ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΙΤΑΛΟΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «Η ΠΑΤΡΑ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ. ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΙΤΑΛΟΙ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ» ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΙΤΑΛΟΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ/ΤΡΙΕΣ Δήμητρα Παπουτσή, Χρίστος Φάλαρης, Γεώργιος Σωτηρόπουλος, Διονύσης Σωτηρόπουλος, Ανδρέας Ρεμπούτσικας ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ Βασιλική Κίζιλη π. Ευάγγελος Πριγκιπάκης

2 ΠΑΤΡΑ 2016 ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΙΤΑΛΟΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ... 6 ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ... 6 1. ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΣΤON ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ... 6 2. ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ... 21 ΟΙ ΙΤΑΛΟΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ... 21 1. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΠΑΡΟΙΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ... 21 2. Επαγγελματικές δραστηριότητες... 24 3. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ... 30 4. ΘΡΗΣΚΕΙΑ... 33 5. ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ... 35 6. ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ... 36 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ... 38 Α. Μουτζάλη, «Μεταβολές του αστικού τοπίου στην Πάτρα του 19ου αιώνα» στο http://www.archaiologia.gr/blog/2016/02/01... 39 3

4 Περιεχόμενα εικόνων Εικόνα 1 Εξωτερική άποψη της Συναγωγής της Πάτρας... 12 Εικόνα 2 Η "Τεβά" της Συναγωγής πριν από την κατεδάφιση... 13 Εικόνα 3 Άποψη του εσωτερικού της συναγωγής της Πάτρας, Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος... 14 Εικόνα 4 Από το εσωτερικό της συναγωγής... 15 Εικόνα 5... 15 Εικόνα 6 Εβραιομνήματα... 17 Εικόνα 7 Τραμ στην Πάτρα το 1927... 22 Εικόνα 8Η ψαραγορά στην περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα η "Αγορά Αργύρη"... 24 Εικόνα 9 Αλιευτικά καΐκια... 25 Εικόνα 10 Εργοστάσιο ξυλείας... 25 Εικόνα 11 Κουρείο... 26 Εικόνα 12 Βυρσοδεψείο... 26 Εικόνα 13 Καταχώριση διαφήμισης στον Οδηγό των Πατρών 1930... 27 Εικόνα 14 Διαφήμιση της οικογένειας Δεμαρτίνου... 27 Εικόνα 15 Διαφήμιση στον Οδηγό των Πατρών 1930... 28 Εικόνα 16 Αυτοκίνητα από την αυτοκινητοβιομηχανία Μπουχάγιερ... 29 Εικόνα 17 Ο Τζαμαρίας Μπουχάγιερ ιδρυτής του ομώνυμου εργοστασίου... 29 Εικόνα 18 Από το αρχείο της οικογένειας Μπουχάγιερ... 29 Εικόνα 19 Διδασκαλία από καλόγρια... 30 Εικόνα 20 Ιταλικό Σχολείο, διακρίνονται οι ιταλικές σημαίες... 31 Εικόνα 21 Μαθήτριες στο προαύλειο του σχολείου... 31 Εικόνα 22 Καλόγρια εκπαιδευτικός... 31 Εικόνα 23 Αναμνηστική φωτογραφία... 32 Εικόνα 24 Καταγραφή των σχολείων στον οδηγό των Πατρών 1930... 32 Εικόνα 25 Ο Καθολικός ναός του Αγ. Ανδρέα... 34 Εικόνα 26 Ναός Αγ. Διονυσίου... 34 Εικόνα 27 Χορωδία σχολείου... 35

5

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ 1. ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΣΤON ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ Η πρώτη ιστορική αναφορά για την εγκατάσταση Εβραίων στην Ελλάδα γίνεται σε επιγραφή που βρέθηκε στον Ωρωπό Αττικής (χρονολογείται µεταξύ 300 και 250 π.χ.) και η οποία κάνει αναφορά στον Εβραίο από τη Βοιωτία Μόσχο Μοσχίωνος. Εικάζεται ότι οι πρώτοι Εβραίοι που ήρθαν στην Ελλάδα ήταν σκλάβοι, οι οποίοι πουλήθηκαν από τους κατά καιρούς κατακτητές της Ιουδαίας σε γειτονικούς λαούς. Μεταξύ των άλλων Εβραίων αναφέρεται ότι την εποχή του Αντίοχου του Επιφανούς (ανήλθε στο θρόνο το 175 π. Χ.) ήρθε στη Σπάρτη ο αρχιερέας Ιάσων ο Γ'. Στο βιβλίο των Μακκαβαίων (Μακκ. Α 15,23) περιλαµβάνεται κατάλογος πόλεων, που χρονολογείται από το 142 π.χ., ο οποίος συσχετιζόµενος µε κατάλογο που συνέταξε ο ιστορικός Φίλων ο Ιουδαίος, αναφέρει την ύπαρξη Εβραίων στη Σπάρτη, ήλο, Σικυώνα, Σάµο, Κω, Κρήτη, Θεσσαλία, Βοιωτία, Μακεδονία, Αιτωλία, Αττική, Άργος, Κόρινθο καθώς και στην Κύπρο. Όταν επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη ο Απόστολος Παύλος (49 µ.χ.) βρήκε εκεί οργανωµένη ισραηλιτική κοινότητα και δίδαξε στην Συναγωγή Έτς-Χαιμ. Επίσης, βρήκε εβραϊκές κοινότητες στους Φίλιππους, στην Βέροια, στην Κόρινθο και πιθανόν στην Αθήνα. Ο εβραϊκός πληθυσµός στην Ελλάδα αυξήθηκε κατά την εποχή των Ιουδαϊκών Πολέµων (66-70 µ.χ.). Μαρτυρία του ιστορικού Φλάβιου Ιώσηπου αναφέρει ότι 6.000 Εβραίοι στάλθηκαν από το Βεσπασιανό στο Νέρωνα, για να δουλέψουν στον Ισθµό της Κορίνθου. Ο αρχαίος εβραϊκός πυρήνας που υπήρχε στην Ελλάδα αποτέλεσε τη βάση των εβραϊκών κοινοτήτων κατά τη βυζαντινή

