμένη προσέγγιση: σύμφωνα με την οποία οι κεφαλαιακές απαιτήσεις εκφράζουν το ύψος του κινδύνου με βάση το εσωτερικό σύστημα ποσοτικοποίησης απωλειών που προέρχονται από τον λειτουργικό κίνδυνο. 10
Παράρτημα Σημείο αναφοράς Copyright ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας, Συμεών Καραφόλας. «ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΡΙΣΚΟΥ». Κοζάνη 2015. Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». Πηγή: http://creativecommons.org/licenses/ y-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων Το Έργο αυτό κάνει χρήση των ακόλουθων έργων: Εικόνες/Σχήματα/Διαγράμματα/Φωτογραφίες: Σημειώσεις του συγγραφέα. 11