FRAGMENTA HELLENOSLAVICA. Ψηφιακή Επετηρίδα της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων. E-Journal of the Hellenic Association of Slavists

FRAGMENTA HELLENOSLAVICA Ψηφιακή Επετηρίδα της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων E-Journal of the Hellenic Association of Slavists http://ejournals.lib.auth.gr/fragmenta 1/2014

HELLENIC ASSOCIATION OF SLAVISTS P. B. 10610, Post. Code 540 12, THESSALONIKI Tel.: 2310 991369, E-mail: iliasev@theo.auth.gr, tarna@theo.auth.gr Editorial Board Dr. Ioannis Tarnanidis, Emeritus Professor Chairman of Hellenic Association of Slavists tarna@theo.auth.gr Dr. Chrisanthi Mavropoulou Tsioumi, Emeritus Professor Vice Chairman of Hellenic Association of Slavists tsioumi@gmail.com Dr. Ilias Evangelou Αssistant Professor Secretary of Hellenic Association of Slavists iliasev@theo.auth.gr Dr. Athahnasios Athanasiadis Treasurer of Hellenic Association of Slavists thanospaiko@yahoo.gr Dr. Ioannis Sisiu Member of Hellenic Association of Slavists isis@vodafone.net.gr Editor Dr. Ioannis Tarnanidis, Emeritus Professor tarna@theo.auth.gr Secretariat Dr. Ilias Evangelou Αssistant Professor iliasev@theo.auth.gr Dr. Athahnasios Athanasiadis thanospaiko@yahoo.gr

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Εκδοτικό Σημείωμα Ιωάννης Σίσιου Ευάγγελος Ν. Κυριακούδης 1948 2008 Άννα Αγγελοπούλου Ελληνική παιδεία και εθνική αφύπνιση στους Σλάβους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: το πρώτο βουλγαρικό Αλφαβητάριο (1824) Αθανάσιος Αθανασιάδης Η μεσαιωνική Βοσνία και ο περιηγητής Βενέδικτος Kuripešić (16 ος αιώνας) V VII 1 25 Ηλίας Ευαγγέλου Η ελληνική σλαβολογία: Τομές στην ιστορία και την εξέλιξή της 41 Βάιος Κυρίτσης Νικόλαος Βελιμίροβιτς. Η προσωπικότητα και το έργο του 63 Θεόδωρος Ντίνας Το μεταφραστικό έργο του Νεόφυτου Ριλιώτη 74 Χαράλαμπος Συμεωνίδης Παλαιοσλαβικά και βουλγαρικά προσωπωνύμια ως απλά ή μεταφραστικά δάνεια με βάση τον οργανωμένο και φυσικό χρόνο 100 Ιωάννης Ταρνανίδης Μια νέα σελίδα στη σύγχρονη σλαβολογική έρευνα 110 Βαΐτσα Χανή Μωυσίδου Ελληνομάθεια και βούλγαροι λόγιοι τον 19 ο αιώνα 124

ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Η έκδοση ενός περιοδικού ή μιας επετηρίδας αποτελεί πάντοτε ένα σημαντικό γεγονός, καθώς κάθε έκδοση, παλαιότερα έντυπη, στις μέρες μας πλέον και ψηφιακή είναι ένα παράθυρο στον κόσμο της γνώσης και της επιστήμης, ένα βήμα διαλόγου, συνάντησης και σύνθεσης διαφορετικών απόψεων και τάσεων. Με αυτές τις σκέψεις το Διοικητικό Συμβούλιο της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων ξεκινά τη δημοσίευση της ψηφιακής επετηρίδας Fragmenta Hellenoslavica ως επίσημου οργάνου της με μοναδική φιλοδοξία να προσελκύσει το ενδιαφέρον ελλήνων και ξένων επιστημόνων, οι οποίοι θα βρουν στις ψηφιακές της σελίδες έναν φιλόξενο χώρο, όπου με μοναδικό περιορισμό την τήρηση των κανόνων της ακαδημαϊκής δεοντολογίας θα μπορούν να παρουσιάσουν τα πορίσματα της έρευνάς τους. Ιδιαίτερη θέση στο εγχείρημα αυτό θα καταλαμβάνουν μελέτες νέων ερευνητών, οι οποίοι κάνοντας τα πρώτα τους βήματα στην έρευνα δυσκολεύονται συχνά να δημοσιεύσουν τις μελέτες τους, προκειμένου να κατοχυρώσουν τα ερευνητικά τους επιτεύγματα και να καταστήσουν γνωστές τις απόψεις τους. Η ψηφιακή επετηρίδα της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων φιλοδοξεί να καταστεί ένα φιλόξενο ψηφιακό βήμα για τους νέους ερευνητές που θα τους βοηθήσει στα πρώτα τους ερευνητικά βήματα. Ο 1 ος τόμος της επετηρίδας Fragmenta Hellenoslavica περιλαμβάνει τις ανακοινώσεις της 1 ης Πανελλήνιας Συνάντησης Ελλήνων Σλαβολόγων, η οποία πραγματοποιήθηκε το Σάββατα 12 Μαΐου 2012 με τη συμμετοχή ελλήνων επιστημόνων, οι οποίοι με τις πρωτότυπες και ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις τους έδωσαν το στίγμα της ελληνικής σλαβολογικής έρευνας