7 εποχή (από το 330 µ.χ.), όταν η πρωτεύουσα της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας µεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη 1. Κατά τον 12ο αιώνα, ο γνωστός Εβραίος περιηγητής Βενιαµίν της Τουδέλας 2 ανέφερε ότι συνάντησε Εβραίους στην Κέρκυρα, Άρτα, Πάτρα, Ναύπακτο, Κόρινθο, Θήβα, Χαλκίδα, Θεσσαλονίκη, ράµα και αλλού. Εβραίοι ζούσαν επίσης στα νησιά Λέσβο, Χίο, Σάµο, Ρόδο και Κύπρο. Η µεγαλύτερη κοινότητα, την οποία επισκέφθηκε ο Βενιαµίν της Τουδέλας, ήταν αυτή των Θηβών, που αριθµούσε 2.000 µέλη, ενώ στη Θεσσαλονίκη ζούσαν 500 Εβραίοι. Στις υπόλοιπες πόλεις ο αριθµός των Εβραίων κυµαινόταν µεταξύ των 20 και 400 ατόµων. Οι κύριες ασχολίες τους ήταν η υφαντουργία, η βαφή των υφασµάτων και η µεταξουργία. Οι Εβραίοι αυτοί, αποκαλούµενοι «Ρωµανιώτες», ήταν πλήρως ενσωµατωµένοι στον ελληνικό πολιτισµό. Είναι χαρακτηριστικό ότι έγραφαν ελληνικά κείµενα χρησιµοποιώντας το εβραϊκό αλφάβητο. Μαζικό κύµα µετανάστευσης σηµειώθηκε το 14ο και κυρίως το 15ο αιώνα, όταν Εβραίοι πρόσφυγες από την Ισπανία και την Πορτογαλία εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο. Οι Εβραίοι αυτοί, αποκλήθηκαν «Σεφαραδίτες» 3. Η εγκατάσταση έγινε κυρίως στη Θεσσαλονίκη και σε πόλεις της Θεσσαλίας, όπου οι Εβραίοι Σεφαραδίτες εισήγαγαν τη δική τους γλώσσα, τα ισπανοεβραϊκά, και τα δικά τους ήθη και έθιµα. Την ίδια περίπου εποχή, Εβραίοι από την Ουγγαρία -µετά την κατάληψη της χώρας αυτής από τους Τούρκους επί βασιλείας του Σουλτάνου Μουράτ - εγκαταστάθηκαν κυρίως στην Καβάλα και το Σιδηρόκαστρο. Το ίδιο συνέβη και κατά την περίοδο της βασιλείας του Σουλεϊµάν του Μεγαλοπρεπούς. 1 C. Pearl-R. Brookes, Βασικές Αρχές του Ιουδαϊσµού, σ.191-195. 2 Βενιαµίν εκ Τουδέλης, Το βιβλίο των Ταξιδιών, Αθήνα 1994, σ.34, 49 και 62. 3 Σεφαράδ = Ισπανία

8 Επίσης, το 16ο αιώνα, ιταλόφωνοι Εβραίοι της Απουλίας (Ν. Ιταλία) εγκαταστάθηκαν στην Κέρκυρα. Κατά την περίοδο από το 16ο µέχρι το 18ο αιώνα η ισραηλιτική κοινότητα Θεσσαλονίκης ήταν µία από τις µεγαλύτερες στον κόσµο. Σηµαντικές, επίσης, ήταν οι ισραηλιτικές κοινότητες στη Ρόδο και στην Κρήτη, στην οποία αναπτύχθηκε η λεγόµενη Ραβινική Φιλοσοφία. Μέχρι την Ελληνική Επανάσταση (1821) λειτουργούσαν, επίσης, εβραϊκές κοινότητες στη Ναύπακτο, όπου και σήµερα στην Παπαχαραλάµπειο ηµοτική Βιβλιοθήκη υπάρχουν εβραϊκές ταφόπλακες, στην Υπάτη (Φθιώτιδα - Ρωµανιώτικη), όπου διασώζεται συνοικία αποκαλούµενη Εβραϊκά Μνήµατα, στην Κυπαρισσία (Πελοπόννησος), όπου διασώζεται χαρακτηριστικό εβραϊκό σπίτι κοντά στο µικρό θέατρο του Κάστρου, στο Μιστρά (Πελοπόννησος), όπου κατά τον Γάλλο περιηγητή De la Guilletiere (1668) η εβραϊκή συνοικία αποτελούσε «µιαν άλλη Ιουδαία» (η κοινότητα διατηρούσε συναγωγή και εβραϊκό νεκροταφείο), και αλλού. Μετά την ίδρυση του σύγχρονου ελληνικού κράτους το 1832, παραχωρήθηκαν στους Εβραίους ίσα πολιτικά δικαιώµατα µε τους άλλους Έλληνες το 1844 µε το πρώτο Σύνταγµα, ενώ από το 1882 έως το 1920 οι εβραϊκές κοινότητες αναγνωρίστηκαν ως νοµικά πρόσωπα. Στις αρχές του 20ου αιώνα, στην Ελλάδα ζούσαν 10.000 περίπου Εβραίοι. Μετά τους Βαλκανικούς πολέµους (1912-13) και την απελευθέρωση της Βόρειας Ελλάδας, της Ηπείρου και των νησιών του Αιγαίου, της Κρήτης (1908) και της Χίου, ο αριθµός των Εβραίων έφθασε τους 100.000 περίπου. Κατά το Β' Παγκόσµιο Πόλεµο, όταν οι Ιταλοί (1940) και οι Γερµανοί (1941) επιτέθηκαν κατά της Ελλάδος, 12.898 Εβραίοι πολέµησαν στις τάξεις του Ελληνικού Στρατού. Από αυτούς 343 έφεραν το βαθµό του αξιωµατικού ή του υπαξιωµατικού, ενώ περισσότεροι από 200, αξιωµατικοί κι οπλίτες, έπεσαν στα πεδία της µάχης.

9 Μετά το τέλος του Πολέµου υπήρχαν στην Ελλάδα λιγότεροι από 10.000 Εβραίοι. Κατά τη ναζιστική κατοχή, οι ισραηλιτικές κοινότητες της Ελλάδας αποδεκατίσθηκαν µε τη µεταφορά των Εβραίων σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως στην Πολωνία και στη Γερµανία ή µε την εκτέλεσή τους στην Ελλάδα. Οι απώλειες έφτασαν μέχρι και το 86% του εβραϊκού πληθυσµού της Ελλάδας, δηλαδή από τα υψηλότερα ποσοστά της Ευρώπης. Οι περισσότεροι Εβραίοι που διασώθηκαν, οφείλουν την σωτηρία τους στη χείρα βοηθείας που έτεινε ο χριστιανικός πληθυσµός στους Εβραίους αδελφούς του. Αρκετοί Εβραίοι, που κατόρθωσαν να αποφύγουν την σύλληψη και την εξόντωση, εντάχθηκαν στις δυνάµεις της Εθνικής Αντίστασης, που πολεµούσαν στα ελληνικά βουνά και στο µυστικό πόλεµο των πόλεων εναντίον του κατακτητή. Ο εβραϊκός πληθυσµός µειώθηκε ακόµα περισσότερο κατά τα µεταπολεµικά χρόνια από τη µετανάστευση αρκετών Εβραίων στο Ισραήλ 4. Σήµερα στην Ελλάδα ζουν περίπου 5.000 Εβραίοι οργανωµένοι σε οκτώ (8) Κοινότητες. 2. ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ Η παρουσία των Εβραίων στην Πάτρα από τα αρχαία χρόνια, μνημονεύεται από ιστορικούς, λόγιους ραβίνους αλλά και από ταφικές εβραϊκές επιγραφές. Η ύπαρξή τους στην πόλη χρονολογείται συγκεκριμένα από την εποχή του Σέλευκου Νικάτορος της Συρίας, το 300 π.χ. Φαίνεται ότι οι πρώτοι Εβραίοι που ήρθαν στην πόλη ήταν σκλάβοι που πουλήθηκαν από λαούς της Ασίας. Την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας οι εβραίοι ως Ρωμαίοι πολίτες απέφυγαν τις διώξεις για θρησκευτικούς λόγους και αργότερα, στα χρόνια του Βυζαντίου, ανέπτυξαν έναν ιδιαίτερο δυναμισμό στο 4. Μάρκου, «Αναµνήσεις και Στοιχεία», Χρονικά 119 (1992), σ. 25-27

