Η Θεσσαλονίκη τη Νύχτα: Μια Ηλεκτρονική Χαρτογραφική Περιήγηση

Περιεχόμενα Η Θεσσαλονίκη τη Νύχτα: Μια Ηλεκτρονική Χαρτογραφική Περιήγηση Καρανικόλας Νικόλας1, Λαφαζάνη Πέρυ2, Μυρίδης Μύρων3, Ράμναλης Δημήτρης4 1. Διπλ. Α.Τ.Μ. Υποψήφιος Διδάκτωρ Α.Π.Θ., Τ.Θ. 439, 54124 Θεσσαλονίκη, karanik@topo.auth.gr, Τηλ. 2310/996133, Fax 2310/996415 2. Λέκτορας Α.Π.Θ., Τ.Θ. 439, 54124 Θεσσαλονίκη, lafazani@topo.auth.gr, Τηλ. 2310/996144, Fax 2310/996415 3. Καθηγητής Α.Π.Θ., Τ.Θ. 439, 54124 Θεσσαλονίκη, myridis@topo.auth.gr, Τηλ. 2310/996133, Fax 2310/996415 4. Διπλ. Α.Τ.Μ. Υποψήφιος Διδάκτωρ Α.Π.Θ., Τ.Θ. 439, 54124 Θεσσαλονίκη, ramnalis@topo.auth.gr, Τηλ. 2310/996133, Fax 2310/996415 Περίληψη Το πλήθος των επιλογών διασκέδασης στη Θεσσαλονίκη δεν συμβαδίζει με την ολοκληρωμένη πληροφόρηση σχετικά με αυτήν. Ταυτόχρονα, η συνεχώς αυξανόμενη ανάγκη για ηλεκτρονικούς οδηγούς με σκοπό την άμεση χρήση τους, κυρίως από μη εξειδικευμένα άτομα, οδήγησε στην ανάπτυξη ενός συστήματος μέσω του οποίου παρέχονται όλες οι απαραίτητες πληροφορίες αναφορικά με τα νυχτερινά κέντρα διασκέδασης της πόλης. Αυτό επιτεύχθηκε με την εφαρμογή όλων των σχετικών κανόνων χαρτογράφησης και διαβαίνοντας, συγχρόνως, μέσα από (τα) τεχνολογικά μονοπάτια που συναρτώνται με την αναπαράσταση και την οπτικοποίηση πληροφοριών του ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος. Η προσφερόμενη τεχνολογία και οι μέθοδοι οπτικοποίησης, παρέχουν αρκετές δυνατότητες στην απεικόνιση και παρουσίαση χαρτογραφικών και άλλων γεωγραφικών πληροφοριών. Η μεθοδολογία των Χαρτογραφικών εφαρμογών και η τεχνολογία των Πολυμέσων επιτρέπει α. τη γρήγορη συγκέντρωση χαρτογραφικών και μη πληροφοριών που σχετίζονται με ένα θέμα, β. τη γρήγορη πρόσβαση σ αυτές και γ. τη συνδυασμένη απόδοση τους. Μέσα από την ανάπτυξη αυτού του συστήματος, ο ενδιαφερόμενος (χρήστης) μπορεί να ενημερωθεί για τις θέσεις και το είδος της διασκέδασης σε περιοχές της Θεσσαλονίκης, αλλά και να ανακτήσει εύκολα και γρήγορα πληροφορίες σχετικές με : είδος διασκέδασης, προσφερόμενες υπηρεσίες, ωράρια λειτουργίας, επίπεδο εξυπηρέτησης και άνεσης κ.ά. Παράλληλα, με τη βοήθεια της τεχνολογίας, οι συμβατικοί χάρτες εμπλουτίζονται ψηφιακά τόσο με διάφορα επίπεδα πληροφορίας, όσο και με εικόνα και κίνηση. Όλες αυτές οι δυνατότητες έχουν ως στόχο την πληρέστερη ενημέρωση και την αποτελεσματικότερη αλληλεπίδραση με τον απλό χρήστη. Τουριστικοί χάρτες: Το χθες και το σήμερα 109

Thessaloniki By Night: A Digital Cartographic Tour Karanikolas Nikolaos 1, Lafazani Pery 2, Myridis Myron 3, Ramnalis Dimitrios 4 1. R.S.E. PhD Candidate A.U.Th. 2. LECTURER A.U.Th. 3. PROFESSOR A.U.Th. 4. R.S.E. PhD Candidate A.U.Th. ABSTRACT The number of choices concerning the possibilities of entertainment in Thessaloniki does not correspond to the information provided. Moreover, the need for electronic guides which becomes more and more imperative that will be used even by non specialized persons, has led