Σωματικές αναπηρίες και δυσκολίες προσαρμογής Νοητική υστέρηση Μαθησιακές δυσκολίες και διαταραχές λόγου Γεωργία Νταβαρούκα geo_ntav@live.com Νηπιοβρεφοκομία Δ εξάμηνου Λάρισα 23-2-2016
Ας γνωριστούμε!
Όλα στη φόρα
Διεξαγωγή μαθημάτων Ωράριο Εξετάσεις ΙΕΚ Εξετάσεις πιστοποίησης Τι θα κάνουμε; Πώς θα το κάνουμε; Ποιοι θα μας βοηθήσουν; Επισκέψεις
Στόχοι μαθημάτων να έχουμε αποκτήσει ένα πολυδιάστατο τρόπο αντιμετώπισης στην επικοινωνία με τα παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. έχουμε αναπτύξει ιδιότητες και χαρακτηριστικά που θα βοηθήσουν στην επικοινωνία με τους γονείς παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, με φροντιστές αλλά κυρίως με τα ίδια τα παιδιά που παρουσιάζουν νοητικές, σωματικές διαταραχές ή μαθησιακές δυσκολίες. έχουμε αναπτύξει ικανότητες παρατήρησης, κριτικής αξιολόγησης και αναγνώρισης των διάφορων περιπτώσεων παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. γνωρίσουμε τα προβλήματα που παρουσιάζει κάθε κατηγορία παιδιών με ειδικές ανάγκες, ξεχωριστά σε γνωστικό, συναισθηματικό και ψυχολογικό επίπεδο.
Ειδική αγωγή Ειδική Εκπαίδευση σημαίνει κατεξοχήν ειδικά σχεδιασμένη διδασκαλία που απευθύνεται στις ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες του παιδιού.
Ο εκπαιδευτικός ο αποτελεσματικός εκπαιδευτικός στο σημερινό σχολείο που φιλοξενεί σχεδόν το σύνολο των μαθητών στα πλαίσια εφαρμογής της αρχής της «συμπεριληπτικής ή ολικής εκπαίδευσης θα πρέπει να καταφεύγει σε ποικιλία διδακτικών προσεγγίσεων και συμπεριφορών στη σχολική τάξη.
Ιστορικά στοιχεία Tέλος 18 ου αιώνα, μέθοδοι διδασκαλίας για παιδιά με βαριές αισθητηριακές ανεπάρκειες Αρχές 19 ου αιώνα, εκπαίδευση παιδιών με νοητική υστέρηση και συναισθηματικές διαταραχές.
Οι πρωτεργάτες Ο Itard, Γάλλος ιατρός που διέπρεψε στη μελέτη νόσων του αυτιού και την εκπαίδευση ατόμων με κώφωση Η Maria Montessori υπήρξε γνωστή ως παιδαγωγός παιδιών με νοητική υστέρηση και ταυτόχρονα ως πρόμαχος της πρώιμης αγωγής παιδιών με τυπική ανάπτυξη πριν από την εισδοχή τους στο σχολείο.