10 εμπόριο και τις τέχνες, που σημάδεψε την καθημερινή ζωή των κατοίκων και την πρόοδο της πόλης. Έτσι το 1147 καταγράφονταν στην Πάτρα 50 εβραϊκές οικογένειες, ενώ είναι βέβαιο ότι κατοικούσαν στην πόλη και κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή. Μάλιστα ο ισπανός ραβίνος Βενιαμίν μπεν Γιονά, που επισκέφθηκε την Πάτρα εκείνη την εποχή, σημείωνε στο «Οδοιπορικό» του, την ύπαρξη πενήντα οικογενειών που ζούσαν σε μεγάλα σπίτια, αλλά και ότι συνάντησε τους Ισαάκ, Ιακώβ και Σαμουήλ. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας η εβραϊκή κοινότητα γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της. Παρόλο που όταν οι Ενετοί μετέφεραν - το 1430 - το εμπορικό τους κέντρο στη Ναύπακτο, η οικονομική ζωή της Πάτρας επηρεάστηκε δυσμενώς, αφού αρκετοί κάτοικοι, μεταξύ των οποίων και Εβραίοι, εγκαταστάθηκαν εκεί, ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης αυξήθηκε σημαντικά μετά τον διωγμό των Εβραίων από την Ισπανία το 1492. Σ αυτούς προστέθηκαν και νέοι μετανάστες από τη Σικελία και την Απουλία, οπότε πολλές οικογένειες Εβραίων εγκαταστάθηκαν στην Πάτρα. Έτσι ήδη από το 1580 λειτουργούσαν στην πόλη τέσσερις Συναγωγές, η δραστηριότητα των οποίων μαρτυρείται μέχρι και τον 17ο αιώνα. Σε μια από τις συναγωγές η διδασκαλία της Τορά (Νόμου) γινόταν στην ελληνική γλώσσα. Σε αυτές θήτευσαν σημαντικοί ραβίνοι που διακρίθηκαν για τη μόρφωσή τους, όπως ο Μωϋσής Ιωσήφ Γκαμπάϊ, ο Μεγήρ Σεμτώβ, ο Σαδία Φίρμον, κ.ά., οι οποίοι μετέφρασαν ιερά κείμενα και βιβλία. Από ιστορικές έρευνες προκύπτει ότι οι Εβραίου της Πάτρας ήταν Ελληνόφωνοι Ισπανοεβραίοι, Ρωμανίτες, Σεφαρίτες και Ιταλόφωνοι Εβραίοι από την Απουλία. Στους Εβραίους της Πάτρας κατά την περίοδο αυτή εντάχθηκαν πιθανότατα και τα μέλη της άλλοτε ακμάζουσας Εβραϊκή κοινότητα της Ανδραβίδας, που στα μέσα του 13ου αιώνα αριθμούσε 50 οικογένειες. Την εποχή της Τουρκοκρατίας οι Εβραίοι αδικήθηκαν πολλές φορές από τους Τούρκους, με αποτέλεσμα την πρόκληση

11 επεισοδίων. Σύμφωνα με τους ιστορικούς Spon και Wheler, οι Εβραίοι υπολογίζονταν σε 4000-5000, δηλαδή το 1/3 του πληθυσμού της πόλης, άποψη που, σύμφωνα με τον ιστορικό Θωμόπουλο, κρίνεται υπερβολική. Οι Εβραίοι προστατεύονται από τους Οθωμανούς κατακτητές ως εµπορευόµενοι, όπως άλλωστε και οι Έλληνες που κέρδιζαν χρήµατα, γιατί κατά τον Προφήτη: «Όποιος κερδίζει χρήµατα ευχαριστεί το Θεό». Έτσι το 16 αιώνα οι Εβραίοι γενικά έχουν προνοµιούχο θέση στην Οθωµανική Αυτοκρατορία, όπου κατέχουν θέσεις εµπιστευτικές ως γιατροί, δραγουµάνοι και διπλωµάτες. Τον 17ο αιώνα η Εβραική κοινότητα αριθμούσε 1.500 μέλη, που αποτελούσαν ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού της πόλης. Η μεγάλη επιδημία πανώλης, το 1745, πρόσβαλε τον πληθυσμό και αποδεκάτισε πολλές οικογένειες. Τότε απέμειναν 1.000 χριστιανικές, 250 τουρκικές και 10 εβραϊκές οικογένειες. Το 1765 επιδημία θέρισε τη συνοικία, όπου ήταν περιορισμένοι οι Εβραίοι από τους Τούρκους, με αποτέλεσμα να μειωθεί σημαντικά ο αριθμός τους. Επίσης από το 1767 παρατηρούνται αντιπαλότητες μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων, ώστε την περίοδο 1798-1799 ο Γάλλος πρόξενος Πουκεβίλ να θεωρεί τις 17 εναπομείνασες Εβραϊκές οικογένειες «φτωχά λείψανα της Ιουδαϊκής παροικίας της πόλης». Στο αντισημιτικό κλίμα που επικρατούσε, αναφέρεται και ο Dodwell το 1805, το οποίο όμως εντάθηκε με την έκρηξη της επανάστασης το 1821, γεγονός που οδήγησε στον αφανισμό της Κοινότητας. Το 1818 βέβαια υπήρχαν 17 οικογένειες στην Πάτρα και μία συναγωγή. Οι ολιγάριθμοι Εβραίοι του Αγρινίου υπάγονταν στην Κοινότητα Πατρών. Όπως ανέφερε ο Άγγλος λοχαγός Leak, το 1804, υπήρχαν στο Αγρίνιο 40 εβραϊκές κατοικίες. Είναι προφανές ότι λόγοι εμπορικοί τις οδήγησαν εκεί. Στις αρχές του 19ο αιώνα η πόλη άρχισε να γνωρίζει μία ραγδαία ανάπτυξη και ανοικοδόμηση. Η Κοινότητα επανασυστάθηκε το 1905

12 και στα τέλη του αιώνα εγκαταστάθηκαν στην Πάτρα και άλλοι Εβραίοι από την Κέρκυρα, Ζάκυνθο, Πρέβεζα και Άρτα. Το 1917 η κοινότητα ανασυγκροτήθηκε με πρόεδρο τον Ζαχαρία Βιντάλ και δημιουργήθηκε εβραϊκό σχολείο, το οποίο ανοικοδομήθηκε σε ιδιόκτητο οικόπεδο στην οδό Παντανάσσης 34. Το σχολείο όμως αυτό έκλεισε τελικά το 1955, όπως και η τελευταία συναγωγή, την οποίας το κτήριο κατεδαφίστηκε το 1980. Τότε κτίστηκε σε ιδιόκτητο οικόπεδο της Κοινότητας η νέα Συναγωγή, στην οδό Παντάνασσας 34. Εικόνα 1 Εξωτερική άποψη της Συναγωγής της Πάτρας

13 Εικόνα 2 Η "Τεβά" της Συναγωγής πριν από την κατεδάφιση Η Συναγωγή λειτουργούσε στον πρώτο όροφο του κτιρίου, ο οποίος χωρίζονταν από ένα μεγάλο δωμάτιο, όπου λειτουργούσε το σχολείο και δίπλα υπήρχε ένας ευρύχωρος γυναικωνίτης που τον χώριζε ένα κιγκλίδωμα από το ιερό Βήμα. Σε κάθε πλευρά της η Συναγωγή είχε διαδρόμους και τα καθίσματα των πιστών. Στη μέση βρισκόταν το ιερό βήμα και ανατολικά η «Κιβωτός» (Αρόν Ακόδες), ορατή από κάθε πλευρά, κατά τη Σεφαραδίτικη παράδοση. Τα έπιπλα της Συναγωγής είχαν Βενετσιάνικη τεχνοτροπία, ενώ οι ιεροί κύλινδροι της Τορά, «Σεφαρίμ», φυλάσσονταν σε περίτεχνες