to the development of a system providing all the necessary information about the city s night clubs, cafes, bars, music halls and cabarets. This has been accomplished by applying all the necessary rules about representation and visualization in order to represent information dealing with human and physical environment. Nowadays the given technologies combined with visualization provide us even more possibilities and tools to represent cartographic and other data. The methodology of cartographic applications as well as multimedia tools together make the most effective way to capture, retrieve and visualize cartographic and descriptive data about an issue maximizing the whole output. Through the development of the specific system, anyone interested in this, can gather information about the location, the kind of entertainment, the services offered, the working hours, the level of the accommodation, the comforts etc. about the city of Thessaloniki. Furthermore, using the technology, common maps can be digitally enriched with various layers of data in order to provide thorough information and interact efficiently with the simple user. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συνεχής αύξηση της ζήτησης πληροφοριών ακόμη και από μη εξειδικευμένους χρήστες, και ειδικότερα για αυτές που σχετίζονται με τη ζωή των κατοίκων μέσα στη πόλη, παρακινεί για τη δημιουργία και την εξέλιξη όλο και συνθετότερων εργαλείων απεικόνισης και χαρτογραφικών μορφών. Η δυναμική και η συνεχής εξέλιξη της σχετικής τεχνολογίας δίνουν τη δυνατότητα για την καλύτερη χρησιμοποίησή της με στόχο και σκοπό την εμφάνιση χαρτογραφικών και άλλων γεωγραφικών πληροφοριών. Προς τούτο, πολλές φορές χρησιμοποιούνται οι «εναλλακτικές» και όχι οι συμβατικές μέθόδοι απεικόνισης. Η μεθοδολογία των Χαρτογραφικών εφαρμογών και η τεχνολογία των Πολυμέσων επιτρέπει: 110 8 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία του ευ ζην, 24-26 Νοεμβρίου 2004

α. τη γρήγορη συγκέντρωση χαρτογραφικών και άλλων πληροφοριών που σχετίζονται με ένα θέμα, β. τη γρήγορη πρόσβαση σ αυτές και γ. τη συνδυασμένη απόδοση τους. Από την δεκαετία του 80 και έπειτα, η χρήση της τεχνολογίας των πολυμέσων στη Χαρτογραφία έχει αυξηθεί ιδιαίτερα. Σήμερα, τα πολυμέσα έχουν εισαχθεί σε όλο το εύρος των χαρτογραφικών εφαρμογών. Με απώτερο σκοπό την αύξηση της διαδραστικότητας του χάρτη με τον χρήστη, η επικοινωνιακή ισχύς των πολυμέσων έγινε άμεσα εμφανής. Αυτό οφείλεται, κυρίως, στη δυνατότητα εμπλουτισμού του χάρτη-μέσου με διάφορα και διαφορετικά επίπεδα πληροφοριών και βεβαίως με κείμενο, εικόνα, κίνηση και ήχο. Στόχος της εργασίας είναι η προσέγγιση και η καταγραφή των δυνατοτήτων ενός τέτοιου περιβάλλοντος, κατά την απόδοση των γεωγραφικών πληροφοριών που υφίστανται στον αστικό χώρο. Επακόλουθο της παραπάνω τεχνογνωσίας (θα) είναι η κατασκευή ε- νός ολοκληρωμένου ψηφιακού χάρτη-οδηγού διασκέδασης, που (θα) περιέχει ένα μεγάλο πλήθος χρήσιμων θεματικών πληροφοριών. Συγκεκριμένα, στην εφαρμογή που δημιουργήθηκε, ο αστικός ιστός της πόλης της Θεσσαλονίκης αποδόθηκε ως ένα σύγχρονο χαρτογραφικό πολυμέσο με στόχο την αποτελεσματικότερη διαδραστικότητά του με τον απλό χρήστη. Ο τελευταίος με τη βοήθεια αυτού του πολυμέσου θα αναζητήσει τις πληροφορίες που τον ενδιαφέρουν είτε ως κάτοικο, είτε ως επισκέπτη της Θεσσαλονίκης. 