Από την Αρχαία Ελλάδα στο σήμερα Καιάδας Στον Καιάδα ρίχνονταν από τους Λακεδαιμόνιους ασθενικά παιδιά για θανάτωση. Στάδια α) το στάδιο της απόρριψης ή της κακομεταχείρισης, β) το στάδιο του οίκτου, της προστασίας, του εγκλεισμού και της ξέχωρης φιλανθρωπικής απομόνωσης και εκπαίδευσης (δημιουργία ιδρυμάτων και ασύλων) και γ) το στάδιο των ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευσηένταξη-ενσωμάτωση
Ειδική εκπαίδευση Σε σχολική τάξη του γενικού σχολείου, υποστηριζόμενοι από τον εκπαιδευτικό της τάξης, εφόσον πρόκειται για μαθητές με ήπιες μαθησιακές δυσκολίες. με παράλληλη στήριξη συνεκπαίδευση, από εκπαιδευτικούς ΕΑΕ, όταν αυτό επιβάλλεται από το είδος και το βαθμό των ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών. Σε ειδικά οργανωμένα και κατάλληλα στελεχωμένα Τμήματα Ένταξης (ΤΕ) που λειτουργούν μέσα στα σχολεία γενικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης. Με διδασκαλία στο σπίτι, σε εξαιρετικές περιπτώσεις Σε Σχολικές Μονάδες Ειδικής Αγωγής (ΣΜΕΑ) Σε αυτοτελείς Σχολικές Μονάδες Ειδικής Αγωγής (ΣΜΕΑΕ). Σε σχολεία ή τμήματα
4 είδη διδακτικών μοντέλων: α. Δίχως την παροχή ειδικής βοήθειας. β. Με συνδιδασκαλία γ. Με την παροχή βοήθειας από περιπατητικό εκπαιδευτικό Δ. Σε μη εκπαιδευτικά ιδρύματα
Ειδική τάξη: α) Παρακολούθηση της κανονικής τάξης την περισσότερη μέρα. β) Παρακολούθηση της ειδικής τάξης την περισσότερη μέρα
Ειδικό VS τυπικό σχολείο??? Στο ειδικό σχολείο τα παιδιά έχουν επωµιστεί την ετικέτα του περιθωριακού». (Χατήρα, 2000). «Τα ειδικά σχολεία παραµένουν σχολεία «κλειστά». (Ζώνιου-Σιδέρη, 2000). Στα τυπικά σχολεία μεγάλη πρόοδος στο σχεδιασµό εξειδικευµένων προγραµµάτων, στην υλικοτεχνική υποδοµή και στις εκπαιδευτικές προσεγγίσεις. Η αξιολόγηση που βασίζεται αποκλειστικά στα αποτελέσµατα των ψυχολογικών τεστ και η διάκριση και κατηγοριοποίηση των µαθητών βάσει αυτών, έχει αµφισβητηθεί για την εγκυρότητα και την αξιοπιστία της.
Ένταξη-ενσωμάτωση Ενσωμάτωση: η διαδικασία κατά την οποία όλα τα παιδιά εκπαιδεύονται στο µεγαλύτερο δυνατό βαθµό και σ ένα περιβάλλον µε όσο το δυνατόν λιγότερους περιορισµούς. (Winzer, Rogow & David 1989). Η κατευθυντήρια αρχή στην οποία βασίζεται η «εκπαίδευση για όλους» σηµαίνει ότι τα σχολεία πρέπει να υποδέχονται όλα τα παιδιά, ανεξάρτητα από τις φυσικές, πνευµατικές, κοινωνικές, συναισθηµατικές, γλωσσικές ή άλλες ικανότητες. Αυτό συµπεριλαµβάνει τόσο ανάπηρα, όσο και παιδιά με εξαιρετικές δεξιότητες, παιδιά από γλωσσικές, πολιτισµικές ή εθνικές µειονότητες, καθώς και παιδιά από υποβαθµισµένες διαφορετικά περιθωριοποιηµένες οµάδες ή περιοχές (UNESCO,1994). Ο ρόλος του σχολείου είναι να εκπαιδεύσει όλα τα παιδιά λαµβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες δεξιότητες και την προσωπικότητα του κάθε παιδιού, έτσι ώστε να προάγει την ανάπτυξη τους: µαθησιακή, ψυχολογική και κοινωνική.
Προβολή βίντεο
Οι γονείς Να ξεπεράσουν: ανοικτή απόρριψη υποσυνείδητη απόρριψη υπερπροστατευτική συμπεριφορά ασταθής συμπεριφορά
Η κοινωνία Παρατεταμένο κοίταγμα Αδιάκριτες ερωτήσεις Αυτόκλητη βοήθεια Ταπείνωση σε δημόσιους χώρους.