14 ξύλινες θήκες, τα «Τικίμ», σε ένα από τα οποία υπήρχε αφιέρωση της Εβραίας Ελχάϊ, από το Ηράκλειο, με χρονολογία 1913. Το 1928 υπήρχαν στην Πάτρα 161 Εβραίοι ενώ το 1940 μαζί με την κοινότητα του Αγρινίου ανέρχονταν σε 265 άτομα. Την περίοδο του ναζιστικού διωγμού, 1943-44, οι Εβραίοι διέφυγαν στα γύρω χωριά. Παρ' όλα αυτά 113 άτομα εξοντώθηκαν στα χιτλερικά στρατόπεδα, δηλαδή η Κοινότητα απώλεσε το 63% του πληθυσμού της. Το 1946 η Κοινότητα αριθμούσε 120 άτομα, ενώ επέστρεψαν και 4 όμηροι. Στα επόμενα χρόνια άρχισε σταδιακά η μείωση του εβραϊκού πληθυσμού με την εγκατάσταση των Εβραίων σε άλλες πόλεις ώστε η Κοινότητα Πατρών, όπως και του Αγρινίου, να οδηγηθεί σε μαρασμό και διάλυση το 1991. Το εσωτερικό της Συναγωγής λίγο πριν την κατεδάφισή της μεταφέρθηκε το 1984 και τοποθετήθηκε στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος στην Αθήνα. Εικόνα 3 Άποψη του εσωτερικού της συναγωγής της Πάτρας, Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος

15 Εικόνα 4 Από το εσωτερικό της συναγωγής Εικόνα 5

16 Οι Εβραίοι της πόλης ζούσαν στο βορειοδυτικό μέρος του Κάστρου, στις περιοχές Βλατερού, Αγιαλεξιώτισσας και, στην περίοδο της Φραγκοκρατίας, στην Αρόη που αργότερα ονόμαζαν «Τσιφούτ Μαχαλά», γνωστό ως «Εβραιομαχαλά». Κοντά στην εβραϊκή συνοικία υπήρχε το παλιό νεκροταφείο με το τοπωνύμιο «Εβραιομνήματα», όπως λέγεται ως τις μέρες μας. Από το 1880 που δημιουργήθηκε το Α' Δημοτικό Κοιμητήριο στην περιοχή «Ζαβλάνι», παραχωρήθηκε ένας χώρος όπου λειτούργησε το νεώτερο εβραϊκό νεκροταφείο. Οι ασχολίες των Εβραίων ήταν το εμπόριο, η βιοτεχνία, οι βαφές υφασμάτων ενώ ασχολήθηκαν και με τις επιστήμες, κυρίως ως γιατροί. Η πλέον κατώτερη τάξη ήταν ταβερνιάρηδες, φύλακες, υπάλληλοι κ.α. Αναφέρθηκε ότι μία εβραϊκή οικογένεια μονοπωλούσε - κατά τον 18ο αιώνα - το εισαγωγικό εμπόριο της πόλης. Τα εβραϊκά μαγαζιά τους βρίσκονταν στην παραλιακή συνοικία «Τσιβδί», ανάμεσα στους σημερινούς κεντρικούς δρόμους Αγ. Ανδρέου και Γούναρη. Οι ασχολίες των Εβραίων ήταν το εμπόριο, η βιοτεχνία, οι βαφές υφασμάτων ενώ ασχολήθηκαν και με τις επιστήμες, κυρίως ως γιατροί. Η χαμηλότερη τάξη ήταν ταβερνιάρηδες, φύλακες, υπάλληλοι κ.α. Αναφέρθηκε ότι μία εβραϊκή οικογένεια μονοπωλούσε κατά τον 18ο αιώνα το εισαγωγικό εμπόριο της πόλης. Τα εβραϊκά μαγαζιά τους βρίσκονταν στην παραλιακή συνοικία Τσιβδί. Μερικοί από αυτούς ήταν ιδιοκτήτες ακινήτων και γης. Υπάρχουν ακόμα και σήμερα τρία τοπωνύμια που υπενθυμίζουν το πέρασμα των Εβραίων από την πόλη. Η πρώτη συνοικία είναι τα Εβραιομνήματα, που ονομάστηκε έτσι λόγω του εβραϊκού νεκροταφείου που είχε παλιά, ενώ το δεύτερο τοπωνύμιο που διατηρείται μέχρι και τις μέρες μας είναι η

17 συνοικία Τσιβδί, όπου κατά τον Μεσαίωνα υπήρχε το εβραϊκό γκέτο. Η ονομασία προέρχεται (κατά παρετυμολογία) από τα χρήματα (κίβδηλα-κίβδας-τσίβδας) που εισέπρατταν οι Εβραίοι έμποροι από καταστήματα που διατηρούσαν στην περιοχή. Το τελευταίο τοπωνύμιο, το οποίο δεν χρησιμοποιείται πια, αφορά σε μια πύλη του κάστρου που ονομαζόταν «Εβραϊκή». Ειδικότερα η περιοχή «Εβραιομνήματα» συνορεύει με τις συνοικίες «Κρητικά» και «Αρόη». Οφείλει την ονομασία της στο ότι κατά την Ρωμαιοκρατία και έως την Τουρκοκρατία στα βορειοδυτικά της Πάτρας είχαν εγκατασταθεί Εβραίοι κι εκεί υπήρχε το εβραϊκό νεκροταφείο. Εικόνα 6 Εβραιομνήματα Μάλιστα σήμερα στην περιοχή έχουν βρεθεί λίγοι εβραϊκοί τάφοι. Κατά την Τουρκοκρατία εκεί ήταν η Εβραϊκή συνοικία που λεγόταν «Εβραιομαχαλάς» και «Τσιφούτ Μαχαλάς», ενώ σε μικρή απόσταση βρισκόταν το εβραϊκό νεκροταφείο. Αργότερα και κυρίως μετά την επανάσταση οι Εβραίοι της Πάτρας μετακινήθηκαν σε νέα συνοικία στην παραλία του Αγίου Ανδρέα, το «Τσιβδί» εγκαταλείποντας την παλιά συνοικία και το νεκροταφείο. Μετά την επανάσταση και την σχεδόν ολοκληρωτική