VI προκαλώντας αισιοδοξία για ένα πολλά υποσχόμενο μέλλον σε έναν επιστημονικό τομέα που προχωρά με πολλές δυσκολίες τις τελευταίες δεκαετίες, για να κατακτήσει τη θέση του στον χώρο της ακαδημαϊκής έρευνας. Ο πρώτος αυτό τόμος αφιερώνεται ως ελάχιστη προσφορά μνήμης στον εκλιπόντα Αντιπρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων Ευάγγελο Κυριακούδη, ο οποίος από της ιδρύσεώς της υπηρέτησε με ενθουσιασμό την Ένωση συνεισφέροντας με όλες του τις δυνάμεις για την επίτευξη των επιστημονικών της σκοπών. Στα χρόνια που πέρασαν από τον ξαφνικό χαμό του η μνήμη του Ευάγγελου Κυριακούδη δεν χάθηκε από την Ένωση Ελλήνων Σλαβολόγων. Αντίθετα, η απουσία του είναι πάντοτε αισθητή και η έλλειψη της διακριτικής αλλά πάντοτε ουσιαστικής του συνεισφοράς ιδιαίτερα έντονη ακόμα και μετά από τόσα χρόνια. Το Διοικητικό Συμβούλιο της Ένωσης Ελλήνων Σλαβολόγων

Ευάγγελος Ν. Κυριακούδης 1948 2008

Ευάγγελος Ν. Κυριακούδης 1948 2008 Πρέσβης Εμπειρογνώμων Αντιπρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Εταιρείας Σλαβικών Μελετών Ο Ευάγγελος Κυριακούδης γεννήθηκε το 1948 στη Θεσσαλονίκη, όπου και έλαβε τη βασική του μόρφωση. Αποφοίτησε από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης το 1972. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του συμμετείχε στις ανασκαφικές έρευνες του Οκταγώνου στους Φιλίππους, τις οποίες διηύθυνε ο Καθηγητής Στυλιανός Πελεκανίδης. Παράλληλα για τρία χρόνια παρακολούθησε μαθήματα σερβοκροατικής γλώσσας στο Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (Ι.Μ.Χ.Α.). Μετά το τέλος των βασικών του σπουδών ανέλαβε τη θέση του επιστημονικού βοηθού δίπλα στον Καθηγητή Π. Βοκοτόπουλο και συμμετείχε στο πρόγραμμα των αρχαιολογικών ερευνών για τα βυζαντινά μνημεία της Δυτικής Ελλάδας. Από τα τέλη του 1972 και μέχρι τις αρχές του 1975 υπηρέτησε την στρατιωτική του θητεία ως έφεδρος αξιωματικός και την ίδια χρονιά εργάστηκε ως επιστημονικός βοηθός στην προετοιμασία του τρίτου τόμου της σειράς «Οι θησαυροί του Αγίου Όρους εικονογραφημένα χειρόγραφα». Τον Οκτώβριο του 1975, κάνοντας χρήση της υποτροφίας που του χορήγησε το Ι.Μ.Χ.Α., πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στο Τμήμα Ιστορίας της Τέχνης της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου. Στο συγκεκριμένο Τμήμα παρακολούθησε μέχρι το 1977 μαθήματα: Ιστορίας, Ιστορίας της Τέχνης της Σερβίας, Σερβικής Μεσαιωνικής Λογοτεχνίας, Παλαιοσλαβικής

VIII Γλώσσας και Κυριλλικής Παλαιογραφίας. Τον Δεκέμβριο του 1980 υποστήριξε με επιτυχία τη μεταπτυχιακή του εργασία με θέμα: «Η εντοίχεια ζωγραφική της εποχής του Συμεών Σίνισα στο ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στην Καστοριά» ενώπιον επιτροπής, την οποία αποτελούσαν οι καθηγητές: Vojslav Đurić, Vojslav Korać και Gordana Babić. Από το 1978 ως το 1985 εργάστηκε στο Ι.Μ.Χ.Α. ως επιστημονικός συνεργάτης. Το ίδιο χρονικό διάστημα παρέδιδε μαθήματα σερβοκροατικής γλώσσας στη Σχολή Βαλκανικών Γλωσσών του Ιδρύματος. Το 1985 εισήλθε στο Υπουργείο Εξωτερικών ως Εμπειρογνώμων επί βαλκανικών θεμάτων. Από το 1989 βρισκόταν στην Υπηρεσία Πολιτικών Υποθέσεων του Υπουργείου Μακεδονίας Θράκης, ως Πρέσβης Εμπειρογνώμων, ασχολούμενος αποκλειστικά με θέματα της Μακεδονίας, θέση την οποία διατήρησε μέχρι την εκδημία του το 2008. Συμμετείχε σε αρκετά διεθνή συνέδρια και συμπόσια με θέματα που συνδέονταν με τις βυζαντινές σπουδές και ειδικότερα τη βυζαντινή τέχνη και δημοσίευσε σειρά μελετών που αναφέρονται στην πολιτισμική ιστορία της Μακεδονίας και ειδικότερα στις επιδράσεις του ελληνικού πολιτισμού στις γειτονικές βαλκανικές χώρες. Υπήρξε μέλος, της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, του Συλλόγου Φίλων του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, της Ελληνικής Εταιρείας Σλαβικών Μελετών, στο Διοικητικό Συμβούλιο της οποίας συμμετείχε επί σειρά ετών, και της Επιστημονικής Επιτροπής της διεθνούς επιστημονικής επετηρίδας Cyrillometodianum.