Το παιχνίδι των λέξεων ΌΧΙ «παιδιά με ειδικές ανάγκες» ΝΑΙ «παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες»
Αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες Μαθητές με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες θεωρούνται όσοι για ολόκληρη ή ορισμένη περίοδο της σχολικής τους ζωής εμφανίζουν σημαντικές δυσκολίες μάθησης εξαιτίας αισθητηριακών, νοητικών, γνωστικών, αναπτυξιακών προβλημάτων, ψυχικών και νευροψυχικών διαταραχών οι οποίες, σύμφωνα με τη διεπιστημονική αξιολόγηση, επηρεάζουν τη διαδικασία της σχολικής προσαρμογής και μάθησης. Στους μαθητές με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες συγκαταλέγονται ιδίως όσοι παρουσιάζουν νοητική αναπηρία, αισθητηριακές αναπηρίες όρασης (τυφλοί, αμβλύωπες με χαμηλή όραση), αισθητηριακές αναπηρίες ακοής (κωφοί, βαρήκοοι), κινητικές αναπηρίες, χρόνια μη ιάσιμα νοσήματα, διαταραχές ομιλίας λόγου, ειδικές μαθησιακές δυσκολίες όπως δυσλεξία, δυσγραφία, δυσαριθμησία, δυσαναγνωσία, δυσορθογραφία, σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπερκινητικότητα, διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές (φάσμα αυτισμού), ψυχικές διαταραχές και πολλαπλές αναπηρίες. Στην κατηγορία μαθητών με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες δεν εμπίπτουν οι μαθητές με χαμηλή σχολική επίδοση που συνδέεται αιτιωδώς με εξωγενείς παράγοντες, όπως γλωσσικές ή πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. (Νόμος ΥΠ ΑΡΙΘ. 3699, Άρθρο 3: Μαθητές με αναπηρία και με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες )
Αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες 2. Οι μαθητές με σύνθετες γνωστικές, συναισθηματικές και κοινωνικές δυσκολίες, παραβατική συμπεριφορά λόγω κακοποίησης, γονεϊκής παραμέλησης και εγκατάλειψης ή λόγω ενδοοικογενειακής βίας, ανήκουν στα άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. 3. Μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες είναι και οι μαθητές που έχουν μία ή περισσότερες νοητικές ικανότητες και ταλέντα ανεπτυγμένα σε βαθμό που υπερβαίνει κατά πολύ τα προσδοκώμενα για την ηλικιακή τους ομάδα. Με απόφαση του Υπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων κατόπιν εισήγησης του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, ανατίθεται η ανάπτυξη προτύπων αξιολόγησης και ειδικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων για τους μαθητές αυτούς σε Σχολές ή Τμήματα Α.Ε.Ι. που, κατόπιν πρόσκλησης που τους απευθύνει το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, εκδηλώνουν ενδιαφέρον. Στους μαθητές αυτούς δεν έχουν εφαρμογή οι λοιπές διατάξεις του παρόντος νόμου. (Νόμος ΥΠ ΑΡΙΘ. 3699, Άρθρο 3: Μαθητές με αναπηρία και με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες)
Μύθοι για την ειδική αγωγή (α) ότι όλες οι δυσκολίες μάθησης και προσαρμογής οφείλονται αποκλειστικά σε εγγενείς παράγοντες (σε ατομική παθολογία) (β) ότι αυτοί οι εγγενείς παράγοντες είναι διακριτοί και διαφέρουν τόσο σημαντικά μεταξύ τους, ώστε κάνουν δυνατό το σχηματισμό σαφών κατηγοριών ατόμων με μοναδικά προφίλ δυνατοτήτων και αδυναμιών ανά κατηγορία, (γ) ότι οι εγγενείς αυτοί παράγοντες μπορούν να ανιχνευθούν με εργαλεία και διαδικασίες που υπάρχουν ή μπορούν να επινοηθούν και (δ) ότι τα άτομα που ανήκουν σε μια και την αυτή κατηγορία μπορούν να διδαχθούν με προκατασκευασμένα προγράμματα, τα οποία θα μπορούν να επιλέγουν άμεσα όσοι έχουν την ευθύνη της διδασκαλίας των ατόμων με ειδικές ανάγκες, μόλις προσδιοριστεί η κατηγορία στην οποία ανήκει το κάθε άτομο (Reschly & Tilly, 1999).