18 καταστροφή της Πάτρας το νεκροταφείο καταστράφηκε και τα περισσότερα μάρμαρα του χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή νέων κτιρίων. Στην συνοικία κατά τη διάρκεια κατασκευής της μίνι περιμετρικής οδού της Πάτρας, βρέθηκαν πολλά αρχαία εξαιτίας των οποίων η «μίνι περιμετρική» στο συγκεκριμένο σημείο υπογειοποιήθηκε. Το Τσιβδί ήταν μια κλειστή συνοικία, αρκετά ακάθαρτη. Στην περιοχή μέχρι την βασιλεία του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Σεπτίμου Σεβήρου (193-211 π.χ.) ήταν αγροί. Τότε ο Σεβήρος ανέσκαψε την περιοχή αυτή και κατασκεύασε το λιμάνι της πόλης, το οποίο χρησιμοποιήθηκε μέχρι την πρώτη περίοδο της Ενετοκρατίας ακόμα και από τους Ενετούς. Το λιμάνι αυτό καταλάμβανε τη σημερινή περιοχή από την οδό Δημ. Γούναρη μέχρι την οδό Τριών Ναυάρχων. Στην είσοδο του λιμένος υπήρχαν δύο πύργοι, στους οποίους δενόταν αλυσίδα. Το βάθος του ήταν περίπου 4 μέτρα η προβλήτα ήταν στη σημερινή Πλατεία Υψηλών Αλωνιών. Με την πρώτη κατάληψη της πόλης από τους Ενετούς, οι οποίοι στην αρχή χρησιμοποίησαν το λιμάνι, αλλά στην συνέχεια, λόγω κακής συντήρησης και επιχωματώσεων από τα γύρω ρέματα, εγκαταλείφθηκε και με τα χρόνια έγινε βάλτος δημιουργώντας πολλή δυσοσμία και λοιμούς στην πόλη. Το 1883 το έλος επιχωματώθηκε και αποξηράνθηκε και η πόλη επεκτάθηκε. Πριν την Επανάσταση του 1821 από την εποχή ακόμα της Δεύτερης Ενετοκρατίας ήταν η εβραϊκή συνοικία της Πάτρας, της λέξης κίβδαι, γιατί έτσι αποκαλούσαν οι υπόλοιποι κάτοικοι της Πάτρας τους Εβραίους, οι οποίοι ήταν όλοι τους έμποροι αλλά, όταν συναλλάσσονταν με κάποιον ξένο, πολλές φορές του έδιναν κίβδηλα νομίσματα. Μερικοί από αυτούς ήταν ιδιοκτήτες ακινήτων και γης. Ήταν από τις μεγάλες συνοικίες και κατά το 12ο αιώνα κτίστηκε εκεί και συναγωγή. Σήμερα είναι μία ήσυχη συνοικία με πολλά νεοκλασικά και εμπορικά καταστήματα. Όλες οι κατοικίες έχουν κτιστεί μετά την Επανάσταση, αφού κατά την διάρκεια της καταστράφηκαν όλα τα σπίτια της Πάτρας, ενώ δεν έχει απομείνει κανένας Εβραίος.

19 Η ονομασία Τσιβδί διατηρήθηκε και μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και αναφερόταν, από αφηγήσεις παλαιοτέρων, στην παραθαλάσσια περιοχή μεταξύ των οδών Δημ. Γούναρη, Μαιζώνος και Κοραή. Το 1917 κτίστηκε σε ιδιόκτητο οικόπεδο της Κοινότητας η νέα Συναγωγή, στην οδό Παντάνασσας 34. Λειτουργούσε στον πρώτο όροφο του κτιρίου, ο οποίος χωρίζονταν από ένα μεγάλο δωμάτιο, όπου λειτουργούσε το σχολείο και δίπλα υπήρχε ένας ευρύχωρος γυναικωνίτης που τον χώριζε ένα κιγκλίδωμα από το ιερό Βήμα. Σε κάθε πλευρά της η Συναγωγή είχε διαδρόμους και τα καθίσματα των πιστών. Στη μέση βρισκόταν το ιερό βήμα και ανατολικά η Κιβωτός (Αρόν Ακόδες), ορατή από κάθε πλευρά, κατά τη Σεφαραδίτικη παράδοση. Τα έπιπλα της Συναγωγής είχαν Βενετσιάνικη τεχνοτροπία, ενώ οι ιεροί κύλινδροι της Τορά, σεφαρίμ, φυλάσσονταν σε περίτεχνες ξύλινες θήκες Τικίμ, σε ένα από τα οποία υπήρχε αφιέρωση της Εβραίας Ελχάϊ, από το Ηράκλειο, με χρονολογία 1913. Οι ολιγάριθμοι Εβραίοι του Αγρινίου υπάγονταν στην Κοινότητα Πατρών. Όπως ανέφερε ο Άγγλος λοχαγός Leak, το 1804, υπήρχαν στο Αγρίνιο 40 εβραϊκές κατοικίες. Είναι προφανές ότι λόγοι εμπορικοί τις οδήγησαν εκεί. Το 1928 υπήρχαν στην Πάτρα 161 Εβραίοι ενώ το 1940 μαζί με την κοινότητα του Αγρινίου ανέρχονταν σε 265 άτομα. Την περίοδο του ναζιστικού διωγμού, 1943 44, οι Εβραίοι διέφυγαν στα γύρω χωριά. Παρ όλα αυτά 113 άτομα εξοντώθηκαν στα χιτλερικά στρατόπεδα, δηλαδή η Κοινότητα απώλεσε το 63% του πληθυσμού της. Το 1946 η Κοινότητα αριθμούσε 120 άτομα ενώ επέστρεψαν 4 όμηροι. Στα επόμενα χρόνια άρχισε σταδιακά η μείωση του εβραϊκού πληθυσμού με την εγκατάσταση των Εβραίων σε άλλες πόλεις ώστε η Κοινότητα Πατρών, όπως και του Αγρινίου, να οδηγηθεί σε μαρασμό και διάλυση το 1991. Στο Α νεκροταφείο Πατρών στο Ζαβλάνι υπάρχει μέχρι και σήμερα εβραϊκό νεκροταφείο.

20 Σήμερα στην Πάτρα υπάρχουν πολύ λίγοι Εβραίοι, οι οποίοι δεν είναι καν οργανωμένοι σε συναγωγή.

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΟΙ ΙΤΑΛΟΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ 1. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΠΑΡΟΙΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ Η Πάτρα, κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου, μεταμορφώνεται σ' ένα σημαντικό οικονομικό και αστικό κέντρο. Το εμπόριο της σταφίδας και η ανερχόμενη βιομηχανία, το λιμάνι και η εμπορική, οικονομική και πολιτισμική επικοινωνία με τα Ιόνια Νησιά και τη Δυτική Ευρώπη, γρήγορα οδήγησε σε ευημερία τόσο τον ντόπιο πληθυσμό, όσο και δυτικοευρωπαίους που εγκαταστάθηκαν στην Πάτρα με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί μια αστική κοινωνία ευρωπαϊκών προδιαγραφών 5. 5 Α. Μουτζάλη, «Μεταβολές του αστικού τοπίου στην Πάτρα» στο http://www.archaiologia.gr/blog/2016/02/01

22 Εικόνα 7 Τραμ στην Πάτρα το 1927 Το 1849, μετά την αποτυχία των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στην Ιταλία, εκατοντάδες Ιταλοί ήρθαν ως πολιτικοί πρόσφυγες οι οποίοι έμειναν προσωρινά στην Πάτρα. Τόσο η ελληνική κυβέρνηση, όσο και ο ντόπιος πληθυσμός, υποδέχθηκαν τους Ιταλούς αγωνιστές-πρόσφυγες και τους παρείχαν άσυλο και κάθε συνδρομή, παραβλέποντας μάλιστα τις διεθνείς αντιδράσεις. Οι εφημερίδες της εποχής σημειώνουν πως η συμπαράσταση που έδειξαν οι Πατρινοί απέναντι στους Ιταλούς ξεπέρασε κάθε προσδοκία, καθώς πολλοί τους φιλοξένησαν στα σπίτια τους 6. Βέβαια, η παρουσία Ιταλών στην Πάτρα χρονολογείται πολύ πριν το προσφυγικό ρεύμα του 1849. Η πρώτη παρουσία Ιταλών εντοπίζεται μετά το 1828 όταν ψαράδες από τη Νάπολη ήρθαν στην Πάτρα 7. Στα τέλη 19 ου και αρχές 20 ου αι, η Πάτρα ήταν από τις ελάχιστες ελληνικές πόλεις σε πληθυσμό από ξένους. Προηγείται η Σύρος αλλά η Πάτρα ήταν η μοναδική κοσμοπολίτικη πόλη στη χώρα μας. H γενική εντύπωση για την Πάτρα ανά το πανελλήνιο παραμένει πάντα η ίδια: είναι μια πολιτεία εμπορική, πόλη εμπόρων. Tο έχει 6 Χ Μούλιας, Ιστορικά Σημειώματα I, Περί τεχνών (2007), σσ.27-33. 7 ο.π. σσ.33-34