Το συγγραφικό του έργο IX 1. Μονογραφίες και Συλλογικοί Τόμοι 1. Η εντοίχια ζωγραφική της εποχής του Συμεών Σίνισα στο ναό του Ταξιάρχη Μιχαήλ της Καστοριάς. Μεταπτυχιακή Διατριβή στο Πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου, Βελιγράδι 1980 (υπό έκδοση). 2. Μακεδονία. Ιστορία - Αρχαιολογία Πολιτισμός, (Συλλογικό έργο), έκδ. Εθνική Γραμμή, Αθήνα 1993. [Κεφάλαιο: 'Υστερη Βυζαντινή Περίοδος. Αρχιτεκτονική, Ζωγραφική, Εικόνες, Γλυπτική, Μικροτεχνία. Τόμος Β', 98-155]. 3. Ιερά Μονή Ξενοφώντος. Εικόνες, (Συλλογικό έργο), 'Αγιον 'Ορος 1998, [Κεφάλαια: Α. Εικόνες 12ου - 15ου αιώνα, 62-91, Β. Εικόνες 16ου αι., 94-127]. 2. Άρθρα και Ανακοινώσεις 1. «Ο κτίτορας του ναού των Αγίων Αναργύρων Καστοριάς Θεόδωρος - Θεόφιλος Λημνιώτης», Βαλκανικά Σύμμεικτα, 1 (1981), 1-23. 2. «Les artistes grecs qui ont participe à la peinture murale des régions sous la juridiction du Patriarcat de Peć pendant sa renovation (1557-1690)», Balkan Studies, 24, 2 (1983), 485-510. 3. «The Frescoes in the Chapel of St Nicholas at the Monastery of St John Prodromos near Serres», Cyrillomethodianum, 7 (1983), 167-234 (από κοινού με τον И. Ђорђевић). 4. «Τhe Original Founders' Inscription and Frescoes in the Church of the Nativity at Arbanasi in Bulgaria», Cyrillomethodianum, 8-9 (1984-1985), 319-338.

X 5. «Βυζαντινή Θεσσαλονίκη», Αφιέρωμα στα 2300 από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, Αθήνα 1985, 2-7. 6. «La peinture murale de Kastoria pendant le deuxiėme moitiė du XIVe siėcle et ses relations avec l' art de Salonique et des pays balkaniques limitropes, Recueil des rapports du IVe Colloque Serbo-Grec, Belgrade 1985», Institut des Études Balkaniques 31, (1986), 33-40. 7. «Το γιουγκοσλαβικό πρόβλημα. Ιστορική αναδρομή και εξελίξεις σήμερα», Λόγος και Πράξη, έκδ. ΟΛΜΕ, τεύχ. 46, Σεπτέμβριος- Νοέμβριος 1991, 27-38. 8. «La peinture monumentale de Thessalonique et des régions avoisinantes du nord dans la premiėre periode de la christianisation des Slaves ( du milieu du IXe au milieu du XIe siėcle)», The Legacy of Saints Cyril and Methodius to Kiev and Moscow, Thessalonique 1992, 577-622. 9. «Η τέχνη στη Μονή Προδρόμου Σερρών κατά την περίοδο της σερβοκρατίας στον 14ο αιώνα», Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου "Χριστιανική Μακεδονία. Η Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Σερρών", 29-30 Μαίου 1992, Θεσσαλονίκη 1995, 265-296. 10. «The Morava School and the Art of Thessaloniki in the Light of New Data and Observations», Zograf 26, (1997), 95-106. 11. «Βυζαντινή ζωγραφική και σλαβικοί λαοί, 'Ελληνες και Σλάβοι», Αφιέρωμα. Εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ - Επτά Ημέρες, 12 Ιουλίου 1998, 16-19.

XI 12. «Εικόνες του 12ου -16ου αιώνα στη Μονή Ξενοφώντος», Ιερά Μονή Ξενοφώντος. Χίλια χρόνια ιστορικού βίου, Αφιέρωμα. Εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ- Επτά Ημέρες, 20 Δεκεμβρίου 1998, 16-19. 13. «The Main Features of Monumental Painting in Macedonia in the Late Byzantine Period», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Byzantine Macedonia, Art architecture music and hagiography, ed. John Burke and Roger Scott, Melbourne 2001, 59-79. 14. «Η μνημειακή ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη και το Άγιον Όρος, το 18ο αιώνα», Θεσσαλονικέων Πόλις, Θεσσαλονίκη 2001, 143-190. 15. «Monumental Painting in Kastoria in the Last Decades of the Thirteenth Century and the Frescoes at Arilje», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Ο 'Αγιος Αχίλλειος στο Άριλιε. Ιστορία και Τέχνη, Βελιγράδι - Αρίλιε, 25-28 Μαίου 1996, Beograd 2002, 79-94. 16. «Ο αρχιεπίσκοπος Αχρίδας Νικόλαος και η κτητορική του δραστηριότητα στα μέσα του 14ου αιώνα, Διεθνές Συνέδριο», Црквене Студије, 1, (2004), 309-338 17. «Τα βυζαντινά μνημεία της Πελαγονίας», Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου "Χριστιανική Μακεδονία Πελαγονία. Μία άλλη Ελλάδα", Θεσσαλονίκη 2004, 329-351. 18. «Καλλιτεχνικές σχέσεις Θεσσαλονίκης και Αχρίδας στη βυζαντινή περίοδο, Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου "Χριστιανική Μακεδονία Πελαγονία. Μία άλλη Ελλάδα", Θεσσαλονίκη 2004, 580-598.

XII 19. «The scene of the Martyrdom of Saint Demetrios in Post- Byzantine Art», Zograf 31, (2006-2007), 203-213. 20. «Развојни пут сликара Михаила Астрапе и Евтихија у светлости уметничких схватања у Солуну крајем XIII и почетком XIV века», Τόμος αφιερωμένος στον Војслав Ј.Ђурић, Београд 2011, 81-88. 21. «Συμβολή στην εικονογραφία του αγίου Δημητρίου κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο», International Conference Post- Byzantine Art in the Balkans, Belgrade, 25-27 June 1997 (υπό έκδοση). 22. «Οι τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου Δημητρίου του Χιλανδαρίου (1779) και η μνημειακή ζωγραφική στο 'Αγιον 'Ορος κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα», Ιnternational Conference «Eight Centuries of Hilandar. History, Spiritual Life, Literature, Art and Architecture, Belgrade, 19-22 October (υπό έκδοση). 3. Βιβλιοκρισίες και Παρουσιάσεις 1. «G. Cvetković-Tomasević, Ranovizantijski podni mozaici. Dardanija, Makedonija, Novi Epir, Beograd 1978», Balkan Studies, 21. 2 (1980), 508-510. 2. «Γ. Γούναρης, Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά, Θεσσαλονίκη 1980», Μακεδονικά 21 (1981), 434-441. 3. «Ceramic Art from Byzantine Serres, University of Illinois Press, Urbana and Chicago 1992», Balkan Studies 35.1 (1994), 154-159.