2. ΠΟΛΥΜΕΣΑ & ΧΑΡΤΗΣ Τα μέσα που μεταχειρίζεται ένα πολυμέσο αυξάνουν σημαντικά τον βαθμό πληροφόρησης του χρήστη και ταυτόχρονα καθιστούν εφικτή, άμεση και αποτελεσματική τη συσχέτιση των πληροφοριών με τον χώρο. Σημαντικά στοιχεία αυτής της λειτουργίας αποτελούν το πλήθος και το είδος των πληροφοριών που μπορούν να απεικονισθούν σε χάρτες πολυμέσων, σε σχέση με τις πληροφορίες που μπορούν να παρουσιαστούν σε συμβατικούς χάρτες. Βασικά μέσα παρουσίασης που λειτουργούν εύκολα στο περιβάλλον των πολυμέσων (όπως ο ήχος, η κίνηση και το video), είναι τεχνικά αδύνατο να χρησιμοποιηθούν στη συμβατική χαρτογραφία. Ακόμη, άλλα μέσα (όπως το κείμενο και η εικόνα) παρατηρείται ότι δεν χρησιμοποιούνται συχνά στους συμβατικούς χάρτες. Το σημαντικό πλεονέκτημα που έχει ο χρήστης στα χαρτογραφικά πολυμέσα, είναι η παρουσίαση των χαρτών σε διαφορετικές κλίμακες, με τη δυνατότητα της μεγέθυνσης. Είναι χρήσιμο, σε κάθε χάρτη να παρουσιάζεται η γραφική κλίμακά του αλλά και η κλίμακα χρονικών αποστάσεων, έτσι ώστε ο χρήστης να μπορεί να κάνει τις αναγωγές των διαστάσεων των γεωμετρικών στοιχείων του χάρτη. Ως χάρτης βάσης στην παρουσίαση του συστήματος των χαρτών, προτείνεται να χρησιμοποιείται ο συνολικός χάρτης της περιοχής εφαρμογής, ο οποίος θα λειτουργεί και ως χάρτης-οδηγός. Ο χρήστης πρέπει να μπορεί να επιλέξει περιοχές-παράθυρα μεγαλύτερης κλίμακας. Αυτό επιτυγχάνεται όχι απαραίτητα (μόνο) με τη χρήση ενός πλέγματος διανομής, αλλά (και) με βάση όρια περιοχών της πόλης όπως αυτά έχουν διαμορφωθεί από την καθημερινή ζωή του. Παράλληλα με την επιλογή της περιοχής-παραθύρου εμφανίζεται και η ονομασία της/του. Ως ονομασία του κάθε παραθύρου μπορεί να χρησιμοποιηθεί το σημαντικότερο τοπωνύμιο της συγκεκριμένης περιοχής ή η ονομασία εκείνη που συνηθίζεται να αναφέρεται (π.χ. Τουριστικοί χάρτες: Το χθες και το σήμερα 111

Λαδάδικα, Ποσειδώνιο κ.ά.). Η περιοχή χαρτογράφησης κάθε χάρτη μεγάλης κλίμακας, πρέπει να είναι μεγαλύτερη από αυτή που οριοθετεί η συγκεκριμένη περιοχή, για να υπάρχει μια επικάλυψη μεταξύ των περιοχών, ώστε να βοηθείται τόσο η σύνδεση των γειτονικών χαρτών, όσο και η ολοκληρωμένη χαρτογράφηση των περιοχών που βρίσκονται στα όρια του παραθύρου. Επιπλέον, είναι δυνατόν να μην εμφανίζονται περιοχές στον χάρτη όταν η προς χαρτογράφηση πληροφορία είναι ανύπαρκτη σ αυτές (π.χ. κέντρα διασκέδασης για την συγκεκριμένη εφαρμογή). Επίσης, η παρουσίαση επιλεγμένων, μόνο, πληροφοριών είναι μια χρήσιμη επικοινωνιακή δυνατότητα που δίνεται κατά τη χρήση των χαρτογραφικών πολυμέσων. Οι πληροφορίες παρέχονται στον χρήστη με τη μορφή επιπέδων (layers) και αυτός ενεργοποιεί κάθε φορά ένα συγκεκριμένο επίπεδο που επιθυμεί να του εμφανισθεί στην οθόνη 3. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΟΛΥΜΕΣΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗΣ 3.1 Ταυτότητα και Συλλογή Πληροφοριών Στην εφαρμογή χρησιμοποιήθηκε η τεχνολογία των πολυμέσων για την απόδοση γεωγραφικών πληροφοριών που θα χρησιμοποιήσει ο κάτοικος ή ο επισκέπτης της πόλης της Θεσσαλονίκης, αναφορικά με τις επιλογές διασκέδασης στην πόλη. Προς τούτο, δημιουργήθηκε ερωτηματολόγιο με ερωτήσεις κλειστού και ανοιχτού τύπου προκειμένου να συλλεχθούν οι πληροφορίες που σχετίζονται με τη νυχτερινή διασκέδαση. Το ερωτηματολόγιο συμπληρώθηκε από ιδιοκτήτες και εργαζόμενους σε 350 περίπου αντίστοιχους χώρους. Οι χώροι αυτοί εντοπίσθηκαν γεωγραφικά επί του βασικού άξονα της πόλης, κατά τη διεύθυνση Βορά-Νότου και συγκεκριμένα στους Δήμους Θεσσαλονίκης και Καλαμαριάς. Σημειώνεται ότι ο κύριος όγκος της νυχτερινής διασκέδασης εμφανίζεται στις περιοχές αυτές. Όλες οι πληροφορίες και οι αντίστοιχες γεωγραφικές/χωρικές αναφορές καταχωρίσθηκαν σε ένα Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών (ΣΓΠ). Οι κατηγορίες των χώρων διασκέδασης που επιλέχθηκαν και ομαδοποιήθηκαν είναι: Χώροι για φαγητό και ποτό (περιλαμβάνονται τα Bar-restaurants, τα piano-bars και οι μπυραρίες) Χώροι για καφέ και ποτό (περιλαμβάνονται τα καφενεία, τα café, τα bars, τα cafébars) Clubs (περιλαμβάνονται τα clubs, τα summerclubs, τα πλωτά clubs και τα ελληνάδικα ) Xώροι που προσφέρουν ζωντανή μουσική (περιλαμβάνονται τα ρεμπετάδικα, οι μουσικές σκηνές, οι μπουάτ, τα νυχτερινά κέντρα, τα musichalls) Strip shows Για τις παραπάνω κατηγορίες συλλέχθηκε πλήθος πληροφοριών που σχετίζεται με: το είδος της μουσικής, τις παροχές υπηρεσιών, την τιμή εισόδου, την ελάχιστη κατανάλωση, το πλήθος του προσωπικού, το ωράριο λειτουργίας, τις ομάδες ηλικιών των πελατών. Επίσης, υπολογίστηκαν και κάποιοι δείκτες άνεσης και εξυπηρέτησης που αναφέρονται σε συσχετίσεις χωρητικότητας, εμβαδού και μεγέθους προσωπικού. Όλα αυτά, πληροφορίες και δεδομένα, εν είδει μεταβλητών αποτελούν την περιγραφική Βάση Δεδομένων 112 8 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία του ευ ζην, 24-26 Νοεμβρίου 2004

που συνδέεται με το ψηφιακό Χαρτογραφικό υπόβαθρο στο δημιουργούμενο ΣΓΠ. Από αυτό εξάγεται όλο το απαραίτητο υλικό για τη σύνθεση του Πολυμέσου. 3.2 Το ηλεκτρονικό περιβάλλον Το ηλεκτρονικό περιβάλλον που φιλοξενεί τις επιλογές διασκέδασης έχει ως στόχο την ευκολότερη και αποτελεσματικότερη επικοινωνία με τον απλό χρήστη. Για να α- πλουστευθεί η "αποκωδικοποίηση" της γεωγραφικής πληροφορίας, αποφασίστηκε η α- πεικόνιση των θεματικών πληροφοριών με τη χρήση παραστατικών συμβόλων. Πολλά από τα σύμβολα αυτά είναι τόσο αντιπροσωπευτικά, που δεν είναι αναγκαία η ανάγνωση, κάθε φορά, του υπομνήματος του χάρτη. Άλλες φορές όμως, τα παραστατικά σύμβολα, λόγω της σύνθετης μορφής τους και του