Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός

ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΓΕΩΡΓΙΑΣ, ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ www.pafosforest.eu Το Έργο συγχρηµατοδοτείται από τον Χρηµατοδοτικό Μηχανισµό του Ευρωπαϊκού Οικονοµικού Χώρου και από Εθνικούς Πόρους ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ 1414 ΛΕΥΚΩΣΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΤΑΜΕΙΟ ΘΗΡΑΣ 1453 ΛΕΥΚΩΣΙΑ Έργο: ΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟΥ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΑΣΟΣ ΠΑΦΟΥ Ανάδοχος: Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ.ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. Θεσσαλονίκη - ΕΛΛΑ Α Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός ρ. Κώστας Ποϊραζίδης και ρ. Σταµάτης Ζόγκαρης Φώτο: Νίκος Κασίνης Μάρτιος 2011

Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός, Ποϊραζίδης Κ., Ζόγκαρης Στ. 2011 Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός ρ. Ποϊραζίδης Κ. και ρ. Ζόγκαρης Στ. Αρχείο: C:\JOBS\CYPRUS\MONITORING PLANS v2_monitoring_plan_for_spizaetos_v2_3.doc ΕΚ ΟΣΗ/ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ: 02/03 Ηµεροµηνία: 09/03/2011 ΕΓΚΡΙΣΗ ΑΝΑΘΕΤΟΥΣΑΣ ΑΡΧΗΣ Ο ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ 1) Για τον Ανάδοχο ρ.. Παλάσκας Εκπρόσωπος Κ/Ξ 2) Για την Οµάδα Έργου ρ Στ. Γκατζογιάννης επικεφαλής 1

ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. Ετοιµασία Ολοκληρωµένου ιαχειριστικού Σχεδίου για το άσος Πάφου Ανάδοχος: Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ ικτυακός τόπος Έργου: www.pafosforest.eu Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός ρ. Ποϊραζίδης, Κ. και ρ. Ζόγκαρης, Στ. Επιµέλεια κειµένων και διορθώσεις: ηµήτρης Τσιάρας, Λίνα Κυργιαφίνη Αναφορά του παρόντος τεύχους: Ποϊραζίδης, Κ και Ζόγκαρης, Σ., 2011. Σχέδιο Παρακολούθησης για τον Σπιζαετό (Aquila fasciata). Αυτοτελής έκδοση του Έργου Ετοιµασία Ολοκληρωµένου ιαχειριστικού Σχεδίου για το άσος Πάφου. Ανάδοχος: Κ/Ξ.Τσιάρας. Παλάσκας - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. Αναθέτουσα Αρχή: ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ Κύπρου. Μάρτιος 2011. Λευκωσία. Σελ. 42 Poirazidis, K. and Zogaris, S., 2011. Monitoring Plan for Bonelli s Eagle (Aquila fasciata). Part of the Project: Preparation of an Integrated Management Plan for the Pafos Forest. Contractor: D.Tsiaras D.Palaskas - KALLISTO. Assigned by Department of Forest, Cyprus. March 2011, Nicosia. Pg. 42 Republic of Cyprus Ministry of Agriculture, Natural Resources and Environment Department of Forests Preparation of an Integrated Management Plan for the Pafos Forest Monitoring Plan for the species Bonelli s Eagle (Aquila fasciata). by Kostas Poirazidis and Stamatis Zogaris Funded by EEA Grants and national funds Contractor: D. Tsiaras D. Palaskas - CALLISTO website: www.pafosforest.eu 2

Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός, Ποϊραζίδης Κ., Ζόγκαρης Στ. 2011 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 1. Γενικό Μέρος... 7 1.1 Αντικείµενο παρακολούθησης... 7 1.1.1 Περιγραφή... 7 1.1.2 Οικολογική αξία του είδους και συνθήκες προστασίας, κατάσταση διατήρησης... 7 1.2 Ο Σπιζαετός στο άσος Πάφου... 8 1.2.1 Εξάπλωση του είδους και συνολικός πληθυσµός... 8 1.2.2 ιατροφή... 9 1.2.3 Βιολογία αναπαραγωγής... 10 1.3 Απειλές για το είδος... 10 2. Σκεπτικό και σχεδιασµός παρακολούθησης... 13 2.1 Ιστορικό έρευνας και παρακολούθησης του είδους στην Κύπρο... 13 2.2 Σκεπτικό και σχεδιασµός της παρακολούθησης... 13 2.3 Στόχοι της παρακολούθησης... 16 2.4 Μεθοδολογία υλοποίησης των δράσεων παρακολούθησης... 17 3. Απογραφή και κοστολόγηση εργασιών... 25 3.1 Απογραφή και επεξεργασία αποτελεσµάτων... 25 3.2 Κοστολόγηση του προγράµµατος παρακολούθησης... 25 3.3 Σύνοψη αναγκών για την παρακολούθηση... 26 3.4 ηµοσιοποίηση αποτελεσµάτων... 26 4. Βιβλιογραφία... 28 5. Παράρτηµα... 31 3

ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. 4

Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός, Ποϊραζίδης Κ., Ζόγκαρης Στ. 2011 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν Σχέδιο Παρακολούθησης αποτελεί ένα από τα κύρια παραδοτέα του Έργου Ολοκληρωµένο ιαχειριστικό Σχέδιο για το άσος Πάφου, το οποίο υλοποιείται από την Κ/Ξ. Τσιάρας. Παλάσκας - ΚΑΛΛΙΣΤΩ, σύµφωνα µε τη Σύµβαση Τ 94/2008, που υπογράφηκε στις 10/3/2009 µε Αναθέτουσα Αρχή το Τµήµα ασών του Υπουργείου Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος της Κύπρου. Στα πλαίσια του Έργου υποβάλλονται άλλα εννέα (9) Σχέδια Παρακολούθησης, στη σύνταξη των οποίων συµµετέχουν ειδικοί εµπειρογνώµονες της Οµάδας Έργου του Αναδόχου, καθώς και στελέχη του Τµήµατος ασών. Η διάρθρωση της ύλης του Σχεδίου Παρακολούθησης καθορίσθηκε στην Έκθεση Αναθεωρηµένης οµής του Έργου, λαµβάνοντας υπόψη τις απαιτήσεις των Σχεδίων Παρακολούθησης που αναφέρονται στα Έγγραφα του ιαγωνισµού, τη µεθοδολογία που περιγράφεται στην Τεχνική Προσφορά, καθώς και τα αποτελέσµατα των διαβουλεύσεων που πραγµατοποιήθηκαν στο χρονικό διάστηµα που προηγήθηκε. Το σύστηµα που προτείνεται στη συνέχεια έλαβε υπόψη τόσο τη διεθνή εµπειρία στην παρακολούθηση των αρπακτικών πουλιών, όσο και την εµπειρία της παρακολούθησης του αετού στην Κύπρο. Γενικός στόχος του παρόντος Σχεδίου Παρακολούθησης είναι η ανάπτυξη ενός συστήµατος διαρκούς παρακολούθησης του πληθυσµού και των παραγόντων που επηρεάζουν τη βιωσιµότητα του Σπιζαετού στο άσος Πάφου, τόσο ως εργαλείου ελέγχου της βιωσιµότητας του πληθυσµού του, όσο και ως πηγή πληροφοριών για την υποστήριξη µέτρων προστασίας και διαχείρισης του δάσους Πάφου. Για τη σύνταξη του Σχεδίου Παρακολούθησης του Σπιζαετού πραγµατοποιήθηκαν τρεις επισκέψεις στην Κύπρο, όπου έγιναν συναντήσεις µε εµπειρογνώµονες για το είδος και επιτόπιες επισκέψεις στην περιοχή εξάπλωσης του στο δάσος Πάφου. Με βάση αυτές τις επισκέψεις, αξιολογήθηκαν όλες οι διαθέσιµες τεχνικές παρακολούθησης, έτσι ώστε το παρόν σχέδιο να είναι ρεαλιστικό (χρονικά και οικονοµικά) ως προς την εφαρµογή του. Μετά την έγκριση του Σχεδίου Παρακολούθησης θα ακολουθήσει πιλοτική υλοποίηση από τον φορέα υλοποίησης την περίοδο Νοέµβριος 2010 Ιούνιος 2011, µε στόχο τον ακριβή χωρικό προσδιορισµό των σηµείων παρατήρησης και αξιολόγηση των ειδικών θεµάτων της προτεινόµενης µεθοδολογίας. Στο πλαίσιο της πιλοτικής εφαρµογής (καταγραφή των απαιτούµενων πληροφοριών στο πεδίο, εισαγωγή και ανάλυση των δεδοµένων σε ειδικό λογισµικό και αξιολόγηση των αποτελεσµάτων) θα υπάρξει αν ζητηθεί - τεχνική υποστήριξη και εκπαίδευση από το προσωπικό του Αναδόχου. Το Σχέδιο Παρακολούθησης που ακολουθεί ενδέχεται να υποστεί τροποποιήσεις, στη βάση των συµπερασµάτων που θα προκύψουν µετά την πιλοτική υλοποίησή του. 5

ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ.. 6

Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός, Ποϊραζίδης Κ., Ζόγκαρης Στ. 2011 1. Γενικό Μέρος 1.1 Αντικείµενο παρακολούθησης 1.1.1 Περιγραφή Ο Σπιζαετός 1 ή Περτικοσιάχινο (Aquila fasciata 2 ) είναι µετρίου µεγέθους αετός, χαρακτηριστικός των µεσογειακών τοπίων της νότιας Ευρώπης και δυτικής Ασίας. Γενικά, το είδος προσδιορίζεται σχετικά εύκολα, αλλά από απόσταση µοιάζει λίγο µε τη σφηκογερακίνα (Pernis apivorus), διότι έχει σχετικά µακριά ουρά και µακριές φτερούγες (όµως η πτητική συµπεριφορά διαφέρει από την σφηκογερακίνα) (Svensson et al. 2007). Το άνοιγµα φτερούγων κυµαίνεται από 145 έως 165 cm και το µήκος σώµατος 55-65 cm. Το ενήλικο άτοµο είναι σχετικά ανοιχτόχρωµο ή µάλλον δίνει την εντύπωση ενός ασπρόµαυρου αετού. Το ενήλικο φαίνεται από επάνω µαύρο, µε λευκή πλάτη (λευκό V ανάµεσα στις φτερούγες), ενώ από κάτω έχει λευκό στήθος και σκουρόχρωµο σώµα µε κάθετες ραβδώσεις. Στην άκρη της ουράς διακρίνεται µια µαύρη ταινία (λέγεται ότι από αυτή την ταινία παίρνει το επιστηµονικό όνοµα fasciata, από το fascia, ταινία στα λατινικά)(clark 1999)). Το πτέρωµα στα φύλα είναι όµοιο. Το νεαρό άτοµο διαφέρει επειδή από επάνω έχει καφέ κρεµ χρώµα και από κάτω κανελί στήθος µε ραβδώσεις. Η ουρά είναι και αυτή καφέ µε ελαφρές γραµµώσεις. 1.1.2 Οικολογική αξία του είδους και συνθήκες προστασίας, κατάσταση διατήρησης Το είδος αυτό θεωρείται πολύ σηµαντικό αρπακτικό στα τροφικά πλέγµατα των Μεσογειακών τοπίων της νότιας Ευρώπης ως κορυφαίος θηρευτής (Cheylan1977, Donazar et al. 2005). εδοµένου ότι είναι ένα χαρισµατικό, σχετικά µεγαλόσωµο και αντιπροσωπευτικό ηµερόβιο αρπακτικό των Μεσογειακών τοπίων, θα µπορούσε να παίξει το ρόλο ενός είδους-ναυαρχίδα (flag-ship species) για τη διατήρηση των οικοσυστηµάτων αυτών (Esteve and Calvo 2000). Αυτός ο ρόλος ενισχύεται επειδή το είδος απειλείται σοβαρά στην Ευρωπαϊκή του κατανοµή. Ενώ η κύρια γεωγραφική εξάπλωση του είδους δεν περιορίζεται στην Ευρώπη, το µέγεθος του Ευρωπαϊκού πληθυσµού έχει µειωθεί δραµατικά τις τελευταίες δεκαετίες. Σε παγκόσµια κλίµακα, το είδος έχει µεγάλη χωρική κατανοµή, και µόνο ένα τέταρτο αυτής είναι σε εδάφη της Ευρώπης (µεγάλη εξάπλωση στην Βόρεια Αφρική και Νότια Ασία). Λόγω αυτής της κατανοµής, το είδος δεν µπορεί να πληροί τα κριτήρια ως «Τρωτό», και το 2009 κατατάσσεται ως Μειωµένου Ενδιαφέροντος (Least Concern) (IUCN/ BirdLife International 2009). Παρότι υπάρχουν ενδείξεις συρρίκνωσης του πληθυσµού, οι αλλαγές σε παγκόσµιο επίπεδο δεν είναι σε τέτοιο ταχύ ρυθµό, ώστε να ξεπεράσουν τα όρια του «Τρωτό». Ο Ευρωπαϊκός πληθυσµός του είδους έχει 1 Το επίσηµο Ελληνικό όνοµα του είδους καθιερώθηκε από τον Καθ. Κανέλλη και πιθανώς πηγάζει από τη λέξη «σπιζάς», που σηµαίνει «αυτός που φωνάζει» (Γ. Χανδρινός προς. επικοινωνία, Κανέλλης & Bauer 1973). Προφανώς δεν έχει καµία σχέση µε τα στρουθιόµορφα πουλιά, τις σπίζες. Όµως υπάρχει επιστηµονική ονοµασία γένους Spizaetus που χρησιµοποιήθηκε για τροπικούς αετούς από το 1816. Ένα από τα πιο διαδεδοµένα λαϊκά ονόµατα για το είδος στον Ελλαδικό χώρο είναι φιλάδελφος (επειδή συχνά κυνηγά σε ζευγάρια). Η δηµώδης κυπριακή ονοµασία αναφέρεται ως περτικοσιάχινο (αλλά και περδικοσιάχινο πιο πρόσφατα)(ιεζεκιήλ κ.α. 2003). Στα περισσότερα κυπριακά κείµενα το όνοµα αναφέρεται ως περτικοσιάχινο και θα πρέπει να προτιµάται αυτή η δηµώδης εκδοχή από το «περδικοσιάχινο». Σε επίσηµα έγγραφα προτείνουµε την χρήση του ονόµατος «Σπιζαετός», προωθώντας έτσι το πνεύµα της καθιέρωσης ενός επίσηµου ονόµατος στη γλώσσα, όπως έχουν τα αντίστοιχα αγγλικά επίσηµα ονόµατα των πουλιών. 2 Ως πολύ πρόσφατα η επιστηµονική ονοµασία του γένους ήταν Hierraetus (Hieraaetus fasciatus). Μετά το 2000 έχει καθιερωθεί µια «απλοποίηση» στη συστηµατική των µεγάλων Ευρασιατικών αετών και το γένος του είδους υπάγεται πλέων στα Aquila (Wink & Seibold 1996, Wink et al. 1998, Lerner & Mindell 2005, Sangster et al. 2009). Η ονοµασία φαίνεται να καθιερώθηκε ειδικά µετά το 2005 (Helbig et al. 2005) και τώρα το Hierraetus δεν χρησιµοποιείται πια για το είδος (βλ. πρόσφατους εκλαϊκευµένους οδηγούς προσδιορισµού, όπως Barthel & Dougalis 2006). 7

ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. υπολογιστεί σε 862-1072 ζεύγη (Arroyo & Ferreiro 2000) και υπάρχει σοβαρή καταγεγραµµένη µείωση µεταξύ 1970-1990 (BirdLife International 2009). Το 65% του Ευρωπαϊκού πληθυσµού περιορίζεται στην Ιβηρική χερσόνησο (Arroyo & Ferreiro 2000). To είδος έχει χαρακτηριστεί ως είδος σε «δυσµενή» κατάσταση διατήρησης στην Ευρώπη, SPEC 3 (Tucker & Heath 1994) και έχει τεκµηριωθεί σηµαντική µείωση του σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ενδιαφέρον επίσης είναι ότι, ενώ κάποια είδη µεγάλων αρπακτικών έχουν ανακάµψει µετά την αυστηρή προστασία τους στην Ισπανία και σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, ο πληθυσµός του Σπιζαετού παραµένει χαµηλός και σε σχετικά χαµηλές πυκνότητες. Ο Σπιζαετός (Περτικοσιάχινο) είναι είδος Απειλούµενο σύµφωνα µε την Κυπριακή Νοµοθεσία (152(Ι)/2003, οπότε χαίρει ιδιαίτερης προστασίας) ενώ είναι και στο Παράρτηµα Ι της Οδηγίας για τα Πουλιά 2009/147/ΕΚ. εν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι η κατανοµή του είδους στην Κύπρο σήµερα είναι πολύ διαφορετική από το πρόσφατο παρελθόν (προφανώς ελάχιστα γνωρίζουµε για την κατάσταση του είδους στα κατεχόµενα τµήµατα του νησιού). Έχει πολλές φορές διατυπωθεί ότι ο πληθυσµός του είδους πιθανώς να είχε µειωθεί, κυρίως την δεκαετία του 70 και 80. Τα τελευταία χρόνια η έρευνα των Ιεζεκιήλ και συνεργάτες (2003) υποστηρίζει ότι το είδος φαίνεται να διατηρεί ένα σταθερό και µάλλον υγιή πληθυσµό στην Κύπρο. Ωστόσο, έχει καταγραφεί ένα σχετικά χαµηλό ποσοστό αναπαραγωγικής επιτυχίας (µόνο το 60,8% των ζευγαριών αναθρέφει επιτυχώς τουλάχιστον ένα νεοσσό). Το είδος είναι πληθυσµιακά ιδιαίτερα ευαίσθητο, τόσο επειδή ένας σχετικά µικρός αριθµός νεοσσών φεύγει επιτυχώς από τη φωλιά (0,94 νεοσσοί/αναπαραγωγικό ζευγάρι), όσο και ότι έχει µεγάλο διάστηµα ωριµότητας των νεαρών (3.5 έτη). Παράλληλα, είναι άγνωστο το ποσοστό θνησιµότητας των ώριµων ατόµων από διάφορα ανθρωπογενή αίτια (δηλητηριασµένα δολώµατα, λαθροθηρία, ηλεκτροπληξίες κ.α.). 1.2 Ο Σπιζαετός στο άσος Πάφου 1.2.1 Εξάπλωση του είδους και συνολικός πληθυσµός Το είδος είναι αρκετά ευρέως διαδεδοµένο στην Κύπρο, λόγω της σχετικά υψηλής αφθονίας των κυριότερων ειδών λείας του (πέρδικα, αρουραίος και περιστεροειδή), διατηρώντας ένα πυκνό αναπαραγόµενο πληθυσµό, σε σχέση µε την πυκνότητα σε άλλες χώρες (π.χ. στην Ελλάδα, Γαλλία και Ισπανία). Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι η πυκνότητα των ζευγαριών στην Κύπρο είναι µεγαλύτερη από αυτή στη Νότια Γαλλία και Ισπανία (Real & Manosa 1997), υπολογίζεται µεταξύ 0.52 και 0.65 ζεύγη / 100 km² (Kassinis 2010). Βρέθηκε ότι η µέση ελάχιστη απόσταση µεταξύ των γειτονικών φωλιών ήταν περίπου 7.8 χλµ. το 2002 στην Κύπρο, ενώ η µικρότερη απόσταση µεταξύ δύο ζευγαριών ήταν µόλις 3.9 χλµ και η µεγαλύτερη 14.5 χλµ. (Ιεζεκιήλ κ.α. 2003). Σε άλλη έρευνα 27 φωλιών σε όλο το νησί οι αποστάσεις µεταξύ φωλιών ήταν 7.4 + 1.1 Km (ελάχιστο εύρως 4.1 µέγιστο 11.5 km) (Kassinis 2010). Στο δάσος της Πάφου, όπου βρίσκεται ο πυκνότερος αναπαραγόµενος πληθυσµός του νησιού, η µέση ελάχιστη απόσταση µεταξύ φωλιών είναι ακόµα µικρότερη (6.2 χλµ.) (Kassinis 2010). Προφανώς, η χωροδιάταξη και οι µικρές αποστάσεις µεταξύ φωλιών που έχουν καταγραφεί επηρεάζονται σε µεγάλο βαθµό από την τοπική τοπογραφία, καθώς και από την ύπαρξη κατάλληλων σηµείων φωλεοποίησης σε πεύκα σχετικά µεγάλης ηλικίας. Το υψόµετρο όπου κτίζονται φωλιές ποικίλει από 55 έως 1200 m (µέσο υψόµετρο 625 m) (Kassinis 2007). Μόνο το 10%-15% του αναπαραγόµενου πληθυσµού φωλιάζει σε ορθοπλαγιές (γκρεµούς) στην Κύπρο, ενώ όλα τα υπόλοιπα ζεύγη φωλιάζουν σε µεγάλα δέντρα τραχείας Πεύκης. Το γεγονός ότι το είδος δεν επικεντρώνεται στη χρήση ορθοπλαγιών (όπως στην Ελλάδα και Ισπανία) καθώς και η σχετικά οµοιόµορφη κατανοµή της κυριότερης λείας του, µάλλον ευνοεί την υψηλή πυκνότητα, καθώς και την ευρεία εξάπλωση του στο νησί. Τέλος, είναι σηµαντικό να αναφερθεί ότι, σε άλλες περιοχές όπου έχει µελετηθεί το είδος, έχει αναφερθεί ανταγωνισµός µεταξύ αυτού και άλλων µεγάλων αρπακτικών για θέσεις αναπαραγωγής (Ontiveros 1999, Carrete et al. 2002), συνεπώς 8

Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός, Ποϊραζίδης Κ., Ζόγκαρης Στ. 2011 στην Κύπρο το είδος µπορεί έµµεσα να ευνοείται από την έλλειψη άλλου αναπαραγόµενου είδους αετού 3. Σήµερα υπάρχει µια πολύ πιο καθαρή εικόνα των αναπαραγόµενων ζευγαριών στο νησί σε σχέση µε την γνώση για το είδος πριν µία δεκαετία Η πιο ολοκληρωµένη προσπάθεια εκτίµησης κατά το παρελθόν είναι από το 1958, όποτε υπολογίστηκε ότι φώλιαζαν τουλάχιστον 50 ζεύγη στο νησί (Cyprus Ornithological Society report, βλ. Flint & Stewart 1983). Οι εκτιµήσεις πληθυσµών τη δεκαετία του 50 δεν µπορεί να είναι πολύ αξιόπιστες λόγο των διαφορετικών συνθηκών και δυσκολιών πρόσβασης. Στις δεκαετίες του 70 έως και το 90 διατυπώνεται η εντύπωση ότι το είδος είχε µειωθεί (Flint & Stewart, 1983, Gensbol 1984, Kassinis 2007). Έχει διατυπωθεί ότι ο πληθυσµός µπορεί να µειώθηκε κάτω από 20 ζεύγη στη δεκαετία του 80-αρχές του 90 (Kassinis 2007). υστυχώς, τα δεδοµένα για την κατάσταση των πληθυσµών πριν το 95 δεν έχουν εξαχθεί µε συστηµατικές µεθόδους, µε αποτέλεσµα αξιόπιστες αναλύσεις και συγκρίσεις να είναι πλέον αδύνατες. Ακόµη και οι πιο πρόσφατες εκτιµήσεις αριθµού των αναπαραγόµενων Σπιζαετών στην Κύπρο έχουν δείξει σηµαντική διακύµανση, για παράδειγµα: 10 έως 15 ζεύγη (Tucker & Heath 1994), 25-30 ζεύγη, (Ιεζεκιήλ κ.α. 2003), 31-39 ζεύγη (Kassinis 2007). Ορισµένοι ερασιτέχνες παρατηρητές πουλιών αναφέρουν ότι το είδος πιθανώς βρίσκεται σε µια πληθυσµιακή ανάκαµψη µετά από µια περίοδο µείωσης του πληθυσµού (Richardson 2005, 2006, 2007), όµως αυτό δεν έχει επαρκώς τεκµηριωθεί. Στην περιοχή του άσους Πάφου ο πληθυσµός είναι ο πυκνότερος στο νησί και εκτιµάται από 12 έως 15 αναπαραγόµενα ζεύγη (Ιεζεκιήλ κ.α. 2003, Kassinis 2007). Συνεπώς η πυκνότητα υπολογίζεται σε περίπου 2 έως 2.5 αναπαραγόµενα ζεύγη ανά 100 χλµ 2 (Kassinis 2010) αλλά πολλά από αυτά τα ζεύγη κυνηγούν ή και φωλιάζουν κοντά στα όρια της προστατευόµενης περιοχής του άσους Πάφου και πολύ συχνά κυνηγούν εκτός της προστατευόµενης περιοχής. 1.2.2 ιατροφή Στην Κύπρο, ο Σπιζαετός χρησιµοποιεί ευρέως διαφορετικούς τύπους ενδιαιτηµάτων και έχει σχετικά υψηλή ποικιλία πηγών τροφής. Συγκριτικά µε το µέγεθος του, είναι εξαιρετικά ισχυρό και µαχητικό αρπακτικό, και διακρίνεται για την ταχύτητα του κατά την πτήση. Ένας από τους τρόπους κυνηγιού περιλαµβάνει κυνήγι συνεργασίας µεταξύ του ζευγαριού. Συχνά το ένα πετά κοντά στο έδαφος και ανασηκώνει το θήραµα ενώ το άλλο άτοµο το συλλαµβάνει, υπάρχουν όµως διάφοροι τρόποι κυνηγιού διαφορετικών µορφών λείας (βλ. Ιεζεκιήλ κ.α. 2003). Συχνά, κυνηγάει σχετικά νωρίς τις πρωινές ώρες, ενώ ανεµοπορεί για σχετικά µικρά διαστήµατα, συγκριτικά µε άλλους αετούς. Για µεγάλα διαστήµατα εποπτεύει το τοπίο από βράχο, δέντρο ή άλλο σηµείο θέας. Η έρευνα µέσω της ανάλυσης εµετικών σύµπηκτων (pellets) έχει δείξει ότι στην Κύπρο οι Σπιζαετοί τρέφονται µε τουλάχιστον 21 είδη λείας, κυρίως µικρόσωµα θηλαστικά, πουλιά και ερπετά. Υπάρχουν ενδείξεις ότι το είδος τρέφεται µε λεία που αποτελείται εποχικά από είδη µε τη µεγαλύτερη διαθεσιµότητα (Ιεζεκιήλ κ.α. 2003). Η πέρδικα (Alectoris chukar) και ο αρουραίος (Rattus rattus) συµµετέχουν µε το µεγαλύτερο ποσοστό στο διαιτολόγιο του, ενώ ακολουθούν το περιστέρι (Columba livia), o ακάµας (Laudakio stellio), η φάσσα (Columba palumbus) και άλλα πουλιά (Ιεζεκιήλ κ.α. 2003). Σποραδικά τρέφεται και µε λαγό (Lepus europeaus) και σκαντζόχοιρο (Erinaceus europaeus), ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι τρέφεται και µε πτώµατα ζώων, κυρίως κατά τη διάρκεια του χειµώνα (Kassinis 2007). Επίθεση σε κοτόπουλα (Gallus domesticus) έχει επίσης καταγραφεί στην Κύπρο, όπως και σε υδρόβια είδη, στους ταµιευτήρες (Kassinis 2007). Τέλος, ενδιαφέρον έχει και η καταγραφή υπολειµµάτων από κρανίο νεογνού 3 Η έλλειψη άλλου είδους αετού από το νησί είναι αποτέλεσµα και του βιογεωγραφικού νησιωτισµού καθώς και των επιπτώσεων ανθρωπογενών πιέσεων στα αρπακτικά πουλιά τις τελευταίες δεκαετίες έχουν εξαφανιστεί τουλάχιστον δύο είδη φωλιάζοντων αρπακτικών από το νησί, ενώ άλλο ένα είδος, το όρνιο, έχει φθάσει στα πρόθυρα εξαφάνισης (Donazar et al. 2005). Είναι πιθανό οι πληθυσµοί ενός αρπακτικού που δεν έχει και ανταγωνιστές σε ένα νησιωτικό περιβάλλον να διευρύνει τον οικολογικό του θώκο (niche-expansion) και να απαντά σε µεγαλύτερες πυκνότητες (density inflation) (βλ. Blondel et al. 1988). 9

ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. αγρινού κάτω από φωλιά Σπιζαετού στο άσος Πάφου. Κατάλογος µε τα πιο συχνά είδη που έχουν βρεθεί ως λεία του Σπιζαετού δίνονται στο Παράρτηµα 5.1. 1.2.3 Βιολογία αναπαραγωγής Το αναπαραγωγικό ζευγάρι αρχίζει τη γαµήλια επίδειξη από τις αρχές Νοεµβρίου και από τότε αρχίζει να µεταφέρει υλικά φωλεοποίησης σε φωλιές. Η φωλιά συνήθως χτίζεται σε δασωµένες πλαγιές µε αραιή σχετικά βλάστηση πάνω σε µεγάλα δέντρα (κυρίως τραχείας πεύκης), τα οποία πρέπει να αντέχουν την κατασκευή της φωλιάς, η οποία µπορεί να είναι ογκώδης από την πολυετή χρήση. Στις περισσότερες χώρες της Μεσογειακής Ευρώπης, οι Σπιζαετοί επιλέγουν να φωλιάσουν σε βραχώδεις γκρεµούς, ενώ στη Κύπρο συνήθως φωλιάζουν σε δέντρα. Η έρευνα στην Κύπρο δείχνει ότι το είδος προτιµά να φωλιάζει σε µεγάλα δέντρα, µε χοντρά κλαδιά και αρκετά υψηλά πάνω στη κόµη (περίπου 15 µ. ύψος κατά µέσο όρο) (Ιεζεκιήλ κ.α. 2003). Σε πρόσφατη έρευνα 70% των φωλιών που µελετήθηκαν σε όλο το νησί ήταν σε τραχεία πεύκη (Kassinis 2010). Οι Σπιζαετοί διατηρούν περισσότερες από µια θέσεις φωλεοποίησης στην ευρύτερη επικράτεια τους και συχνά επισκευάζουν µία ή περισσότερες φωλιές. Αναφέρεται ότι οι Σπιζαετοί διατηρούν µία έως 18 φωλιές, από τις οποίες χρησιµοποιούν µία κάθε χρόνο (Ontiveros 1999). Το είδος γεννά δύο ή σπανίως τρία αυγά. Τα πρώτα ζευγάρια αρχίζουν να ωοτοκούν από τα µέσα Ιανουαρίου, ενώ το µεγαλύτερο ποσοστό ωοτοκεί από τα τέλη Ιανουαρίου. Η επώαση των αυγών διαρκεί 36-40 ηµέρες και πραγµατοποιείται µόνο από το θηλυκό (ενώ το αρσενικό υπερασπίζεται την επικράτεια και κυνηγά τροφή). Οι νεοσσοί εκκολάπτονται σχετικά νωρίς (τελευταία εβδοµάδα Φεβρουαρίου έως τις πρώτες εβδοµάδες του Απριλίου) και τα πρώτα αετόπουλα εγκαταλείπουν τη φωλιά σε ηλικία 60 ηµερών περίπου, δηλαδή από τα τέλη Απριλίου έως αρχές Ιουνίου. Παραµένουν ωστόσο κοντά στη θέση φωλιάς, συχνά µαζί µε τους γονείς (που τους ταΐζουν) για χρονικό διάστηµα 80 έως 135 µέρες (στοιχεία από Ιεζεκιήλ et al. 2003). 1.3 Απειλές για το είδος Λόγω της έλλειψης επαρκών δεδοµένων µακριά από την προστατευόµενη περιοχή του άσους Πάφου είναι δύσκολο να υπολογιστούν οι συγκεκριµένες απειλές για το είδος σε πολλά σηµεία του νησιού. Μάλιστα τα ζητήµατα απειλών του είδους απαιτούν ειδική έρευνα σε όλους τους τόπους τακτικής κατανοµής του είδους. Αν και φαίνεται ότι οι πληθυσµοί του Σπιζαετού πιθανώς έχουν µειωθεί από την δεκαετία του 50, υπάρχει πιθανότητα το είδος να έχει ελαφρώς ανακάµψει τις τελευταίες δύο δεκαετίες (Richardson 2004, 2005, 2006), όµως, πολλές από τις ανθρωπογενείς επιπτώσεις που επηρεάζουν τη διαβίωση του είδους στην Κύπρο δεν έχουν µειωθεί. Οι κυριότεροι παράγοντες που επιδρούν αρνητικά στο είδος είναι οι εξής: Άµεση θανάτωση από παράνοµο κυνήγι. Το πρόβληµα αυτό είναι γνωστό από παλιά και παρότι το είδος είναι αυστηρά προστατευόµενο, ορισµένοι κυνηγοί ή λαθροθήρες ακόµη το πυροβολούν. Αυτή η πρακτική ήταν παλιότερα πιθανώς πιο συνηθισµένη (π.χ. τρεις στους πέντε τραυµατισµένους Σπιζαετούς που βρέθηκαν τραυµατισµένοι είχαν τραύµατα από σκάγια) (Hatzisterikotis 1999). Η άµεση θανάτωση από τον άνθρωπο σε Ευρωπαϊκό επίπεδο είναι κρίσιµα επικίνδυνη ανθρωπογενής πίεση (Arroyo & Ferreiro 2000). Θνησιµότητα από ηλεκτροπληξίες ή λόγο πρόσκρουσης µε εναέρια καλώδια ή πυλώνες µεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Είναι δυνητικά ένα από τα σηµαντικότερα προβλήµατα για τα νεαρά πουλιά που διασπείρονται µετά από την αναπαραγωγή και συχνά απαντούν και σε πεδινές περιοχές (π.χ. κοντά σε πεδινούς ταµιευτήρες). Το πρόβληµα είναι από τα σοβαρότερα αίτια θανατώσεων στη δυτική Μεσόγειο, όπου το είδος έχει µελετηθεί εντατικά και θεωρείται ιδιαίτερα επικίνδυνη ανθρωπογενής πίεση 10

Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός, Ποϊραζίδης Κ., Ζόγκαρης Στ. 2011 (Arroyo & Ferreiro 2000). Το πρόβληµα πρωτοαναφέρθηκε στη βιβλιογραφία για τον Κυπριακό πληθυσµό Σπιζαετού στη δεκαετία του 90, ενώ έχουν τεκµηριωθεί και θανατώσεις άλλων µεγαλόσωµων πουλιών από προσκρούσεις σε καλώδια στην Κύπρο, π.χ. ερωδιόµορφα (Hatzisterikotis 1999) 4, γερανοί κα. Απώλεια ενδιαιτηµάτων και αλλαγές στις χρήσεις γης στο ευρύτερο περιβάλλον αναπαραγωγής και διασποράς των πουλιών. Η αλλαγή παραδοσιακών χρήσεων της γεωργικής και κτηνοτροφικής γης (εντατικοποίηση γεωργίας, εγκατάλειψη κτηνοτροφίας, κατακερµατισµός ενδιαιτηµάτων κ.α.) θεωρούνται υψηλής προτεραιότητας ανθρωπογενείς πιέσεις σε Ευρωπαϊκό επίπεδο (Arroyo & Ferreiro 2000). Στην Κύπρο, οι επιπτώσεις στο είδος από την απώλεια συγκεκριµένων ανοιχτών τύπων ενδιαιτηµάτων που προτιµά για την θήρα του δεν έχουν ακόµη ερευνηθεί διεξοδικά, όµως υπάρχουν ενδείξεις κατακερµατισµού και υποβάθµισης φυσικών και ηµιφυσικών τύπων ενδιαιτηµάτων. Ενόχληση την περίοδο της αναπαραγωγής γύρω ή κοντά σε ενεργή φωλιά. υνητικά σηµαντική πίεση αποτελεί η ενόχληση στους τόπους φωλιάσµατος είτε από ανθρώπους που στοχεύουν να πλησιάσουν τη φωλιά είτε από άλλες ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις για το Σπιζαετό, αλλά και άλλα αετόµορφα ότι η κατασκευή δρόµων ή άλλων έργων κοντά στη φωλιά µπορεί να προκαλέσει εγκατάλειψη της φωλιάς. Ακόµη και η επίσκεψη στη φωλιά κατά το στάδιο επώασης, µπορεί να προκαλέσει εγκατάλειψη. Συνεπώς, είναι άκρως σηµαντικό να µη δηµοσιεύονται οι ακριβείς τοποθεσίες ενεργών ή ανενεργών φωλιών και να διατηρείται δύσκολη η πρόσβαση στις φωλιές. Επιπλέον, εξαιρετικά σηµαντικό είναι να αποφεύγονται έργα οδοποιίας ή άλλα έργα κοντά στις φωλιές (<1000 µ. σε ευθεία προβολή από φωλιά) και να µην διαπράττονται δασοπονικές εργασίες σε εγγύτητα 2000 µ από τις φωλιές, κατά την εποχή αναπαραγωγής (Arroyo & Ferreiro 2000). υστυχώς η δηµιουργία αντιπυρικών λωρίδων και εξαγωγικών δρόµων πολύ κοντά σε φωλιές (όπου πολλές φορές ο δρόµος περνά δίπλα από τη φωλιά) είναι συνηθισµένο πρόβληµα. Ενόχληση καθ όλη κατά όλη την διάρκεια του έτους σε επικράτειες και σηµεία κουρνιάσµατος. Πρόσφατες έρευνες καταδεικνύουν την αναγκαιότητα προστασίας του είδους από διάφορες δραστηριότητες, όχι µόνο κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου, αλλά σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Πρόσφατη µελέτη (R. Bosch et. αl 2010) κατέδειξε ότι η προστασία και ο έλεγχος των δραστηριοτήτων καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου (και όχι µόνο κατά την περίοδο αναπαραγωγής) είναι καθοριστικός για την επιτυχία της αναπαραγωγής και µη εγκατάλειψης της συγκριµένης επικράτειας, φωλιάς ή κούρνιας. ηλητηριασµένα δολώµατα. Ενώ σε άλλες περιοχές του κόσµου σπάνια έχει καταγραφεί πτωµατοφαγία από το είδος αυτό (π.χ. Alivizatos & Bourdakis 2002), στην Κύπρο, ο Σπιζαετός τρέφεται σχετικά συχνά µε πτώµατα (σε κτηνοτροφικές περιοχές κυρίως κατά το χειµώνα και νωρίς την άνοιξη). Υπάρχει καταγραµµένη και θανάτωση νεαρού πουλιού από δηλητηριασµένα δολώµατα (Kassinis 2007). Στη Κύπρο φαίνεται ότι οι θανατώσεις από δηλητηριασµένα δολώµατα που τοποθετούν παράνοµα κτηνοτρόφοι για την καταπολέµηση της αλεπούς (Vulpes vulpes) είναι σοβαρή αιτία θανατώσεων. Αγροτικά φυτοφάρµακα. Ενώ αυτό το θέµα δεν έχει διερευνηθεί συστηµατικά στην Κύπρο, είναι πολύ πιθανό να επηρεάζει την αναπαραγωγή και διαβίωση ορισµένων ζευγαριών στη Κύπρο. Μείωση των πληθυσµών της λείας του (λόγω της χρήσης σύγχρονων καλλιεργητικών µεθόδων, υποβάθµισης φυσικών φυτοφραχτών, ευρείας χρήσης τοξικών αγρο-χηµικών, επιδηµικών ασθενειών, οδοποιία-δόµηση κ.α.) (Arroyo & Ferreiro 2000). 4 Τονίζουµε ότι ακόµη και η σηµατοδότηση των καλωδίων ή χρήση άλλων σηµάτων δεν εγγυάται τη µείωση προσκρούσεων ή ηλεκτροπληξίας αρπακτικών πουλιών (Janss et al. 1999), διότι πολύ συχνά οι µεγάλοι αετοί στέκονται για να εποπτεύουν την περιοχή από τους υψηλούς πυλώνες µεταφοράς ηλεκτρικού ρεύµατος). Είδη όπως ο Σπιζαετός συχνά χρησιµοποιούν τους πυλώνες υψηλής τάσης σαν σηµεία παρατήρησης ή ξεκούρασης και είναι πιθανώς ιδιαίτερα ευάλωτα σε ατυχήµατα ηλεκτροπληψίας όταν υπάρχουν τέτοιες ηλεκτροφόρες γραµµές µεταφοράς στην επικράτεια ή σε τόπους διαχείµασης ή διασποράς. 11

ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. Επέκταση οικισµών ή εκτός σχεδίου δόµηση εξοχικών κατοικιών, καθώς και τουριστικών ή βιοµηχανικών έργων (αιολικοί σταθµοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας). υνητικά σηµαντικό πρόβληµα για το είδος είναι και η κατασκευή αιολικών σταθµών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, που έχουν προταθεί να αναγερθούν και στην Κύπρο και συνδέονται και µε άλλες αλλαγές στο τοπίο (δρόµοι, καλώδια, υποσταθµοί και συνοδά έργα). Σοβαρό πρόβληµα είναι η υψηλή πυκνότητα της οδοποιίας και οι νέοι δρόµοι σε φυσικές περιοχές, ειδικά κοντά σε σηµεία φωλιών. Επίσης η δηµιουργία γηπέδων γκολφ µε παράλληλη οικιστική ανάπτυξη σε απόµερες περιοχές (δηλ. µακριά από άλλους οικισµούς) αποτελεί κίνδυνο για την επιβίωση του είδους αφού του αφαιρει σηµαντικά ενδιαιτήµατα κοντά σε περιοχές όπου φωλιάζει. Παράνοµη συλλογή νεοσσών, νεαρών ατόµων ή αυγών από ενεργές φωλιές. Η παράνοµη αφαίρεση ζωντανών πτηνών από τις φωλιές αποτελεί δυνητικά κίνδυνο, επειδή αυτό το σπάνιο είδος είναι πολύ θελκτικό για την ιερακοτροφία (για εξαγωγή κυρίως στη Μέση Ανατολή και Ευρώπη). Η πίεση αυτή κατά ενεργής φωλιάς Σπιζαετού έχει σηµειωθεί τουλάχιστον σε µία φωλιά στην Ελλάδα, καθώς και στην Κύπρο (Ιεζεκιήλ κ.α. 2003). 12

Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός, Ποϊραζίδης Κ., Ζόγκαρης Στ. 2011 2. Σκεπτικό και σχεδιασµός παρακολούθησης 2.1 Ιστορικό έρευνας και παρακολούθησης του είδους στην Κύπρο Το είδος είναι γνωστό από πολύ παλιά στη Κύπρο, αλλά δεν φαίνεται να είχε αναφερθεί ότι ήταν κάποτε κοινό στο νησί (π.χ. Jourdain 1929). Το 1958 υπολογίστηκε ότι φώλιαζαν τουλάχιστον 50 ζεύγη στο νησί (Flint & Stewart 1983). Κάποια στιγµή το ενδιαφέρον στράφηκε στο πουλί επειδή αυτό είχε πιθανώς µειωθεί ή ήταν ιδιαίτερα ευάλωτο στη λαθροθηρία (Flint & Stewart, 1983, Gensbol 1984). Βέβαια, επειδή δεν υπήρξε ποτέ συστηµατική παρακολούθηση των πληθυσµών, ο αριθµός των αναφερόµενων αναπαραγόµενων πουλιών στην Κύπρο έχει σηµειώσει σηµαντική διακύµανση (π.χ. 10 έως 15 ζεύγη σε Tucker & Heath 1994, 25-30 ζεύγη σε Ιεζεκιήλ et al. 2003). Σήµερα υπολογίζεται ότι το είδος διατηρεί 31-39 ζεύγη στο νησί (Kassinis 2010). Προφανώς, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι υπήρξαν τέτοιες αυξοµειώσεις στον ντόπιο πληθυσµό, ενώ η καλύτερη καταγραφή έχει σηµειωθεί πολύ πρόσφατα, όταν άρχισε η εξειδικευµένη έρευνα της αναπαραγωγικής βιολογίας και κατανοµής του είδους στην Κύπρο. Πριν τις αρχές του 90, δεν υπήρχε επισταµένη µελέτη του είδους στην Κύπρο, υπήρχαν όµως τακτικές καταγραφές του είδους σε διάφορα σηµεία του νησιού (π.χ. τακτικά στους ταµιευτήρες το χειµώνα, καθώς και κοντά στις επικράτειες φωλεοποίησης όλο το έτος) (Flint & Stewart 1983). Από το 92 και µετά, ο Σ. Ιεζεκιήλ άρχισε µακρόχρονη µελέτη του είδους, µε προσπάθεια ανεύρεσης φωλιών και χωροκρατιών. Τo 2000, o ίδιος ξεκίνησε διδακτορική διατριβή πάνω στον Σπιζαετό στην Κύπρο, ενώ το 2003 δηµοσιεύτηκαν τµήµατα της προόδου σε επιστηµονική έκθεση (Ιεζεκιήλ κ.α. 2003). Στην έρευνα συµµετέχουν και άλλοι δασικοί υπάλληλοι του τµήµατος δασών, καθώς και άλλοι συνεργαζόµενοι ερευνητές. Επίσης, το Ταµείο Θήρας συλλέγει παρατηρήσεις και στοιχεία της αναπαραγωγικής βιολογίας των Σπιζαετών συστηµατικά από το 1998, ενώ τα τελευταία 5 χρόνια γίνεται µια πιο εντατική εργασία. Η τοποθέτηση ραδιοποµπών σε Σπιζαετούς έχει αρχίσει από το 2002, ενώ από το 2002 έως 2009 14 αετοί (4 ενήλικες, 7 ανήλικες και 3 νεαρά) είχαν παρακολουθηθεί µε ραδιοποµπούς (Kassinis 2010). Η εµπειρία του Ταµείου Θήρας και του Τµήµατος ασών είναι αρκετά µεγάλη σήµερα και υπάρχει µια σηµαντική γνωστική βάση για την κατανοµή, βιολογία και οικολογία του είδους στην Κύπρο και ιδιαίτερα στο άσος Πάφου, η οποία µπορεί να αποτελεί τη βάση αναφοράς για το πρόγραµµα συστηµατικής παρακολούθησης του είδους στο άσος Πάφου αλλά και σε ολόκληρη την Κύπρο. Ως προς τη συστηµατική παρακολούθηση, το είδος αποτελεί ένα δύσκολο αρπακτικό. Τα κυριότερα προβλήµατα σχετίζονται µε τα εξής χαρακτηριστικά του είδους: Το είδος είναι δυσκολοθόρυτο, κινείται γρήγορα και συχνά κυνηγά χαµηλά πάνω από το έδαφος, χωρίς να γυροπετά (ή να ανεµοπορεί). Συνεπώς, ο αξιόπιστος εντοπισµός και οι συστηµατικές καταγραφές του είδους είναι σχετικά δύσκολες. Το είδος φωλιάζει σε δασικές περιοχές, συχνά δυσπρόσιτες και δεν είναι εύκολα εµφανείς οι ενεργές φωλιές του. Η ραδιοπαρακολούθηση ενδείκνυται για το είδος, αλλά είναι εξαιρετικά εξειδικευµένη και µε µεγάλο κόστος, για να αποτελεί µέρος µιας απλής και συστηµατοποιηµένης επιστηµονικής παρακολούθησης. 2.2 Σκεπτικό και σχεδιασµός της παρακολούθησης Ένα από τα πρωταρχικά βήµατα για το σχεδιασµό της συστηµατικής παρακολούθησης του Σπιζαετού είναι η καταγραφή -πέρα από τα πληθυσµιακά δεδοµένα του είδους- των παραγόντων που επιδρούν στον Σπιζαετό, έτσι ώστε να καταγραφούν οι 13

ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. βασικές βιολογικές απαιτήσεις του στην περιοχή, καθώς και οι παράγοντες που επηρεάζουν τις απαιτήσεις αυτές. Η γνώση αυτή είναι σηµαντική για την αναγνώριση των αιτιών για µια πιθανή (θετική ή αρνητική) µεταβολή των πληθυσµών τους και, κατά συνέπεια, για την αποτελεσµατική διαχείριση και προστασία τόσο των πληθυσµών τους όσο και των βιοτόπων τους. Η ύπαρξη του ζωτικού χώρου (ο οποίος περιλαµβάνει την επικράτεια φωλιάς και την επικράτεια κυνηγίου), και της τροφής, αποτελούν τις βασικές απαιτήσεις των αρπακτικών πουλιών (Newton 1979, Janes 1985, Newton 1991), ενώ ένα πλέγµα βιοτικών, αβιοτικών και ανθρωπογενών παραγόντων επιδρά στην επάρκεια και στη διαθεσιµότητα αυτών των απαιτήσεων. Αναλυτικότερα, οι βασικοί άξονες για την παρακολούθηση του είδους θα βασιστούν σε: α. Μελέτη της δυναµικής του πληθυσµού Η µελέτη της δυναµικής του πληθυσµού περιλαµβάνει την καταγραφή µιας σειράς δηµογραφικών στοιχείων. Ένα µοντέλο εκτίµησης της δυναµικής, που είναι προσαρµοσµένο σε µικρούς και αποµονωµένους πληθυσµούς, όπως είναι αυτό του Σπιζαετού, απαιτεί την καταγραφή των παρακάτω παραµέτρων: Ηλικία πρώτης αναπαραγωγής (υπολογίζεται σε 3.5 χρόνια) Αναπαραγωγική επιτυχία Συνολικός πληθυσµός Θνησιµότητα και αίτια θνησιµότητας Κατανοµή ηλικιών Φέρουσα ικανότητα (carrying capacity) της περιοχής ως προς τους χώρους φωλιάσµατος και ως προς την τροφή Επιπλέον στοιχεία που θα πρέπει να υπάρχουν είναι ο αριθµός των ατόµων που εγκαταλείπουν τον πληθυσµό της περιοχής για να ενσωµατωθούν σε πληθυσµούς άλλων περιοχών (emigration), καθώς και ο αριθµός των ατόµων που µεταναστεύουν από άλλες περιοχές και ενσωµατώνονται στον πληθυσµό της περιοχής (immigration). Άλλες χρήσιµες πληροφορίες για την υποστήριξη της διαχείρισης της πληθυσµού αφορούν στην αναλογία φύλων στο σύνολο του πληθυσµού και τη µέγιστη ηλικία που έχουν τα πουλιά του συγκεκριµένου πληθυσµού. Η συλλογή των παραπάνω δηµογραφικών στοιχείων απαιτεί ένα συνδυασµό τεχνικών και µεθόδων, που ανήκουν µάλλον στο χώρο της εφαρµοσµένης έρευνας. Η οργανωµένη συλλογή δεδοµένων κατά την παρακολούθηση προφανώς µπορεί να υποστηρίξει αυτές της πτυχές βασικής γνώσης για τα δηµογραφικά χαρακτηριστικά του είδους στην Κύπρο. Με βάση τις δυνατότητές του, το πρόγραµµα παρακολούθησης θα καταγράφει σε ετήσια βάση τρεις παραµέτρους σχετικά µε τον πληθυσµό: συνολικός πληθυσµός, κατανοµή ηλικιών και αναπαραγωγική επιτυχία του Σπιζαετού. Οι τρεις αυτές παράµετροι κατέχουν κεντρική θέση στην εκτίµηση της δυναµικής του πληθυσµού αυτού του είδους. Οι µετακινήσεις του πληθυσµού και η θνησιµότητα είναι επίσης βασικές παράµετροι για τη δυναµική του πληθυσµού, αλλά µπορούν να εκτιµηθούν µόνο µε ειδικό ερευνητικό πρόγραµµα µαρκαρίσµατος των νεαρών ατόµων. Με το µαρκάρισµα των νεαρών δίνεται η δυνατότητα µακροπρόθεσµα να γνωρίσουµε τη συγκεκριµένη ηλικία αναπαραγωγικής ωρίµασης και τη µέγιστη ηλικία των Σπιζαετών της περιοχής. Η ηλικία αναπαραγωγικής ωρίµασης του είδους υπολογίζεται ωστόσο περίπου στα 3.5 χρόνια (Cramp & Simmons 1980). β. Επάρκεια και διαθεσιµότητα ζωτικών χώρων Ανάµεσα στους κύριους παράγοντες που καθορίζουν την παρουσία του Σπιζαετού σε µια περιοχή και γενικότερα τη χωροδιάταξη των ζευγαριών είναι ο τύπος (σύνθεση και δοµή) και η κατανοµή των κατάλληλων ενδιαιτηµάτων. Για την παρακολούθηση και αξιολόγηση της επίδρασης των µεταβολών που παρατηρούνται στη δοµή του τοπίου και στη δασική βλάστηση στα ενδιαιτήµατα του Σπιζαετού, είναι απαραίτητη η ανάλυση των βασικών απαιτήσεων του στην περιοχή του άσους Πάφου, ως προς το ενδιαίτηµα φωλιάσµατος και τροφοληψίας, τα οποία ουσιαστικά αποτελούν το µεγαλύτερο τµήµα του ζωτικού χώρου του. Σύµφωνα µε έρευνες, στην περιοχή υπάρχουν πολλές συστάδες 14

Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός, Ποϊραζίδης Κ., Ζόγκαρης Στ. 2011 δασών όπου θα µπορούσε να φωλιάσει το είδος µέσα στην προστατευόµενη περιοχή, ενώ, συγκριτικά, η διαθεσιµότητα µεγάλων βραχωδών σχηµατισµών είναι πολύ περιορισµένη. Βέβαια, οι θέσεις αναπαραγωγής ή ανάλογες συστάδες που µάλλον δείχνουν κατάλληλες µπορεί να µην είναι λειτουργικά κατάλληλες, διότι µπορεί να υπάρχει σηµαντική ανθρωπογενής ενόχληση. Ο Σπιζαετός είναι πολύ ευαίσθητος σε κάθε είδους ενόχληση κατά την περίοδο της αναπαραγωγής του. Ένας άλλος σηµαντικός παράγοντας που επηρεάζει το µέγεθος ενός πληθυσµού σε µια περιοχή και τη χωροκατανοµή του, είναι οι περιοχές κυνηγίου (τροφοληψίας) και η διαθεσιµότητα της λείας (Janes 1985). Οι προτιµούµενες από το Σπιζαετό περιοχές κυνηγιού στο άσος Πάφου είναι οι ανοικτές εκτάσεις, όπως λιβάδια, χωράφια και µερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις, ενώ υπάρχουν βάσιµες ενδείξεις που υποστηρίζουν ότι ένα µεγάλο µέρος των ενδιαιτηµάτων τροφοληψίας βρίσκονται εκτός της προστατευόµενης περιοχής άσους Πάφου (Ιεζεκιήλ κ.α. 2003). Σ αυτές τις περιοχές, η αφθονία και η διαθεσιµότητα της λείας είναι βασικές παράµετροι για την αξιολόγηση µιας περιοχής κυνηγίου. Υπάρχουν ακόµη ορισµένες υποθέσεις που δεν έχουν επαρκώς απαντηθεί σχετικά µε την ποιότητα ενδιαιτηµάτων τροφοληψίας για το είδος µέσα στην προστατευόµενη περιοχή. Για παράδειγµα, η αλλαγή της δοµής του δάσους στην ευρύτερη περιοχή, σε συνδυασµό µε την εποίκιση των ανοιγµάτων από τα φωτόφιλα πεύκα, οδήγησαν στη µείωση του αριθµού και του µεγέθους των ανοιγµάτων τις τελευταίες δεκαετίες, µε πιθανό αποτέλεσµα την περιορισµένη διαθεσιµότητα ή και τη µείωση της λείας, δηµιουργώντας ίσως αρνητικές επιπτώσεις στα ενδιαιτήµατα κυνηγιού. Ένα άλλο πρόβληµα, ειδικά τους ηµί-ξηρούς και ξηρούς µήνες, είναι η διαθεσιµότητα επιφανειακών υδάτων στα υψηλότερα µέρη του βουνού, κάτι που φαίνεται ότι επίσης επηρεάζει τη χωρική κατανοµή της λείας του είδους (πέρδικες, λαγοί, κ.α.). Η φάσα, που φαίνεται ότι είναι σηµαντική βάση της τροφής του είδους εντός του άσους Πάφου, κινείται σε µεγάλες αποστάσεις για να βρεί νερό. Παράλληλα, είναι πιθανό ότι πολλές περιοχές των ρεµάτων κατάντη των πηγών να στερεύουν από επιφανειακό νερό λόγω πολλών απολήψεων. Για αυτούς τους λόγους η µείωση των φυσικών επιφανειακών νερών µπορεί να επηρεάζει και τη συµπεριφορά του Σπιζαετού στο άσος της Πάφου. Η παρακολούθηση των µεταβολών στα ενδιαιτήµατα φωλιάσµατος και κυνηγιού του Σπιζαετού δεν θα γίνεται ξεχωριστά, αλλά σε συνδυασµό µε την παρακολούθηση της δοµής του τοπίου και της βλάστησης στο δάσος από το ευρύτερο πρόγραµµα της συστηµατικής παρακολούθησης. Με βάση την υφιστάµενη ερευνητική γνώση για τις απαιτήσεις και προτιµήσεις του Σπιζαετού για τους ζωτικούς χώρους του, θα συσχετίζονται κάθε φορά τα αποτελέσµατα που θα προκύπτουν από την ανάλυση των µεταβολών στο τοπίο και στους βιοτόπους γενικότερα µε τις ιδιαιτερότητες του αετού και θα εξάγονται τα ανάλογα διαχειριστικά αποτελέσµατα. Με βάση αυτές τις πληροφορίες, µπορεί να υποστηριχθεί εξειδικευµένη έρευνα για τη φέρουσα ικανότητα των ζωτικών χώρων του αετού, ώστε να εκτιµηθεί µε ασφάλεια ο αριθµός των ζευγαριών που µπορεί να υποστηρίξει η περιοχή, από άποψη διαθεσιµότητας χώρων φωλιάσµατος και τροφής. γ. Επάρκεια, διαθεσιµότητα και ποιότητα τροφής Η επάρκεια ή διαθεσιµότητα της λείας είναι σηµαντικός παράγοντας για την επιβίωση και αναπαραγωγή ενός αρπακτικού πουλιού και αυτό έχει αναδειχθεί ιδιαίτερα στη περίπτωση του Σπιζαετού (π.χ. Carrete et al. 2002). Το διαιτολόγιό του στην Κύπρο, καλύπτει ένα µεγάλο φάσµα ζωικών οργανισµών, µε τουλάχιστον 21 καταγεγραµµένα είδη τροφής από θηλαστικά, πουλιά καθώς και ερπετά (Παράρτηµα 5.1). Η µέτρηση των µεταβολών στους πληθυσµούς όλων των ειδών λείας, µε σκοπό την καταγραφή της επάρκειας και διαθεσιµότητας τους, είναι σχεδόν αδύνατη, καθώς η ποικιλία µεθόδων που θα χρειάζονταν για να επιτευχθούν οι µετρήσεις αυτές είναι τεράστια και δεν µπορεί να γίνει στο πλαίσιο της συστηµατικής παρακολούθησης. Αντίθετα, η έµµεση παρακολούθηση των µεταβολών αυτών, µέσα από την ανάλυση εµετικών συµπήκτων, µπορεί να µας δώσει αξιόπιστα διαχειριστικά αποτελέσµατα. Παράλληλα, µια σειρά παράγοντες, που επηρεάζουν κυρίως την ποιότητα της τροφής, έχουν σχέση τόσο µε την ποιότητα των νερών όσο και µε την ύπαρξη βλαβερών τοξικών 15

ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. ουσιών στην ίδια την τροφή, η οποία εντοπίζεται κυρίως µέσα στη γεωργική ζώνη έντονης εκµετάλλευσης (ζώνη διατροφής του αετού). δ. Φυσικοί και ανθρωπογενείς παράγοντες που επιδρούν στο είδος Το βασικό ζήτηµα για την παρακολούθηση των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων είναι η επιλογή συγκεκριµένων παραµέτρων που µπορούν να συσχετισθούν µε τις µεταβολές του Σπιζαετού (οι οποίες πολλές φορές έχουν σύνθετες και περίπλοκες σχέσεις αλληλεπίδρασης). Αυτό έχει ως αποτέλεσµα οι παρατηρούµενες µεταβολές, για παράδειγµα στο Σπιζαετό, να µην εξαρτώνται µόνον από έναν ή δυο παράγοντες που θα µπορούσαν να αποµονωθούν από την επίδραση των υπολοίπων και να εξαχθούν ασφαλή συµπεράσµατα για τη γενεσιουργό αιτία των µεταβολών. Η ουσιαστική συµβολή όµως του προγράµµατος παρακολούθησης σε αυτό το ζήτηµα είναι να καταγράφει διαχρονικά τις µεταβολές των παραγόντων που δυνάµει επιδρούν στο Σπιζαετό και, µέσα από συσχετίσεις του τύπου «αιτίου αποτελέσµατος», να προσπαθεί να ερµηνεύσει τις αιτίες των µεταβολών. Για την υλοποίηση αυτού του σκοπού, πέρα από τα δεδοµένα που θα προέρχονται από τη συστηµατική παρακολούθηση, είναι απαραίτητη η διεξαγωγή ειδικών ερευνητικών προγραµµάτων, που θα συµβάλουν στη διερεύνηση και κατανόηση των σχέσεων µεταξύ των στοιχείων ολόκληρου του συστήµατος. Οι βασικότεροι φυσικοί παράγοντες, που δυνάµει µπορεί να επιδράσουν στο είδος, είναι η µεταβολή των κλιµατικών συνθηκών, η φυσική εξέλιξη της βλάστησης, οι φυσικές διαταραχές (όπως πυρκαγιές, ασθένειες της δασικής βλάστησης), καθώς και αλλαγές στη δυναµική πληθυσµών της λείας του (π.χ. ασθένειες στα είδη της λείας του, µεταβολή βιοκοινοτήτων, λόγω αλλαγών στα ενδιαιτήµατα κ.α.). Ιδιαίτερη µνεία θα πρέπει να δοθεί στις ανθρωπογενείς πιέσεις που µπορούν να επηρεάζουν τον τοπικό πληθυσµό στην προστατευόµενη περιοχή. Οι κυριότεροι ανθρωπογενείς παράγοντες επίδρασης για το είδος σχετίζονται τόσο µε άµεσες απειλές για το είδος (π.χ. όχληση στην αναπαραγωγή, θανάτωση από παράνοµο κυνήγι, ηλεκτροπληξίες ή δολώµατα, συλλογή νεοσσών, αυγών από φωλιές) και σε έµµεσες απειλές, λόγω υποβάθµισης των χώρων διαβίωσης του (π..χ. εντατικοποίηση γεωργίας, επέκταση δόµησης, οδοποιία, δασοπονικές εργασίες κ.α.). 2.3 Στόχοι της παρακολούθησης Με βάση το σκεπτικό της παρακολούθησης του Σπιζαετού στο άσος Πάφου, τα ερωτήµατα που καλείται να απαντήσει το εν λόγω σχέδιο είναι τα εξής: Ποια είναι η εξάπλωση του είδους στο δάσος της Πάφου; Ποιος είναι ο συνολικός αριθµός αναπαραγωγικών ζευγαριών; Πώς χωροθετούνται οι επικράτειες των αναπαραγόµενων ζευγαριών; Ποιες είναι οι τάσεις του αναπαραγόµενου πληθυσµού; Ποιες είναι οι τάσεις της καταλληλότητας των ζωτικών χώρων φωλιάσµατος και διατροφής; Ποιες είναι οι διατροφικές συνήθειες του είδους κατά την εποχή αναπαραγωγής και πώς ερµηνεύονται οι κατά τόπο και κατά χρόνο αλλαγές ως προς τη σύνθεση της διατροφής του είδους; Πώς επηρεάζεται ο πληθυσµός του είδους από τις δραστηριότητες χρήσεων γης αλλά και συγκεκριµένες ανθρωπογενείς αλλαγές ή πιέσεις; Πρωταρχική σηµασία κατά το σχεδιασµό της µεθοδολογίας ενός έργου Παρακολούθησης έχει η διευκρίνηση του τύπου παρακολούθησης, ώστε να εξυπηρετούνται στο µέγιστο δυνατό βαθµό οι στόχοι του φορέα που θα αναλάβει την εκπόνηση του έργου. Είναι σηµαντικό το όλο έργο να έχει πρακτική εφαρµογή και να µπορεί να επαναλαµβάνεται µε τυποποιηµένη µέθοδο κάθε χρόνο (Bosakowski & Vaughn 1995, Ποϊραζίδης κ.α. 2002). 16

Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός, Ποϊραζίδης Κ., Ζόγκαρης Στ. 2011 Παράµετροι κάθε µεθόδου, που είναι επίσης σηµαντικές για την επιτυχή έκβαση και συνέχεια του έργου παρακολούθησης: Η µέθοδος να είναι απλή στην εφαρµογή της και να µπορεί να επαναλαµβάνεται σε τακτικά χρονικά διαστήµατα, χωρίς να υποφέρει από διαχρονικές αλλαγές ή αλλαγές υπαλλήλων. Να εστιάζει και να καταδεικνύει τις διαχρονικές αλλαγές και τάσεις στους βιολογικούς-οικολογικούς παράγοντες που ερευνά. Να απαιτεί σχετικά χαµηλό κόστος εφαρµογής. Να εφαρµόζεται σε σχετικά µικρή επένδυση χρόνου. Χρονική περίοδος επισκόπησης Ο χρόνος στον οποίο θα πραγµατοποιείται η παρακολούθηση αρχίζει κυρίως από τις αρχές Νοεµβρίου έως τις αρχές Ιουνίου (για την πληθυσµιακή παρακολούθηση της αναπαραγωγής του είδους), αλλά εκτείνεται σε ετήσια βάση για τη συλλογή άλλων σηµαντικών παραµέτρων (π.χ. χρήση ενδιαιτηµάτων, παρακολούθηση απειλών). 2.4 Μεθοδολογία υλοποίησης των δράσεων παρακολούθησης Α. Πληθυσµιακή παρακολούθηση κατά την αναπαραγωγή Το βασικότερο στοιχείο της παρακολούθησης του Σπιζαετού πρέπει να είναι η συστηµατική παρακολούθηση του µεγέθους των αναπαραγόµενων πληθυσµών του, αλλά και της αναπαραγωγικής αποτελεσµατικότητας του, καθώς σ αυτές τις µεταβλητές αντανακλούν όλοι οι παράγοντες που επιδρούν (θετικά ή αρνητικά) στη διατήρηση του είδους στο άσος Πάφου, καθώς και στις γύρω περιοχές, όπου µπορεί να διασπείρεται ο τοπικός πληθυσµός. Η γνώση της γεωγραφίας και βιολογίας των αναπαραγόµενων ζευγαριών Σπιζαετού παίζει καθοριστικό ρόλο στην πρακτική προστασία του είδους. Εποµένως, το µεγαλύτερο βάρος χωρο-χρονικά στο έργο της παρακολούθησης θα πρέπει να επενδυθεί στην πληθυσµιακή παρακολούθηση και αναπαραγωγική επιτυχία. Πληροφορίες από την τυποποιηµένη παρακολούθηση σχετικά µε την αναπαραγωγική επιτυχία αποτελούν µέτρο σύγκρισης της δυναµικής του πληθυσµού µεταξύ διαφορετικών περιοχών και διαφορετικών ετών, ενώ προσφέρουν και στοιχεία για το βαθµό επίδρασης των περιβαλλοντικών και ανθρωπογενών παραγόντων στον πληθυσµό (Ιεζεκιήλ κ.α. 2003). Οι ειδικότερες συγκεκριµένες µεταβλητές στόχοι παρακολούθησης είναι: Στόχος 1. Εντοπισµός και οριοθέτηση ενεργών επικρατειών αναπαραγωγής. Επισκόπηση όλης της προστατευόµενης περιοχής, µε σκοπό την ανεύρεση ενεργών επικρατειών καθώς και θέσεων αναπαραγωγής. Στόχος 2. Αριθµός φωλιών - χαρτογράφηση των ενεργών και µη-ενεργών φωλιών από σηµεία θέας και διαδροµές µε οχήµατα και τα πόδια. Προσδιορισµός των ενεργών θέσεων φωλεοποίησης κάθε αναπαραγωγικής χρονιάς. Στόχος 3. Αναπαραγωγική επιτυχία (µε έµφαση στα αποτελέσµατα της πτέρωσης). Καταγραφή του αριθµού ατόµων που εγκατέλειψαν τη φωλιά µε επιτυχία. Αναλυτικότερα: Α1. Εντοπισµός γεωγραφικών ορίων της περιοχής χωροκατανοµής των φωλιών - Καθορισµός ενεργών επικρατειών αναπαραγωγής & αριθµό φωλιών Για την καταγραφή του συνολικού πληθυσµού και της αναπαραγωγικής επιτυχίας του Σπιζαετού, χρειάζεται πρώτα να οριστούν τα γεωγραφικά όρια της περιοχής χωροκατανοµής των φωλιών. Αυτή η περιοχή δεν είναι απαραίτητα µόνο µέσα στα όρια των γνωστών φωλιών, αλλά µπορεί να είναι και σε νέες περιοχές του άσους Πάφου. Ο έλεγχος για τον καθορισµό ενεργών επικρατειών απαιτεί ερευνητική επόπτευση πολλών χώρων κατά την έναρξη της αναπαραγωγικής περιόδου (δηλαδή της έναρξη των 17