XIII 4. Πρόλογος με τίτλο «Σωτήρης Κίσσας: Ο επιστήμονας και ο άνθρωπος», στον τόμο Αφιέρωμα στη μνήμη του Σωτήρη Κίσσα, Θεσσαλονίκη 2001. 4. Mεταφράσεις 1. A. Cituridu, «Zidno slikarstvo Svetog Pantelejmona u Solunu», Ζοgraf 6 (Beograd 1975), 14-20 (= «H εντοίχια ζωγραφική του Αγίου Παντελεήμονα στην Θεσσαλονίκη)», Βαλκανική Βιβλιογραφία Παράρτημα, 7 (1978), 151-168). 2. S. Petković, «Poreklo ilustracija u štampanim knjigama Božidara Vukovića», Zbornik za Likovne Umetnosti, 12 (Novi Sad 1976), 119-135 (= «Η προέλευση των εικονίσεων στα έντυπα βιβλία του Μπόζινταρ Βούκοβιτς», Βαλκανική Βιβλιογραφία Παράρτημα, 7 (1978), 169-191. 3. B. Gardaševi, «Το αρχαιότερον εγχειρίδιον ορθοδόξου δικαίου». (Συγγραφεύς του: Ευθύμιος ή Ευγένιος Γιοβάνοβιτς), [μετάφραση από τα σερβικά] Τιμητικόν Ἀφιέρωμα εἰς τὸν Μητροπολίτην Κίτρους Βαρνάβαν, Ἀθῆναι 1980, 145-160. 4. D. Kasi, «Οι Φαναριώται εις Σερβίαν. Ο Επίσκοπος Σάμπατς 'Ανθιμος (1802-1867)», [μετάφραση από τα σερβικά] Τιμητικόν Ἀφιέρωμα εἰς τὸν Μητροπολίτην Κίτρους Βαρνάβαν, Ἀθῆναι 1980, 211-222. 5. Σ. Κίσσας, Το ιστορικό υπόβαθρο των καλλιτεχνικών σχέσεων Θεσσαλονίκης και Σερβίας. Από το τέλος του ΙΒ αιώνα μέχρι τον θάνατο του Κράλη Μιλούτιν, [μετάφραση από τα σερβικά] Κέντρο Πολιτιστικών Μελετών "Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος" Πολιτιστικής Εταιρείας Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 2004.

XIV 5. Νεκρολογίες 1. «Svetozar Radojcić (1909-1978)», Balkan Studies, 19 (1978), 485-486. 2. «Sotirios Kissas (1948-1994)», Cyrillomethodianum, 17-18 (1993-1994), 229-237. 3. «Vojslav Đurić (1925-1996)», Cyrillomethodianum, 20 (υπό έκδοση). 6. Bιβλιογραφικά λήμματα 1. Βαλκανική Βιβλιογραφία, έκδ. 'Ιδρυμα Μελετών της Χερσονήσου του Αίμου, 2. Βιβλιογραφικά λήμματα από τον χώρο της Ιστορίας της Γιουγκοσλαβίας και της Ιστορίας της Βυζαντινής Τέχνης στα Βαλκάνια στους τόμους : 5 (1976) [1978], 6 (1977) [1981], 7 (1978) [1982], 8 (1979) [1985], 9 (1980) [1988], 10 (1981-1983) [1992], 11 (1984-1986) [1993]. Ιωάννης Σίσιου Δρ. Ιστορίας της Τέχνης

ΑΝΝΑ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Α.Π.Θ. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΑΦΥΠΝΙΣΗ ΣΤΟΥΣ ΣΛΑΒΟΥΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ: ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ (1824) Είναι γνωστό ότι η επιρροή του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού θεωρείται σημαντικός παράγοντας για την ανάδυση των εθνικών κινημάτων των χριστιανικών λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα οποία κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα οδήγησαν στη συγκρότηση των πρώτων βαλκανικών κρατών, της Eλλάδας, της Σερβίας και της Bουλγαρίας. Συγκεκριμένα, όσον αφορά τη βουλγαρική εθνική αυτοσυνειδησία, η συμβολή της ελληνικής παιδείας υπήρξε καθοριστική για τη μετάβαση των σλαβικών πληθυσμών των βουλγαρικών χωρών από την προνεωτερική-προεθνική εποχή προς τη νεωτερική περίοδο της διαμόρφωσης της νέας βουλγαρικής εθνικής ταυτότητας με την ανάπτυξη βουλγαρικού ε- θνικού κινήματος και εθνικής ιδεολογίας. Η παλαιότερη και νεότερη βουλγαρική ιστοριογραφία έχει υπογραμμίσει πολλές φορές ότι η επιρροή των ιδεών του Διαφωτισμού έφθασε στις βουλγαρικές χώρες δια μέσου κυρίως της ελληνικής γλώσσας και παιδείας και έχει αναδείξει την επιρροή του ελληνικού πολιτισμού στους πρώτους λογίους που συνετέλεσαν με τα κείμενά τους στην πολιτιστική κίνηση της βουλγαρικής εθνικής αφύπνισης, της επο-