23 γράψει και μάλιστα για τα προ του 1821 χρόνια, ο Γάλλος ακαδημαϊκός Πουκεβίλ που έζησε αρκετά χρόνια στην Πάτρα ως γενικός πρόξενος της χώρας του: «να ζει κανείς ευγενικά, είναι στους Πατρινούς να ζει από το εμπόριο». Μέχρι τα τέλη του 19ου αι. και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι η οικειοθελής πλέον εγκατάσταση καθολικών ιταλικής υπηκοότητας, ως οικονομικών μεταναστών, ήταν τέτοιας έκτασης, ώστε καταχρηστικά γινόταν λόγος για «ιταλική παροικία». Σύμφωνα με την εφημερίδα Tribuna της Ρώμης, η ιταλική παροικία στην Πάτρα τα τέλη του 1906, αριθμούσε 8.000 κατοίκους με δύο ιταλικές σχολές όπου φοιτούσαν 500 μαθητές.

24 2. Επαγγελματικές δραστηριότητες Κατά τη διάρκεια του 19 ου αι. ο πληθυσμός της πόλης ανανεώνεται από νέους πληθυσμούς που εγκαθίστανται στη Βόρεια και νότια πλευρά της πόλης. Στη βόρεια πλευρά της πόλης, στη συνοικία του Αγ. Διονυσίου εγκαθίστανται Ιταλοί και Ζακυνθινοί. Εκτός από ψαράδες, οι Ιταλοί της Πάτρας ήταν εργάτες σε σταφιδαποθήκες ή εργάζονταν ως τεχνίτες και κατοικούσαν κοντά στο Αγ. Διονύσιο. Τους προσδίδονταν προσωνύμια «ταρταρούγκα», διότι διαδιδόταν ότι έτρωγαν χελώνες και στους ψαράδες «γανιοί» 8. Με την πάροδο του χρόνου ασχολήθηκαν με το εμπόριο και έστησαν τις δικές τους επιχειρήσεις. Εικόνα 8 Η ψαραγορά στην περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα η "Αγορά Αργύρη" 8 Τριανταφύλλου Κ.Ν. Ιστορικόν Λεξικόν των Πατρών (β εκδ.) σσ.73 και 381.

25 Εικόνα 9 Αλιευτικά καΐκια Εικόνα 10 Εργοστάσιο ξυλείας

26 Εικόνα 11 Κουρείο Εικόνα 12 Βυρσοδεψείο

27 Εικόνα 13 Καταχώριση διαφήμισης στον Οδηγό των Πατρών 1930 Εικόνα 14 Διαφήμιση της οικογένειας Δεμαρτίνου

28 Σύμφωνα με τον οδηγό Πατρών 1930 στην Πάτρα ο πληθυσμός αποτελούνταν από 8000 Ιταλούς 9. Ωστόσο, ανάμεσα σε αυτούς ήταν και Μαλτέζοι για τους οποίους διαθέτουμε πληροφορίες κυρίως από απογόνους των οικογενειών Μαλτέζικης καταγωγής. Εικόνα 15 Διαφήμιση στον Οδηγό των Πατρών 1930 Οι Μαλτέζοι ήρθαν στην Πάτρα ως οικονομικοί μετανάστες την περίοδο 1850-1860 τμηματικά μάλλον από τα Ιόνια νησιά, κυρίως όμως από την Κέρκυρα που ήταν αγγλική αποικία, όπου διέμεναν και εργάζονταν ως οικοδόμοι. Επίσης αρκετοί Μαλτέζοι ήρθαν στην Πάτρα προκειμένου να εργαστούν στην Αχάια Κλάους ως τεχνίτεςοικοδόμοι των κτιριακών εγκαταστάσεων της οινοποιίας. Με την πάροδο του χρόνου ασχολήθηκαν με το εμπόριο και η συνεισφορά τους στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης ήταν σημαντική. Μία από τις οικογένειες, απόγονοι των οποίων κατοικούν στη σύγχρονη Πάτρα, ήταν αυτή των Μπουχάγιερ η οποία είχε εργοστάσιο αμαξοποιίας. 9 Οδηγός των Πατρών, (α εκδ. αρχείον Κ. Αλμπανόπουλου), Αρχείον Κ.Ι. Φαρμακίδη. Φιλιπππότη, σ.1

29 Εικόνα 16 Αυτοκίνητα από την αυτοκινητοβιομηχανία Μπουχάγιερ Εικόνα 17 Ο Τζαμαρίας Μπουχάγιερ ιδρυτής του ομώνυμου εργοστασίου Εικόνα 18 Από το αρχείο της οικογένειας Μπουχάγιερ

30 3. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Από τον τύπο της εποχής προκύπτει ότι ίδρυσαν το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αι δύο ιταλικά σχολεία, από τα οποία το ένα ελεγχόταν από την εκκλησία, και βρισκόταν δίπλα στο σημερινό καθολικό ναό του Αγ. Ανδρέα στην οδό Μαιζώνος, και το άλλο ελεγχόταν από το Ιταλικό προξενείο. Σε αυτά φοιτούσαν Έλληνες, Ιταλοί και άλλοι αλλοεθνείς μαθητές, πιθανότατα Μαλτέζικης καταγωγής. Το 1881 ιδρύθηκε Παρθεναγωγείο στο οποίο γιόρταζαν κάθε χρόνο με δείπνο, την Ένωση της Ιταλίας γεγονός που δείχνει ότι επιδίωκαν να εκδηλώνουν τους δεσμούς τους με τη μητρόπολη. Από τις αρχές μέχρι τα μέσα του 20 ου αι στην Πάτρα μαρτυρείται ότι λειτουργούσαν εμπορική σχολή των Freres Maristes επί της οδού Ζαΐμη, σχολή Καλογραιών (Αδελφαί του Ελέους) επί της οδού Κορίνθου, στο Παράρτημα του Πανεπιστημίου Πατρών, η σχολή των Fratelli στη συμβολή των οδών Ρήγα Φεραίου και Σατωβριάνδου 10. Εικόνα 19 Διδασκαλία από καλόγρια 10 Χ.Μούλιας, ο.π. σ.σ.15 και 36

31 Εικόνα 20 Ιταλικό Σχολείο, διακρίνονται οι ιταλικές σημαίες Εικόνα 21 Μαθήτριες στο προαύλειο του σχολείου Εικόνα 22 Καλόγρια εκπαιδευτικός

32 Εικόνα 23 Αναμνηστική φωτογραφία Από τον Οδηγό των Πατρών 1930, εκτός των παραπάνω, αντλούμε την πληροφορία ότι λειτουργούσε και «Ιταλικόν Νηπιαγωγείον, Κορίνθου-Μανιακίου, διευθυνόμενον υπό Καλογραιών». Εικόνα 24 Καταγραφή των σχολείων στον οδηγό των Πατρών 1930

33 4. ΘΡΗΣΚΕΙΑ Οι Ιταλοί ήταν καθολικοί χριστιανοί αλλά και ορθόδοξοι δεδομένου ότι τελούνταν γάμοι μεταξύ καθολικών και ορθόδοξων. Σήμερα κάποιοι απόγονοι είναι μέλη της καθολικής εκκλησίας. Η κοινότητα των καθολικών αποτελούνταν από Ιταλούς και Μαλτέζους. Εκτός από τον καθολικό ναό του Αγ. Ανδρέα, χτίστηκαν και λειτούργησαν αρκετά παρεκκλήσια, όπως αυτό δίπλα από το ναό που ήταν αφιερωμένο στην Παναγία Λούρδη (1908).Επίσης, παρεκκλήσι υπήρχε στο χώρο που παραχωρήθηκε για την ταφή των καθολικών (1888) στο Α Δημοτικό Νεκροταφείο αφιερωμένο στην Παναγία των Χαρίτων(1910) καθώς και εσωτερικά παρεκκλήσια στην εμπoρική σχολή των Freres και στη σχολή των Fratelli. Μετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο, λειτούργησε σε ιδιόκτητο ακίνητο των Φρασκικανών, επί της οδού Γούναρη, κοντά στη σημερινή πλατεία Μαρούδα, παρεκκλήσι του Αγ. Αντωνίου 11. 11 Χ. Μούλιας, ο.π.