Σωματικές αναπηρίες
Σωματικές αναπηρίες Η αντίδραση των γονέων Η αντιμετώπιση από το περιβάλλον Η εκπαίδευση «Ένα σχολείο για όλους»
Προβολή βίντεο
Νοητική υστέρηση
Πρώιμες ενδείξεις Υπερκινητικότητα Δυσκολία αυτοεξυπηρέτησης Αποφυγή συμμετοχής στην ομάδα Υπολείπεται στις κοινωνικές δεξιότητες Ο λόγος του δεν είναι καθαρός Έχει φτωχή ακουστική και οπτική μνήμη Δεν αναγνωρίζει χρώματα, σχήματα, μεγέθη Δυσκολία αντίληψης του χώρου και της χρονολογικής σειράς των γεγονότων Δυσκολία στη μνήμη
Νοητική υστέρηση-εκπαίδευση Στα σχολεία πρωταρχικός στόχος δεν είναι η απόκτηση σχολικών γνώσεων αλλά ένα διδακτικό πρόγραμμα που θα καλύπτει τις ανάγκες του πρακτικού βίου. Τα παιδιά με νοητική υστέρηση θα πρέπει να μπορέσουν να κοινωνικοποιηθούν ομαλά και να αναλάβουν ρόλους μέσα στο σχολείο αλλά κ αργότερα στην κοινωνία. Ολιστική προσέγγιση
Ένα παράδειγμα ολιστικής προσέγγισης Πρώιμες ενδείξεις σε κωφά παιδιά Εκπαίδευση στην προσχολική αγωγή
Προβολή βίντεο
Μαθησιακές δυσκολίες
Η κατάσταση στην Ελλάδα Ειδικές Ανάγκες Ν % Μαθησιακές Δυσκολίες 8899 56,2 Προβλήματα Όρασης 105 0,7 Προβλήματα Ακοής 672 4,2 Νοητική Υστέρηση 2360 14,9 Αυτισμός 657 4,1 Νευρολογικές & άλλες Δυσκολίες Σύνθετες Γνωστ.Συναισθ.& Κοιν. Δυσκολίες 1174 7,4 1135 7,2 Πολλαπλές Αναπηρίες 431 2,7 Προβλήματα Λόγου & Ομιλίας 417 2,6 Σύνολο 15850 100 (Παντελιάδου & Μπότσας, 2007)
Παραδείγματα
Παραδείγματα
Παραδείγματα
Διάσημοι δυσλεκτικοί Thomas Edison. «Οι δάσκαλοί μου έλεγαν ότι το κεφάλι μου είναι κλούβιο ο πατέρας μου νόμιζε ότι ήμουν ηλίθιος, και σχεδόν πείστηκα ότι ήμουν.» Albert Einstein. «Μου είπε ότι οι δάσκαλοί του έλεγαν ότι ήταν διανοητικά αργός, ακοινώνητος, και "χαμένος" στα ανόητα όνειρά του...»- Hans Α. Einstein.
Μια εξομολόγηση «Ξημέρωσε. Νυστάζω. Δεν χόρτασα ύπνο. Ακούω τη φωνή της μαμάς. Τι θα κάνω τώρα; Θέλει να με βάλει να ξαναγράψω αυτή τη ρημάδα την ορθογραφία. Αφού όσες φορές και να τη γράψω, πάλι λάθη θα κάνω. Είμαι ένας μπουμπούνας. Το 'πε κι ο μπαμπάς. Τίποτα δεν θα καταφέρω. Πάλι μαλώσανε χθες. Η μαμά τού είπε να είναι πιο προσεκτικός κι εκείνος είπε πως αυτή φταίει για όλα. Όλο μαλώνουν τελευταία. Δεν θέλω να μαλώνουν και για μένα. Αμάν κι αυτή η μαμά! Πού τη βρίσκει τέτοια όρεξη πρωί πρωί; Κάθε μέρα με βασανίζει. Χθες της είπα ότι δεν την αγαπάω. Δεν είναι αλήθεια. Την αγαπάω, αλλά ήθελα να την