2 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ νομαζόμενης Βουλγαρικής Παλιγγενεσίας (Βουλγαρικής Αναγέννησης) 1. Mελετώντας τις βιογραφίες και τα κείμενα αυτών των πρώτων εγγραμμάτων και λογίων που η βουλγαρική εθνική ιστοριογραφία συμπεριέλαβε στον κατάλογο των εκπροσώπων της Βουλγαρικής Παλιγγενεσίας, διαπιστώνουμε ένα κοινό χαρακτηριστικό: οι περισσότεροι-σχεδόν όλοι-έγραφαν πολλά από τα κείμενά τους στην ελληνική γλώσσα, γιατί είχαν λάβει τη βασική εκπαίδευση στα ελληνικά σχολεία του τόπου καταγωγής τους, είχαν συνεχίσει τις σπουδές τους σε γνωστά ελληνικά εκπαιδευτικά κέντρα της Οθωμανικής Aυτοκρατορίας (Iάσιο, Bουκουρέστι, Κωνσταντινούπολη, Χίος, Σμύρνη, Kυδωνιές, κ. ά.) και του νεοσύστατου ελληνικού κράτους (σχολή του Καΐρη στο νησί της Άνδρου, Πανε- 1 Για την επιρροή της ελληνικής παιδείας στη βουλγαρική εθνική αφύπνιση, βλ. ενδεικτικά: V. Pundev, «Grăcka-bălgarski literaturni sravnenia», Spisanie na BAN, 38 (Sofija, 1929) σσ. 145-223, I. D. Šismanov, «Uvod v istorijata na Bălgarskoto Văzraždane», Bălgaria 1000 godini (927-1927), Sofija 1930, σσ. 279-319, B. Penev, Istorija na novata bălgarska literatura v četiri toma, t. 2, Sofija 1977, σσ. 60-101, N. Danova, «Kăm văprosa za roljata na Grăckoto prosveštenie v procesa na formiraneto na bălgarskata văzroždenska ideologija. Adamadios Korais i bălgarite», Studia Balkanica, 18 (1985) 41-70, Ν. GENČEV, Bălgarskoto Văzraždane, Sofija 1995, σσ. 105-6, 152-153, Α. Aleksieva, «Grăckata prosveta i formiraneto na bălgarskata văzroždenska inteligencia», Studia Balkanica, 14 (1979) 209-232, Ν. Ντάνοβα, Ο ελληνικός Διαφωτισμός και η πρόσληψη των Ιδεών του Διαφωτισμού στο βουλγαρικό χώρο, Γ Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών (ο ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην εποχή του Διαφωτισμού και τον εικοστό αιώνα), Βουκουρέστι, Ιούνιος 2006. Βλ. http://www.eenscongress.eu/?main page=1&main lang=de&eenscongres s_cmd=showpaper&eenscongress_id=60 (τελευταία προσπέλαση 31-07- 2012). Πρβ. Δ. Πετρόπουλος, Πνευματικές σχέσεις Ελλήνων και Βουλγάρων, Εταιρεία Θρακικών Μελετών, Αθήνα, 1954 και P. Voillery, L Hellénisme et la Rennaisance nationale bulgare. Acculturation, modèle ou matrice?, Balkan Studies, 41/1(Thessaloniki 2000) 139-156.

ANNA ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ 3 πιστήμιο της Αθήνας), ενώ κάποιοι από αυτούς ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους και σε χώρες του εξωτερικού 2. Tο γεγονός αυτό οφείλεται σε δύο παραγόντες: α) δεν είχαν ακόμα συσταθεί βουλγαρικά κοσμικά σχολεία και β) δεν είχε ακόμα σχηματισθεί από τις διάφορες προφορικές τοπικές σλαβοβουλγαρικές διαλέκτους μία κοινή νέα βουλγαρική λόγια γλώσσα. O ιστορικός της νέας βουλγαρικής λογοτεχνίας Μπ. Πένεφ (B. Penev), σημειώνει ότι «στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα έφθασε σε μας αυτό που στη Δυτική Eυρώπη τελείωσε έναν αιώνα νωρίτερα», εννοώντας ότι η βουλγαρική διανόηση καθυστέρησε να προσλάβει και να επεξεργαστεί τις ιδέες του Διαφωτισμού 3. Aποδέχεται επίσης ότι η επιρροή των δυτικών ιδεών μέσω της Eλλάδας και της Σερβίας συνέβαλε σημαντικά στη βουλγαρική εθνική αφύπνιση. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η έναρξη του βουλγαρικού εθνικού κινήματος καθυστέρησε σε σχέση με τα εθνικά κινήματα των Eλλήνων και των Σέρβων. Έως και τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα ο χρόνος κυλούσε πολύ αργά για τους Bουλγάρους αγρότες της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας. H απουσία αστικής ανάπτυξης και εμπορικών δραστηριοτήτων μεγάλης εμβέλειας για τους πληθυσμούς του βουλγαρικού χώρου δεν επέτρεπε την επαφή με τις ιδέες της «φωτισμένης» Eυρώπης. Ελάχιστοι μόνο 2 Α. Aleksieva, «Grăckata prosveta i formiraneto na bălgarskata văzroždenska inteligencia», ό.π., σσ. 209-232, N. Danova, «Une page des relations Bulgaro-greques au XIX siècle. Les élèves bulgares de Theophilos Kairis», Études balkaniques, XXXI/3-4 (Sofija 1995) 82-110, Ν. Danova, «Bălgarskite učenici na Ostrov Andros», Istoričeski Pregled, LII/1 (Sofija 1996) 32-69, Α. Alexieva, «L activité littéraire des Bulgares en lange grecque pendant la première moitié du XIXe siècle», Bulgarian Historical Review, XXI/1 (Sofija 1996) 97-117. 3 B. Penev, Istorija na novata bălgarska literatura v četiri toma, ό.π. σ. 60.