πλήθους των θεματικών πληροφοριών που απεικονίζονται στον χάρτη, είναι αδύνατο να χρησιμοποιηθούν (και) σε αστικές κλίμακες συμβατικών χαρτών. Ως χάρτης βάσης στην παρουσίαση του συστήματος χρησιμοποιήθηκε ο συνολικός χάρτης της περιοχής εφαρμογής και συμπληρώθηκε με τις κυρίαρχες χρήσεις γης. Στο επάνω τμήμα του πολυμέσου βρίσκονται οι επιλογές του χρήστη αναφορικά με κάποιες κατηγορίες όπως: οι χωρικές συγκεντρώσεις και τα είδη διασκέδασης, τα ωράρια λειτουργίας, τα είδη μουσικής κ.λ.π. (εικ. 1). Από την αρχική σελίδα ο χρήστης μπορεί να επιλέξει μια από τις προκαθορισμένες περιοχές της πόλης είτε από το αντίστοιχο μενού, είτε κάνοντας κλικ επάνω στο χάρτη. Στο κάτω τμήμα βρίσκονται οι επιλογές πλοήγησης Εικόνα 1: Το ηλεκτρονικό περιβάλλον Τουριστικοί χάρτες: Το χθες και το σήμερα 113

και τα κουμπιά συμπληρωματικών ενεργειών για την υποστήριξη του πολύμεσου όπως: αυτό της βοήθειας, help, αυτό για την εμφάνιση πληροφοριών και αυτό για την εμφάνιση ηχητικού ακούσματος. Ακόμη ο χρήστης μπορεί να εκτυπώσει οποιαδήποτε στιγμή ολόκληρο τον χάρτη της πόλης ή τμήμα αυτού (print). Επίσης, η ύπαρξη κλίμακας χρόνου εξυπηρετεί τον χρήστη στην περιήγησή του και στον υπολογισμό των χρονοαποστάσεων. Οι επιλογές που έχει ο χρήστης για τα περιγραφικά και χωρικά ερωτήματα συνοψίζονται στα κυλιόμενα menus που υπάρχουν στο επάνω τμήμα του πολυμέσου σε όλη τη διάρκεια της πλοήγησης (εικ. 2). Εικόνα 2: Τα menus του συστήματος 3.3 «Νυχτερινή» Περιήγηση Τα νυχτερινά μαγαζιά της Θεσσαλονίκης συγκεντρώνονται κατά μήκος της παραλιακής ζώνης. Έντονες συγκεντρώσεις παρουσιάζονται στην περιοχή του Ιστορικού κέντρου της πόλης, στα Σφαγεία και στη Νέα Κρήνη (στο νότιο τμήμα της πόλης). Το πολυμέσο δίνει τη δυνατότητα στον χρήστη να δει τη διασπορά και τις συγκεντρώσεις των κέντρων διασκέδασης, ανάλογα με το κυρίαρχο είδος και την παροχή των υπηρεσιών τους. Γεγονός που μπορεί να αποτελέσει κριτήριο για την επιλογή της περιοχής (εικ. 3). Ο χρήστης μπορεί να μεταβεί σε μία από τις προκαθορισμένες περιοχές της πόλης είτε από το αντίστοιχο μενού, είτε κάνοντας κλικ επάνω στον χάρτη. Σε κάθε περιοχή με τη χρήση παραστατικών συμβόλων τακτοποιούνται οι επιλογές διασκέδασης, ενώ η φωτογραφική τεκμηρίωση των επιλογών αυτών εμπλουτίζει περαιτέρω τις καταχωρημένες πληροφορίες (εικ. 4). Οι επιλογές των συμβόλων στο χαρτογραφικό πολυμέσο έγιναν με κριτήριο την επικοινωνιακή ευστοχία του χάρτη. Από το menu μπορούν να ληφθούν πληροφορίες για την κυριαρχία του είδους των κέντρων διασκέδασης σε κάθε Ο.Τ., καθώς και για τα είδη αυτών των καταστημάτων. Αντίστοιχα, λαμβάνονται πληροφορίες για τα κυρίαρχα ωράρια, για το είδος της μουσικής κ.λ.π. Επίσης είναι δυνατή η λήψη συνδυαζόμενων πληροφοριών σε επίπεδο Ο.Τ. όπως π.χ. για την κυριαρχία των καταστημάτων, αλλά και το είδος της μουσικής κ.ά. Για την απεικόνιση αυτών των πληροφοριών κρίθηκε απαραίτητη η χρήση και επιφανειακών συμβόλων (εικ. 5) 114 8 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία του ευ ζην, 24-26 Νοεμβρίου 2004