πονέσω. Ξέρω ότι αυτό τη θυμώνει. Και όταν το ακούει βάζει τα κλάματα και αρχίζει να λέει πως για το καλό μου τα κάνει, όλο τρέχει για μένα και τίποτα δεν κάνει για τον εαυτό της και πάλι μαλώνουν με τον μπαμπά γιατί της λέει ότι κάνει τόση πολλή προσπάθεια και μια τρύπα στο νερό κάνει. Προχθές με πήγαν σε ένα μέρος που έγραφε: παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες. Καλά ήταν. Μου έδωσαν και καραμέλες και με έβαλαν να γράψω κάτι πράγματα. Μετά η μαμά και ο μπαμπάς μίλησαν με μια κυρία. Όταν φύγαμε, ο μπαμπάς ξεφύσαγε και δεν μιλούσε. Πρέπει να έχω κάτι πολύ σοβαρό. Όμως εγώ νιώθω καλά. Ούτε πυρετό έχω, ούτε η κοιλιά μου πονάει. Μόνο που κάνω πολλά λάθη στην ορθογραφία. Και τα γράμματά μου είναι... στραβούτσικα. Βαρέθηκα να μου γράφει η κυρία «καλύτερα γράμματα». Και δεν μου αρέσει καθόλου να με λένε μπουμπούνα και άχρηστο. Μήπως έχουν δίκιο; Αλλά πάλι, μπορεί ένας άχρηστος να ζωγραφίζει ωραία όπως εγώ; Μου φαίνεται, οι μεγάλοι είναι πιο άχρηστοι. Β.Κ. Μαθητής ΣΤ' Δημοτικού»
Σχετικοί φορείς ΚΕΔΔΥ Ιατροπαιδαγωγικά κέντρα Μονάδες Ψυχικής Υγείας σε όλη την Ελλάδα
Αποδοχή διαφορετικότητας Project- διαθεματική προσέγγιση για όλη την τάξη Ένα 2ωρο την εβδομάδα Γωνιά της διαφορετικότητας που να έχει τον τίτλο του προγράμματος «Παίζω.. Παίζεις; Δε με νοιάζει που διαφέρεις!» πάνω σε τέσσερα «διαφορετικά» παιδιά (άσπρο, μαύρο, κίτρινο, κόκκινο) που κρατούσαν το ένα το χέρι του άλλου. Διάφορες θεματικές ενότητες-αντίστοιχες δραστηριότητες
Αποδοχή διαφορετικότητας Παιχνίδια γνωριμίας Η Καλημέρα Η άδεια καρέκλα «η καρέκλα πλάι μου είναι αδειανή έλα φίλε. Να καθίσουμε μαζί». Η Αραχνούλα «είμαι μια αραχνούλα μοναχούλα και με λένε Βάσω. Θέλεις πχ Γιώργο, να γίνουμε φίλοι;» και πετά το κουβάρι απέναντι στο Γιώργο.
Εισαγωγή στη διαφορετικότητα Ο Ακανθούλης, ανάγνωση και δραματοποίηση του παραμυθιού Το χαρούμενο λιβάδι, ανάγνωση και δραματοποίηση του παραμυθιού Θεατρικές παραστάσεις για τη διαφορετικότητα
Ο Ακανθούλης Συζήτηση για το διαφορετικό Είμαστε διαφορετικοί αλλά αυτό μας αρέσει Φύλλα εργασίας
Το χαρούμενο λιβάδι Tι γυρεύει μια κατακόκκινη παπαρούνα μέσα σ ένα λιβάδι με κάτασπρες μαργαρίτες; Η διαφορά θα τους επιτρέψει να ζήσουν αρμονικά; Η ταινία μέσα από το παραμύθι προβάλλει το θέμα του ρατσισμού και δίνει τα κατάλληλα ερεθίσματα για συζήτηση και διαμόρφωση αξιών.