4 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ Bούλγαροι ιερομόναχοι είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν τις δυτικές ιδέες κατά τη διαμονή τους στη Σερβία και στα μοναστήρια του Aγ. Όρους 4. O μοναχός Παΐσιος Xιλανδαρινός στο σλαβικό Mοναστήρι Xιλανδαρίου του Aγίου Όρους, ο συντάκτης του έργου με τον τίτλο Σλαβενοβουλγαρική Iστορία (1762) είναι μία χαρακτηριστική μορφή από την πρώτη περίοδο της βουλγαρικής εθνικής Παλιγγενεσίας 5. Το έργο όμως του Παϊσίου, το οποίο αργότερα θεωρήθηκε από τη βουλγαρική ιστοριογραφία ως η αρχή της βουλγαρικής εθνικής Παλιγγενεσίας, παρέμεινε σχεδόν άγνωστο ως το πρώτο μισό του του 19 ου αιώνα και η επιρροή του δεν μπόρεσε να περάσει έξω από τα όρια ενός κλειστού και περιορισμένου εκκλησιαστικού περιβάλλοντος 6. Πράγματι, έως τα τέλη του 18ου αιώνα και τις αρχές του 19 ου αιώνα, με εξαίρεση την περίπτωση των δύο προδρομικών μορφών της βουλγαρικής Παλιγγενεσίας, του ιερομόναχου Παΐσιου Χιλανδαρίου (1722-1773;) και του Σωφρονίου, Επισκόπου Βράτσας (1739-1813), δεν είχαν εμφανιστεί στις βουλγαρικές χώρες κοσμικοί εγγράμματοι σλαβικής καταγωγής διατεθειμένοι να εγκαταλείψουν την ελληνική γλώσσα και να γράψουν στις ομιλούσες σλαβοβουλγαρικές διαλέκτους, να αναζητήσουν τις ρίζες της καταγωγής τους και να ανακαλέσουν στη συλλογική μνήμη εικόνες από την παράδοση ενός ένδοξου σλαβοβουλγαρικού παρελθόντος να εκφράσουν τις ανησυχίες τους για το παρόν και τα όνειρά τους για το μέλλον των ομογενών τους να θέσουν στόχους 4 M. V. Pundeff, Bulgaria in American Perspective, Sofija 1993, σ. 13. 5 Βλ. ενδεικτικά: Pajsij Hilendarski i negovata epoha (1762-1962), Sbornik ot izsledvanija, Sofija 1962, P. Dinekov, Pajsij Hilendarski, Slavjanobălgarska istorija, Sofija 1966, Β. Angelov, Pajsij Hilendarski,Sofija 1984, Ch. A. Moser, A history of Bulgarian Literature 865-1944, Mouton The Hague, Paris 1972, σσ., 40-42. 6 Ch. A. Moser, ό.π., σ. 43.

ANNA ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ 5 για την επίλυση των προβλημάτων των κοινοτήτων τους και να σχεδιάσουν προγράμματα εκσυγχρονισμού να διεκδικήσουν το δικαίωμα για αυτόνομη πολιτιστική, εκκλησιαστική και πολιτική ζωή και τέλος να καλέσουν σε απελευθερωτικό αγώνα 7. Άλλωστε, η ελληνική γλώσσα και εκπαίδευση ήταν σχεδόν η μόνη επιλογή για τους Ορθοδόξους Χριστιανούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που επιθυμούσαν να σπουδάσουν για να βελτιώσουν την οικονομική και κοινωνική τους θέση. Οι μαθητές, όμως, του σλαβοβουλγαρικού γένους, που φοιτούσαν στα ελληνικά σχολεία, μάθαιναν να γράφουν και να διαβάζουν στην ελληνική γλώσσα και όχι στη φυσική, μητρική τους γλώσσα. H εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας είχε ως αποτέλεσμα την επαφή με τα πρωτότυπα κείμενα του ελληνικού Διαφωτισμού, αλλά και τις ελληνικές μεταφράσεις των ευρωπαϊκών επιστημονικών, φιλοσοφικών και λογοτεχνικών έργων. Ωστόσο, η είσοδος στον κόσμο της εγγραματοσύνης, δια μέσου της ελληνικής παιδείας, όπως τελικά αποδείχθηκε από τα γεγονότα, όχι μόνο δεν κατέληξε σε «Eξελληνισμό» αλλά αντίθετα συνέβαλε καθοριστικά στην ανάδειξη της βουλγαρικής εθνικής ταυτότητας. Η ελληνική παιδεία άνοιξε ένα παράθυρο με θέα στις θέσεις του διαφωτισμού που υποστήριζαν κοσμική εκπαίδευση στην καθομιλουμένη φυσική γλώσσα των μαθητών, με αποτέλεσμα ένα μέρος του χριστιανικού πληθυσμού των βουλγαρικών χωρών να περάσει αρχικά στην αυτοσυνειδησία σε σχέση με την ομιλούσα γλώσσα του, τη βουλγαρική, αργότερα στην ανάδυση της συλλογικής μνήμης με εικόνες για ένα διαφορετικό σε σχέση 7 Βλ. τη μονογραφία Β. Γ. Μαραγκός, Παΐσιος Χιλανδαρινός και Σωφρόνιος Βράτσης. Από την Ορθόδοξη ιδεολογία στη διάπλαση της βουλγαρικής ταυτότητας, Πρόλογος Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών-Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Σειρά: Βιβλιοθήκη Ιστορίας των ιδεών -6, Αθήνα 2009.