Εικόνα 3: Ενδεικτικές συγκεντρώσεις του είδους των κέντρων διασκέδασης Εικόνα 4: Οι κατηγορίες διασκέδασης στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Τουριστικοί χάρτες: Το χθες και το σήμερα 115

Εικόνα 5: Η παροχή συνδυασμένων πληροφοριών από το χαρτογραφικό πολυμέσο. Εικόνα 6: Η επιλογή κέντρου διασκέδασης. 116 8 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία του ευ ζην, 24-26 Νοεμβρίου 2004

Ο χρήστης σε κάθε στάδιο της πλοήγησής του μπορεί να επιλέξει κάποιο από τα κέντρα διασκέδασης, όπου το καθένα από αυτά συνοδεύεται από την καρτέλα του. Έτσι, μπορεί να πληροφορηθεί τη διεύθυνσή του, το έτος ίδρυσης, τη χωρητικότητα, τα ωράρια λειτουργίας, την ελάχιστη κατανάλωση κλπ. Επίσης, για κάθε σημείο ενδιαφέροντος έ- χουν υπολογισθεί: α. ο δείκτης εξυπηρέτησης που εκφράζεται ως τα τετραγωνικά μέτρα που εξυπηρετεί η κάθε μονάδα προσωπικού και β. ο δείκτης άνεσης που εκφράζεται ως τα τετραγωνικά μέτρα που αναλογούν σε κάθε πελάτη (εικ. 6). Σε κάθε στιγμή πλοήγησης, ο χρήστης μπορεί να επιλέξει την μετάβασή του σε κάποια άλλη περιοχή της πόλης, όπου και πάλι μπορεί να λάβει όλες τις πληροφορίες που αναφέρθηκαν. Επίσης μπορεί να έχει και συνδυαζόμενες πληροφορίες όπως, για παράδειγμα, να δει τις κυρίαρχες κατηγορίες ωραρίων για κάθε Ο.Τ., αλλά και να ζητήσει από το σύστημα να δει ποια από τα καταστήματα ενδιαφέροντος προσφέρουν π.χ. λαϊκή μουσική. Αξίζει να αναφερθεί ότι με τη λογική που ακολουθήθηκε για την κατασκευή του χαρτογραφικού πολυμέσου, είναι δυνατή η άμεση ενημέρωση και επικαιροποίηση των πληροφοριών διασκέδασης, όπως και κάθε άλλου είδους γεωγραφικών δεδομένων. 4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Καρανικόλας Ν., Παπαδόπουλος Κ. (2000), Η χρήση της τεχνολογίας των πολυμέσων στη παρουσίαση αστικών πληροφοριών. Μια χαρτογραφική προσέγγιση, Πρακτικά του 6 ου Εθνικού Συνεδρίου Χαρτογραφίας, Χ.Ε.Ε.Ε., Αθήνα, 22-24 Νοεμβρίου 2000, σελ 389-398. 2. Καρανικόλας Ν., Λαφαζάνη Π., Μυρίδης Μ., Ράμναλης Δ., Στάμου Λ. (2002), Ένας Χαρτογραφικός Διάπλους στον Μύθο και την Γεωγραφία της Οδύσσειας, Πρακτικά του 7 ου Εθνικού Συνεδρίου Χαρτογραφίας, Χ.Ε.Ε.Ε., Μυτιλήνη, 23-25 Οκτωβρίου 2002, σελ. 31-48. 3. Κουσουλάκου Α., Σαραφίδης Δ (1998), Γεωγραφική αναφορά σε χάρτες Πολυμέσων: Εφαρμογή για χρήση στα πλαίσια αστικού σχεδιασμού, Πρακτικά 5 ου Συνεδρίου Χαρτογραφίας 25-27 Νοεμβρίου 1998, σελ.73-79. 4. Ormeling F. (1993), Ariadne s thread structure in multimedia atlases, Proceedings 16th ICA Conference, Koeln, pp. 1093-1100. 5. Σαραφίδης Δ., Παπαδημητρίου Κ., Παρασχάκης Ι. (2003), Σύγχρονες εφαρμογές των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών σε περιβάλλον Διαδικτύου και με χρήση Πολυμέσων, Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Τσιούμη Από τα Άστρα στη Γη και τον Πολιτισμό, Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη, σελ 144-151. Τουριστικοί χάρτες: Το χθες και το σήμερα 117