Προβολή βίντεο
Το χαρούμενο λιβάδι στη ζωγραφική
Το χαρούμενο λιβάδι στα μαθηματικά
Ένα παράδειγμα Η Τζήκου Βασιλική νηπιαγωγός στο 2 ο νηπιαγωγείο Κερατσινίου στο πλαίσιο προγράμματος για την αποδοχή της διαφορετικότητας έκανε ανάγνωση του βιβλίου: «Είμαι διαφορετικός ε και;» Η ίδια αναφέρει: Στη διάρκεια της ανάγνωσης ύψωσα αρκετά τον τόνο της φωνής μου και στην παρατήρηση ενός παιδιού «κυρία, μη φωνάζετε, ακούμε» του απάντησα πως «υπάρχει λόγος που γίνεται αυτό και πως κάποιος συμμαθητής σας για να ακούει αυτά που λέμε πρέπει να μιλάμε λίγο πιο δυνατά». Άρχισαν τις ερωτήσεις, θέλανε να μάθουν ποιος είναι και όταν διακριτικά αρνήθηκα να τους πω το όνομά του αυθόρμητα το ίδιο το παιδί είπε «αν, κυρία, θέλει να το πει μόνο του;» και συνεχίζοντας είπε το όνομά του. Ήταν μια συγκλονιστική στιγμή αποδοχής της διαφορετικότητας του άλλου και οι μικροί μαθητές εξέφρασαν έντονα συναισθήματα αγάπης και φιλίας. Όλοι μαζί του είπαμε «Παίζω Παίζεις; Δε με νοιάζει που διαφέρεις!» που είναι και ο τίτλος του προγράμματος. Με αφορμή αυτό μία μαθήτρια μίλησε για τον μεγάλο της αδερφό που έχει κινητικά προβλήματα..
Δραστηριότητες για αποδοχή σωματικής αναπηρίας
Δραστηριότητες για αποδοχή σωματικής αναπηρίας δημιουργία αφίσας, ζωγραφική με το στόμα. Η
Η ζωγραφική έχει την τιμητική της Το υπέροχο βιβλίο της Ρεβέκκα Κατσαντώνη: «Κοίτα στον Ουρανό». Πριν πολλά χρόνια αμέτρητα χρωματιστά σύννεφα ζούσαν στον ουρανό. Κάποτε όμως για κάποιους λόγους χωρίστηκαν. Από τότε... Πότε ήταν ποιο όμορφος ο συννεφένιος κόσμος; Μα, όταν ήρθαν στις συννεφουπόλεις, άλλα σύννεφα, με διαφορετικό χρώμα. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ανθρώπους Είναι τόσο ανιαρό να είναι όλα ίδια.!!! Μπορείτε να προτείνετε στα παιδιά να ζωγραφίσουν μία πολιτεία όπου όλα είναι ίδια: Οι άνθρωποι φοράνε το ίδιο χρώμα ρούχα, έχουν καφέ μαλλιά, τα σπίτια είναι όλα ροζ και τα λουλούδια κίτρινα. Στην άλλη πολιτεία, είναι όλα διαφορετικά.
Ποια πολιτεία μας αρέσει περισσότερο; Μα αυτή όπου υπάρχουν πολλά χρώματα και δεν υπάρχει μονοτονία!!! Όλα ίδια Όλα διαφορετικά
Βιβλιογραφικές αναφορές Ζώνιου - Σιδέρη, Α. (2000). Η αναγκαιότητα της ένταξης : προβληµατισµοί και προοπτικές στο Ζώνιου - Σιδέρη, Α. (επιµ.), Ένταξη : Ουτοπία ή πραγµατικότητα; Η εκπαιδευτική και πολιτική διάσταση της ένταξης µαθητών µε ειδικές ανάγκες. Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, (31-56). Reschly, D. & Tilly, D. (1999). Reform trends and system design alternatives. In D. Reschly, W.D. Tilly, & J.Grimes (Eds), Special Education in Transition. Longmont, CO: Sopris West, (pp. 19-48). Παντελιάδου, Σ. & Μπότσας, Γ. (2007). Μαθησιακές δυσκολίες: Η ελληνική πραγματικότητα. Στο Παντελιάδου, Σ. & Μπότσας, Γ., (επιμ). Μαθησιακές Δυσκολίες- Βασικές έννοιες και χαρακτηριστικά. Εκδόσεις: ΓΡΑΦΗΜΑ, Θεσσαλονίκη Χατήρα, Π. (2000). Κλινική Ψυχολογική Παρέµβαση στο παιδί και στον έφηβο µε βαρύ και χρόνιο νόσηµα. Αθήνα : Ζήτα UNESCO (1994). The Salamanca Statement : network for action on special needs education. ιαθέσιµο στο URL : <http: www.inclusioncom/page11htm. Winzer, M., Rogow, S., & David, C. (1989). Exceptional Children in Canada Scarborough, ON : Prentice Hall.