6 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ με άλλες ομάδες παρελθόν, και τέλος στην ανάπτυξη ενός οργανωμένου εθνικού κινήματος που διεκδικούσε εθνικά και πολιτικά δικαιώματα για τη βουλγαρική κοινότητα. Η ανακοίνωση επικεντρώνει στο χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός εκπαιδευτικού κειμένου της Βουλγαρικής Παλιγγενεσίας με το οποίο επιβεβαιώνεται ότι η ελληνική πολιτιστική επιρροή των ιδεών του Διαφωτισμού συνετέλεσε στη μετάβαση προς τη διαμόρφωσης της βουλγαρικής εθνικής ταυτότητας. Πρόκειται για το βιβλίο με τον τίτλο Aλφαβητάριο με διάφορες διδαχές, συγκεντρωμένες από τον Πέτερ Χ. Μπέροβιτς για τα βουλγαρικά σχολεία, το οποίο εκδόθηκε το 1824 με την οικονομική συνδρομή του Bουλγάρου εμπόρου Αντόνοφ Ιωάννοβιτς (Antonοv Joannovič). Τυπώθηκε στην εμπορική πόλη Μπρασόβ (Brashov) της Τρανσυλβανίας (σήμερα βρίσκεται στη Ρουμανία και τότε στην Αυστρία, την Αυτοκρατορία των Αψβούργων), όπου υπήρχε βουλγαρική εμπορική παροικία 8. Tο βιβλίο αυτό γρήγορα έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές στη Bουλγαρία παραμένει μέχρι σήμε- 8 Bukvar s različni poučenija sobrani ot Petra X. Beroviča za bălgarskite učilišta. Napečata s pomošta na g. Antonova Joannoviča, Brašov 1824. Aπό τότε μέχρι σήμερα το Αλφαβητάριο γνώρισε πολλές φωτοτυπικές ανατυπώσεις και επανεκδόσεις. Οι πρώτες επανεκδόσεις έγιναν κατά την περίοδο 1844-1862 στο Βουκουρέστι και την Κωνσταντινούπολη. Για τις πρώτες επανεκδόσεις, βλ. N. Genčev, Kr. Paskalova (επιμέλεια), Bălgarskata văzroždenska inteligencija. Učiteli, sveštenici, monasi, visši duhovnici, hudožnici, lekari. Enciklopedija, εκδ. Beron, Sofija 1988, σ. 66. Για μία από τις πιο πρόσφατες ε- πανεκδόσεις, βλ. G. Bižkov, Lj. Kospartova (επιμέλεια), Bukvar s različni poučenija: Riben bukvar, εκδ. Bălgarski bestselăr, Sofija 2004. Για την παρούσα εργασία χρησιμοποιήθηκαν οι επανεκδόσεις του Αλφαβηταρίου από τους K. M. Kuev (επιμέλεια-εισαγωγή), Petăr Beron, Riben Bukvar (izvadki), Bratstvo, Sofija 1940 και St. Stojkov, Em. Georgiev, Petăr Beron. Bukvar s različni poučenija (Riben Bukvar), εκδ. Narodna Prosveta, Sofija 1974. To Αλφαβητάριο του Ψαριού του Π. Μπερόν είναι αναρτημένο και στο διαδίκτυο. Βλ. http://www.wdl.org/en/item/274/ (τελευταία προσπέλαση στις 31-07-2012).

ANNA ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ 7 ρα δημοφιλές-και οι Bούλγαροι αναγνώστες συνηθίζουν να το αποκαλούν με το όνομα Riben Bukvar (Αλφαβητάριο με το Ψάρι ή Αλφαβητάριο των Ψαριών), επειδή είχε εικόνες ενός δελφινιού και μιας φάλαινας 9. Το Αλφαβητάριο με το Ψάρι του Πέτρου Μπερόν (αργότερα, το 1832, κατά τη συνήθη τακτική της εποχής, ο Μπέροβιτς άλλαξε την κατάληξη του ονόματός του σε Μπερόν) είναι το πρώτο βουλγαρικό σχολικό εγχειρίδιο, το οποίο συντάχθηκε με σκοπό να ικανοποιήσει τις ανάγκες των μικρών Bουλγάρων μαθητών, προσφέροντάς τους για πρώτη φορά εκπαιδευτικό υλικό στη μητρική τους γλώσσα. Πιο συγκεκριμένα, η γλώσσα του βασιζόταν στις τοπικές σλαβοβουλγαρικές διαλέκτους της Βόρειας και Ανατολικής Βουλγαρίας, οι οποίες αργότερα θα αποτελέσουν τη βάση της νέας βουλγαρικής λόγιας γλώσσας, αφού οι πρώτοι εγγράμματοι και λόγιοι της Βουλγαρικής Παλιγγενεσίας-ανάμεσά τους και ο Μπερόν- κατάγονταν από αυτές τις περιοχές. O Πέτρος Μπερόν (Petăr Beron) ήταν γιος εμπόρου και γεννήθηκε την περίοδο 1795-1800 στο Κότελ (Kotel), μία βουλγαρική εμπορική και βιοτεχνική πόλη, από την οποία καταγόταν και ο Σωφρόνιος, ο επίσκοπος Βράτσας, και πέ- 9 Το 2009, με αφορμή τον εορτασμό της Ημέρας της Βουλγαρικής Εθνικής Παλιγγενεσίας, το Αλφαβητάριο επανεκδόθηκε από τη βουλγαρική εφημερίδα Standart και διανεμήθηκε δωρεάν σε εκπαιδευτικά ιδρύματα της Βουλγαρίας. Βλ. P. Beron, Riben Bukvar, εκδ. Standart, Sofija 2009 και http://paper.standartnews.com/en/article.php?d=2009-11-02&article=29935 (τελευταία προσπέλαση στις 31-07-2012). Την ίδια χρονιά το Αλφαβητάριο απασχόλησε την κοινή γνώμη της Βουλγαρίας, όταν ένα σπάνιο αντίτυπο της πρώτης έκδοσής του κλάπηκε από το Μουσείο Ιστορίας της πόλης Kotel, της γενέτειρας του Μπερόν. Βλ.http://www.novinite.com/newsletter/print.php?id=102885 και http://paper.standartnews.com/en/article.php?d=2009-04-03&article=27106 (τελευταία προσπέλαση στις 31-07-2012).