ΤΜΗΜΑ ΑΣΩΝ & Κ/Ξ.ΤΣΙΑΡΑΣ. ΠΑΛΑΣΚΑΣ - ΚΑΛΛΙΣΤΩ. γαµήλιων επιδείξεων, περίοδο Νοέµβριο έως Ιανουάριο). Σε αυτή την περίοδο τα ζευγάρια εκδηλώνουν τη χωροκρατική συµπεριφορά και µπορεί να εκτιµηθεί όσο το δυνατό πληρέστερα ο συνολικός αναπαραγόµενος πληθυσµός (Fuller & Mosher 1987, Ιεζεκιήλ κ.α. 2003). Η ανάγκη παρακολούθησης του αετού και σε άλλες περιοχές, πέρα από τις γνωστές θέσεις φωλιάσµατος επιβάλλεται από: τη µοναδικότητα και σπανιότητα του είδους, που συνηγορούν υπέρ της παρακολούθησης του πληθυσµού σε όλο το εύρος της εξάπλωσής του στην περιοχή του άσους Πάφου. τα βιολογικά χαρακτηριστικά του είδους, µε βάση τα οποία είναι δυνατόν - λόγω αύξησης του πληθυσµού ή από άλλες αιτίες κάποια ζευγάρια να µετακινηθούν και να εγκατασταθούν σε κάποιο άλλο τµήµα του δάσους. Η περιοχή χωροκατανοµής των φωλιών καθορίζεται κάθε έτος, σύµφωνα µε τις παρατηρήσεις της προηγούµενης χρονιάς, έτσι ώστε σε κάθε αναπαραγωγική περίοδο να ελέγχονται όλες οι γνωστές χωροκράτειες (breeding territories) του είδους, µε στόχο τον εντοπισµό νέων περιοχών, όπου ενδεχοµένως φιλοξενούνται αναπαραγόµενα ζευγάρια. Την πρώτη φορά, η αρχική χωρική αποτύπωση θα πρέπει να περιλαµβάνει και περιοχές όπου, βάσει παλαιότερων παρατηρήσεων, υπάρχουν ενδείξεις φωλιάσµατος. Η αποτύπωση αυτή θα πρέπει να γίνει µε διακριτό τρόπο, σύµφωνα µε τα κριτήρια: Ενεργές φωλιές, Πιθανές ενεργές φωλιές, Παλιές ενεργές φωλιές που εγκαταλείφτηκαν και Παλιές πιθανές ενεργές φωλιές που εγκαταλείφτηκαν. Ο στόχος είναι να υπάρχει µια αρχική βάση αναφοράς για την µέχρι τώρα γνωστή περιοχή που είναι πιθανό το είδος να υπάρχει ή να υπήρχε. Μετά από την πρώτη πιλοτική εφαρµογή του σχεδίου, όπου θα πρέπει να γίνουν συστηµατικές παρατηρήσεις σε όλη αυτή τη χωρική ενότητα, θα προσδιορίζεται σε ετήσια βάση η πραγµατική περιοχή που χρησιµοποιείται από το είδος για αναπαραγωγή, σύµφωνα µε τα δύο πρώτα κριτήρια. Μετά από τον ετήσιο καθορισµό αυτών των περιοχών, θα πραγµατοποιούνται επισκέψεις σε συγκεκριµένες διαδροµές και σε ένα δίκτυο σηµείων θέας (περιοχές όπου ο παρατηρητής έχει καλή θέαση στο χώρο αλλά να βρίσκεται χαµηλότερα από τον αετό για να εντοπίζεται στον αέρα), από όπου θα εντοπίζονται τα ζευγάρια που παρουσιάζουν ενδείξεις έναρξης φωλεοποίησης, όπως η παρουσία ζευγαριού πάνω σε παλιά φωλιά ή σε πιθανό δένδρο φωλιάς, οι αναπαραγωγικές επιδείξεις, η µεταφορά κλαδιών για κατασκευή νέας φωλιάς και το κούρνιασµα ζευγαριού κοντά σε γνωστή ή µη περιοχή φωλιάσµατος (Πρωτόκολλο 5.2.1). Τα σηµεία παρατήρησης (θέας) απ όπου θα ελέγχονται οπτικά οι περισσότερες πλαγιές της έως τώρα γνωστής περιοχής φωλεοποίησης θα προσδιοριστούν και θα αποτυπωθούν σε χάρτη κλίµακας 1:5000, στην πρώτη πιλοτική εφαρµογή του σχεδίου παρακολούθησης από τον υπεύθυνο φορέα που θα αναλάβει την υλοποίηση του σχεδίου. Παράλληλα, σε συνδυασµό µε τα σηµεία θέας, θα καθοριστεί ένα δίκτυο διαδροµών σε κεντρικούς δρόµους σε περιοχές µε περιορισµένη οπτική θέαση, για την επισκόπηση αυτών των περιοχών για έλεγχο ύπαρξης νέων ζευγαριών. Σε περιοχές µε γειτονικά ζευγάρια, οι παρατηρήσεις θα πρέπει να γίνονται από διπλά συνεργεία µε επικοινωνία µεταξύ τους για την διάκριση των διαφορετικών ατόµων µέσα από την ταυτόχρονη παρατήρηση τους. Σύµφωνα µε τις ήδη γνωστές πληροφορίες, τουλάχιστον 15 σηµεία θέας χρησιµοποιούνται ήδη για την υφιστάµενη παρακολούθηση του είδους. Τυχόν νέα φωλιά στις υπόλοιπες πλαγιές που δύσκολα παρακολουθούνται λόγω µορφολογίας του ανάγλυφου, µπορεί να ανακαλύπτεται από τις κινήσεις των Σπιζαετών, που θα καταγράφονται από το προτεινόµενο δίκτυο σηµείων θέας. Στη συνέχεια, η νέα φωλιά µπορεί να επιβεβαιώνεται µε επιτόπια επίσκεψη. Κάθε έτος θα πρέπει να καταγράφονται τα εξής στοιχεία: o Γεωγραφικές περιοχές που εξετάστηκαν, µε έµφαση στην πλήρη κάλυψη όλων των οριοθετηµένων λεκανών απορροής της προστατευόµενης περιοχής. 18

Σχέδιο Παρακολούθησης για το είδος Aquila fasciata Σπιζαετός, Ποϊραζίδης Κ., Ζόγκαρης Στ. 2011 o Οι συντεταγµένες των ενεργών φωλιών µε όργανο GPS και η τοποθέτηση τους σε χάρτες (1:5000). o Οι συντεταγµένες των ανενεργών φωλιών, όπου επιβεβαιώθηκε ότι δεν ήταν ενεργές (να χαρτογραφούνται στην ίδια χαρτογραφική κλίµακα, 1:5000). o Η ηλικία (Ενήλικο / Ανώριµο) των χωροκρατικών ζευγαριών µε στόχο τη παρακολούθηση της δηµογραφικής κατάστασης του πληθυσµού Με σκοπό τη µείωση της εργασίας πεδίου για την εξακρίβωση των ενεργών φωλιών κάθε έτος στο σύνολο του άσους Πάφου, ο φορέας υλοποίησης (Ταµείο Θήρας), πέρα από τη συστηµατική παρακολούθηση σε επιλεγµένες θέσεις, θα πρέπει να οργανώσει ένα σύστηµα συλλογής τυχαίων αλλά τυποποιηµένων παρατηρήσεων του αετού από µια µεγάλη οµάδα ανθρώπων, που επισκέπτονται ή εργάζονται στο δάσος (π.χ. παρατηρητές πουλιών, φυσιοδίφες, πανεπιστηµιακές οµάδες, δασικοί λειτουργοί κτλ). Η πληροφορία αυτή θα πρέπει να συµπληρώνεται ή να αποθηκεύεται αργότερα σε ειδικά πρωτόκολλα, αφού πρώτα αξιολογηθεί για την εγκυρότητα της και να εισάγεται σε ειδική βάση δεδοµένων συνδεόµενη µε GIS (Πρωτόκολλο 5.2.2). Ιδιαίτερη προσφορά µπορεί να πραγµατοποιηθεί µε την συµµετοχή εθελοντικών οµάδων, καθώς και έµπειρων τοπικών παρατηρητών πουλιών. Η ενοποίηση όλων των περιφερειακών σηµείων θα µπορεί να µας δίνει σε ετήσια βάση τη συνολική εξάπλωση του είδους, αλλά και εποχιακές κατανοµές. Για την τυποποίηση της χαρτογραφικής επεξεργασίας, η αποτύπωση σε χάρτη πρέπει να γίνεται σε κάναβο 1 Χ 1 Km, µε βάση το UTM (µε υποδιαίρεση σε 4 τετράγωνα 500 Χ 500 m), και τα τετράγωνα να έχουν µοναδικό κωδικό αριθµό. Η εργασία αυτή θα µπορεί να συνδυαστεί και µε τη δράση της ετήσιας καταγραφής της χωρικής χρήσης από το είδος αυτό, που περιγράφεται παρακάτω. Οι επισκέψεις στις φωλιές δεν πρέπει να γίνονται κατά τις πιο ευαίσθητες περιόδους της αναπαραγωγικής διαδικασίας, δηλαδή τις πρώτες ήµερες µετά την ωοτοκία, τις τελευταίες ηµέρες πριν την εγκατάλειψη της φωλιάς από τους νεοσσούς ή κατά τις περιόδους µε δυσµενείς καιρικές συνθήκες. Οι χωρικές πληροφορίες για τις θέσεις ενεργών και ανενεργών φωλιών πρέπει να µένουν άκρως απόρρητες. Α2. Εκτίµηση της αναπαραγωγικής επιτυχίας Μετά τον εντοπισµό των ζευγαριών, ακολουθεί η εξακρίβωση της αναπαραγωγικής τους επιτυχίας, που τελειώνει µε την πιστοποίηση των νεαρών που είναι έτοιµα να πετάξουν από τη φωλιά. Η συνολική καταγραφή θα γίνεται σε 4 χρονικές περιόδους, στις οποίες θα καταγράφονται αντίστοιχα οι τέσσερις φάσεις της αναπαραγωγικής δραστηριότητας των ζευγαριών: έναρξη φωλεοποίησης, επώαση αυγών, παρουσία νεοσσού και παρουσία νεαρού. Αναλυτικότερα: α) 20 Νοεµβρίου 20 Ιανουαρίου ύο επισκέψεις στα επιλεγµένα σηµεία θέας. Σε αυτή την περίοδο θα ελέγχεται η εκκίνηση των αναπαραγωγικών επιδείξεων, θα εντοπίζονται οι φωλιές και θα καταγράφεται χρονικά η έναρξη κλωσσήµατος. β) 1 Μαρτίου 15 Απριλίου Πρώτη επίσκεψη κοντά στις φωλιές. Σε αυτή την περίοδο θα επιβεβαιώνεται το κλώσσηµα από τα ζευγάρια που εντοπίστηκαν στην προηγούµενη επίσκεψη και θα επιτηρούνται οι περιοχές για πιθανά νέα ζευγάρια που δεν εντοπίστηκαν την προηγούµενη περίοδο. γ) 15 Μαΐου 15 Ιουνίου εύτερη επίσκεψη κοντά στις φωλιές. Σε αυτή την περίοδο θα επιβεβαιώνεται η λειτουργία των φωλιών και θα εντοπίζονται οι νεοσσοί. Επίσης, θα γίνεται τελευταίος έλεγχος των περιοχών για πιθανά νέα ζευγάρια που δεν εντοπίστηκαν την προηγούµενη περίοδο. 19