34 Εικόνα 25 Ο Καθολικός ναός του Αγ. Ανδρέα Εικόνα 26 Ναός Αγ. Διονυσίου

35 5. ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Η αρμονική συμβίωση ντόπιων και Ιταλών καθολικών ευνόησε την μεταξύ τους πολιτισμική επαφή και είχε ως συνέπεια την εισαγωγή ευρωπαϊκών ηθών στην πόλη και τον δυτικό προσανατολισμό των τεχνών. Το 1894, όπως είναι γνωστό, ιδρύεται η Φιλαρμονική των Καθολικών από τον εφημέριο Πέτρο Βιτάλη (Pietro Vitali). Αλλά όσοι ξένοι μουσικοδιδάσκαλοι έρχονται στην Πάτρα, αναπτύσσουν σχέσεις δημιουργίας με τη χορωδία του Ναού των Καθολικών. Η ενασχόλησή τους με τη μουσική αποδεικνύεται και από το ότι είχαν δημιουργήσει μπαντίνες (μικρές μπάντες). Στα σχολεία τους εξάλλου διδάσκονταν μουσική και είχαν χορωδίες. Στο σχολείο που λειτουργούσε από το 1928 μέχρι το 1945 στη συμβολή των οδών Ρήγα Φεραίου και Σατωβριάνδου, είχε δημιουργηθεί παιδική μπάντα, χορωδία και θεατρικός όμιλος. Παραμονές του πολέμου του 1940 το σχολείο αυτό, που χρηματοδοτούσε η Ιταλική Κυβέρνηση, ανέβασε τον Ριγολέτο του Βέρντι σε συνεργασία με τη χορωδία του σχολείου και της Εκκλησίας 12. Εικόνα 27 Χορωδία σχολείου 12 http://panagiotisandriopoulos.blogspot.gr/2008/01/19-20.html, Ανακοίνωση στο Διεθνές Συμπόσιο με θέμα: «Πολιτισμική αλληλογονιμοποίηση Νότιας Ιταλίας και Δυτικής Ελλάδας μέσα από την Ιστορία», Διοργάνωση: Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος

36 6. ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Οι σχέσεις με τους Πατρινούς μπορούν να χαρακτηριστούν ως ουδέτερες. Υπήρχαν πάρα πολλές φορές που οι Ιταλοί συνεργάζονταν με τους Έλληνες, αλλά πάντα υπήρχε μια καχυποψία από τη μεριά των δεύτερων, καθώς βαθιά μέσα τους δε σταμάτησαν να τους βλέπουν ως ξένους. Απότοκο της αντίληψης αυτής ήταν και η απέλαση των Ιταλών της Πάτρας που διατηρούσαν και την Ιταλική υπηκοότητα κατά την έναρξη του 2 ου παγκοσμίου πολέμου στην Ελλάδα επειδή κατηγορήθηκαν ως προδότες και συνεργάτες των Ιταλών του Μουσολίνι. Οι συνέπειες ήταν τραγικές, καθώς η συντριπτική τους πλειοψηφία δεν κατάφερε ποτέ να επιστρέψει στην Πάτρα, κάτι που τραυμάτισε την πολυπολιτισμική μορφή της πόλης. Σύμφωνα με το Βασίλη Λάζαρη «Στις 5 το πρωί αστυνομικές δυνάμεις κυκλώσανε τη συνοικία του Αγίου Διονυσίου, όπου κατοικούσαν πολλοί ιταλοπατρινοί, για να τους συλλάβουνε. Πιάσανε όμως τους πιο ακίνδυνους, γιατί οι οργανωμένοι φασίστες ειδοποιημένοι από το τοπικό φάτσιο δεν κοιμηθήκανε εκείνο το βράδι στα σπίτια τους». Οι συλληφθέντες «κλειστήκανε στις φυλακές του Μαργαρίτη και στη Μέση Σχολή» 13. Αναλυτικές πληροφορίες παρέχει ο Ξενοφών Παπαευθυμίου στo «Ημερολόγιο» της τοπικής xωροφυλακής «Εδέχθημεν αεροπορικήν επιδρομήν». Ήδη από τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου, οι σταθμάρχες ενημερώνονται «να ώσιν έτοιμοι να συλλάβουσι τους Ιταλούς βάσει καταστάσεων» και «Κατά διαταγήν Υφυπουργείου Δημοσίας Ασφαλείας συνελήφθησαν άπαντες οι Ιταλοί μέχρι της 8ης πρωινής ώρας». Το επόμενο διήμερο, ο επικεφαλής της Υποδιοίκησης πηγαίνει με 22 στρατιώτες στο Προάστειο, συλλαμβάνει 300 Ιταλούς και τους στέλνει «εις το στρατόπεδον 13 Β. Λάζαρης, «Πολιτική ιστορία της Πάτρας», τ.β,σ.403

37 συγκεντρώσεως εις Πάτρας». Μεταξύ 4 30 Νοεμβρίου ασχολείται, τέλος, «με την εκκαθάρισιν της περιφερείας από κρυπτομένους Ιταλούς υπηκόους και αλβανούς τοιούτους από ηλικίας 16-60 ετών» 14.Από την άνοιξη του 1944, ο βρετανός πρεσβευτής Ρέτζιναλντ Λίπερ προεξοφλούσε πως «οι 2.000 περίπου Ιταλοί της Πάτρας δεν μπορούν να παραμείνουν» μεταπολεμικά στη χώρα (FO 371/43775, Leeperto Eden 29.5.44, No 107).Την επαύριο της απελευθέρωσης καταγράφηκαν στην πόλη 1.943 άτομα, εργάτες κατά 90%, που περίμεναν μέρα με τη μέρα την εκδίωξή τους.«τελικά το σύνολο σχεδόν των ιταλοπατρινών αναχώρησε για την Ιταλία, στα τέλη του Δεκέμβρη του 1945 με τις κορβέτες Πάτραι και Θεσσαλονίκη, ενώ στην αχαϊκή πρωτεύουσα παρέμειναν μόνο εκατό οικογένειες» 15. Από την άλλη πλευρά, σήμερα, ζουν απόγονοι των Ιταλών και των Μαλτέζων που έχουν ελληνικοποιήσει τα επώνυμα τους (π.χ. Σινιγάλιας Sinigaglia, Μολφέτας Molfetta, Στόλλας Stola, Γρίμας Grima κ.α). 14 Ξ. Παπαευθυμίου, «Εδέχθημεν Αεροπορικήν επιδρομήν», Το Δόντι, Πάτρα (2005), σσ.9-13. 15 Β. Λάζαρης, όπ.π., τ.δ, Πάτρα 1990, σ.53-4 στο https://lastorianoncancella.wordpress.com

38 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ Φ. Αμπατζοπούλου, Ο Άλλος εν διωγμώ, Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία. Ζητήματα Ιστορίας και Μυθοπλασίας, Αθήνα: Θεμέλιο 1998. Ανωνύμου, Εβραϊκές Γιορτές και Παραδόσεις, Βόλος: Εβραϊκή Κοινότητα Βόλου, 1993. Ανωνύμου, Ο κύκλος της ζωής, Βόλος: Εβραϊκή Κοινότητα Βόλου, 1998. Αφιέρωμα: Επτά ηµέρες, Εφηµερίδα «Καθηµερινή» (Κυριακή 3 Μαρτίου 1996). Βενιαµίν εκ Τουδέλης, Το Βιβλίο των Ταξιδιών, Εισ.-Σχολ. Κ. Μεγαλοµµάτη-Α. Σαββίδη, Αθήνα: Στοχαστής, 1994. S. Bowman, «A Corpus of Hebrew Epitaphs in Patras», Αρχαιολογικόν Δελτίον 31 (1976), σ. 49-75. S. Bowman, «Μεσσιανικές προσδοκίες εις την Πελοπόννησον. Ιρσαηλιτικές Κοινότητες στην Ανδραβίδα και στην Πάτρα», Χρονικά 117 (1991), σ. 15-16. Σ. Θωμόπουλου, Ιστορία της πόλεως Πατρών από Aρχαιοτάτων Xρόνων μέχρι το 1821, επιμ. Κ.Ν. Τριανταφύλλου, Πάτραι 1950. Μ. Κάνιελ, Η Τέχνη του Ιουδαϊσµού, Αθήνα: Ντουντούµης, 1982. Β. Λάζαρης, «Πολιτική ιστορία της Πάτρας», τ.β, Πάτρα: Αχαϊκές εκδόσεις 1986. Β. Λάζαρης, «Πολιτική ιστορία της Πάτρας», τ.δ, Πάτρα: Αχαϊκές εκδόσεις 1986 Ά. Λαμπροπούλου, «Οι Εβραίοι στην Πελοπόννησο κατά την Υστεροβυζαντινή Περίοδο, στο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας. Ο Ελληνικός Εβραϊσμός (Επιστημονικό Συμπόσιο 3-4 Απριλίου 1998), Αθήνα 1999.

39 Γ. Μαργαρίτη, Ανεπιθύμητοι Συμπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των Μειονοτήτων της Ελλάδας, Αθήνα : Βιβλιόραμα, 2005. Μ. Mazower, Θεσσαλονίκη : Πόλη των Φαντασμάτων. Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι (1430-1950), μτφρ. Κ. Κουρεμένου, Αθήνα : Αλεξάνδρεια, 2006. Α. Μουτζάλη, «Η Εβραϊκή Κοινότητα Πατρών κατά τους Βυζαντινούς και Μεταβυζαντινούς Χρόνους», στο Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού. Οι Εβραίοι στον Ελληνικό Χώρο. Ζητήματα ιστορίας στη μακρά διάρκεια (Πρακτικά του Α Συμποσίου Ιστορίας. Θεσσαλονίκη 23-24/11/1991), Αθήνα: Γαβριηλίδης, 1995, σ. 75-94. Α. Μουτζάλη, «Μεταβολές του αστικού τοπίου στην Πάτρα του 19ου αιώνα» στο http://www.archaiologia.gr/blog/2016/02/01 Χ.Αθ. Μούλια, Ιστορικά Σημειώματα I,Πάτρα: Περί Τεχνών,2007. Χ.Αθ. Μούλια, Η Εβραϊκή Παρουσία στην Πάτρα από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα, Αθήνα: Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο, 2015. Ρ. Μπενβενίστε (επιμ.), Οι Εβραίοι της Ελλάδας στην Κατοχή, Θεσσαλονίκη : Βάνιας, 1998. Ξ. Παπαευθυμίου, «εδέχθημεν αεροπορικήν επιδρομήν», Πάτρα: Το Δόντι, 2005 Σ. Ροζάνη, Ο Σύγχρονος Ιουδαϊσµός, Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα, 1995. Β. Pierron, Εβραίοι και Χριστιανοί στη Νεότερη Ελλάδα. Ιστορία των Διακοινοτικών Σχέσεων από το 1821 ως το 1945, μτφρ. Γ. Σαρατσιώτη, Αθήνα : Πόλις, 2004. Ι. Σιμπή Κ. Λάμψα, Η ζωή απ την αρχή. Η Μετανάστευση των Ελλήνων Εβραίων στην Παλαιστίνη (1945-1948), Αθήνα : Αλεξάνδρεια, 2010. Συλλογικό Έργο: Α. Λαμπροπούλου-Κ. Τσικνάκη (επιμ.), Η Εβραϊκή Παρουσία στον Ελλαδικό Χώρο (4ος - 19ος αι.), (Διεθνή Συμπόσια 12), Αθήνα : ΕΙΕ/ΙΒΕ Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, 2008. Συλλογικό Έργο: Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού. Οι Εβραίοι στον Ελληνικό Χώρο. Ζητήματα ιστορίας στη μακρά διάρκεια (Πρακτικά του Α Συμποσίου Ιστορίας. Θεσσαλονίκη 23-24/11/1991), Αθήνα : Γαβριηλίδης, 1995.

40 Συλλογικό Έργο : Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας. Ο Ελληνικός Εβραϊσμός (Επιστημονικό Συμπόσιο 3-4 Απριλίου 1998), Αθήνα 1999. Μ. Φιλοσόφου, «Η Εβραϊκή Κοινότητα της Πάτρας», Αδημοσίευτη Μελέτη (σσ. 9) Μ. Φιλοσόφου, Κατοχή και Αντίσταση στην Αχαΐα. Κοινωνικές και Εκπαιδευτικές Διαστάσεις, τ. Α, Διδ. Διατριβή, (Πάτρα) χ.χρ. Π.Φ. Χριστόπουλου, «Η Εβραϊκή Κοινότης Ναυπάκτου», Επετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών 1 (1968), σ. 278-282. Κ. Fleming, Ιστορία των Ελλήνων Εβραίων, μτφρ. Ν. Γάσπαρη, Αθήνα : Οδυσσέας, 2009. http://panagiotisandriopoulos.blogspot.gr/2008/01/19-20.html Ανακοίνωση στο Διεθνές Συμπόσιο με θέμα: «Πολιτισμική αλληλογονιμοποίηση Νότιας Ιταλίας και Δυτικής Ελλάδας μέσα από την Ιστορία», Διοργάνωση: Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος http://www.archaiologia.gr/blog/2016/02/01 http://www.hri.org/culture97/gr/eidika_programmata/koinothtes/je wis h_community/ http://www.kis.gr/rodoshistory.html https://lastorianoncancella.wordpress.com www.kis.gr/voloshistory www.kis.gr/larisahistory www.kis.gr/kerkyrahistory www.kis.gr/trikalahistory ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Οδηγός των Πατρών, 1930, α έκδοσις, Κ. Αλμπανοπούλου: αρχείον Κ. Φαρμακίδη, Αθήνα: Φιλιππότη,χ.χρ. Αρχείο οικογένειας Μπουχάγιερ.

Patras old photos- Πάτρα, φωτογραφίες από τα περασμένα χρόνια (πηγή: διαδικτυακή ομάδα στο facebook). 41