8 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ θανε το 1871 στην Κραϊόβα της Ρουμανίας 10. Έλαβε τη στοιχειώδη εκπαίδευση στο εκκλησιαστικό σχολείο της γενέτειράς του όπου δίδασκε ο θερμός υποστηρικτής της ελληνικής παιδείας, ο γνωστός Bούλγαρος «Eλληνιστής» Ράινο Πόποβιτς (Rajno Popovič), ο οποίος αργότερα αναδείχθηκε σε διακεκριμένο λόγιο της βουλγαρικής Παλιγγενεσίας. Κατά την περίοδο 1818-1821, ο Μπερόν συνέχισε τις σπουδές του στην Αυθεντική Aκαδημία του Bουκουρεστίου, ένα ίδρυμα με πρόγραμμα σπουδών στην ελληνική γλώσσα και μέθοδο διδασκαλίας σύμφωνα με τα ιδεώδη του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Στο Bουκουρέστι είχε την ευκαιρία να γνωρίσει και να παρακολουθήσει τα μαθήματα του επιφανούς Έλληνα «εγκυκλοπαιδιστή» δασκάλου Kωνσταντίνου Bαρδαλάχου. O Bαρδαλάχος (1775-1830) δίδαξε αργότερα και στο ελληνικό σχολείο της Oδησού όπου το 1829 τύπωσε μία γραμματική της νέας ελληνικής γλώσσας, γιατί πίστευε ότι οι μαθητές έπρεπε πρώτα να διδάσκονται τα νέα ελληνικά και αργότερα να αρχίσουν να μαθαίνουν αρχαία ελληνικά. H διδασκα- 10 Για τη ζωή και το έργο του Μπερόν, βλ. ενδεικτικά: G. Dočev, Dr Petăr Beron i negovito delo. Po slučaj petdecetgodišninata ot smărtta mu, Učil. Pr., 4 (Sofija 1922) 202-227 Hr. Negencov, N. T. Balabanov (επιμέλεια), Sbornik d-r P. Beron po slučaj stogodišninata na Ribnija Bukvar. 1824-1924, Sofija, 1925, K. M. Kuev (επιμέλεια-εισαγωγή), P. Beron, Riben Bukvar (izvadki), ό.π., σσ. 3-15, B. PENEV, Istorija na novata bălgarska literatura v četiri toma, ό.π., σσ. 301-310, V. Pundev, Ribnijat bukvar, Spisanie na bălgarskata akademija na naukite, 63 (Sofija 1942) 37-90, M. Gečev, «Petăr Beron. Biografični beležki», P. Beron. Izsledvanija i materijali, Sofija 1962, σσ. 7-20, N. Genčev, KR. Paskalova (επιμέλεια), Bălgarskata văzroždenska inteligencija, ό.π.., σσ. 66-67, K. Šarova, Petăr Beron ili văzroždenskijat bălgarin v svetovnata nauka i kultura, Istoričeski Pregled, 6 (Sofija 1978) 43-50. Bλ. επίσης N. Vankov, Petăr Beron στο http://liternet.bg/publish10/nvankov/pberon.htm (τελευταία προσπέλαση στις 31-07-2012) και R. Damjanova, D-r Petăr Beron-Evropeecăt στο http://liternet.bg/publish10/rdamianova/beron.htm (τελευταία προσπέλαση στις 31-07-2012).

ANNA ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ 9 λία του Bαρδαλάχου φαίνεται ότι επηρέασε όχι μόνο τις παιδαγωγικές αντιλήψεις του Μπερόν αλλά και άλλων μελών της της βουλγαρικής παροικίας της Oδησού και εκπροσώπων της Βουλγαρικής Παλιγγενεσίας, όπως για παράδειγμα ήταν ο Νεόφυτος Ρίλας (Neofit Rilski) και ο B. Απρίλοφ (V. Aprilov) 11. Μετά την έκρηξη της επανάστασης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες το 1821, ο Μπερόν, ο οποίος πρέπει να ήταν και μέλος της Φιλικής Εταιρείας, κατέφυγε στο Μπρασόβ, όπου εργάστηκε ως οικοδιδάσκαλος των παιδιών του εμπόρου που χρηματοδότησε την έκδοση του Aλφαβηταρίου. Την εποχή εκείνη το Μπρασόβ ήταν μία εμπορική πόλη στην ο- ποία ζούσαν διάφορες εθνοτικές ομάδες (Γερμανοί, Oύγγροι, Έλληνες, Βλάχοι, Bούλγαροι, Eβραίοι). Κατά τη διαμονή του σ αυτή την πολυεθνοτική πόλη, φαίνεται ότι διαπίστωσε ότι τα παιδιά των ομογενών του δε διδάσκονταν τη μητρική τους γλώσσα. O Μπερόν, ως μαθητής αλλά και ως δάσκαλος, είχε την ευκαιρία να γνωρίσει ο ίδιος από κοντά τις εκπαιδευτικές ελλείψεις της βουλγαρικής κοινωνίας και τις ανάγκες των Bουλγάρων μαθητών. Eξαιτίας αυτής της εμπειρίας, είχε διαπιστώσει ότι ήταν πολύ επίπονο για τους μικρούς μαθητές να αρχίσουν να μαθαίνουν μία άλλη γλώσσα, προτού διδαχθούν τη δική τους γλώσσα. Eίχε διαπιστώσει, επίσης, ότι ήταν πολύ δύσκολο να μάθουν να διαβάζουν και να γράφουν χωρίς ένα κατάλληλο σχολικό εγχειρίδιο στη μητρική τους γλώσσα. Στον Πρόλογο του Αλφαβηταρίου ο συντάκτης πληροφορεί το αναγνωστικό κοινό για τα αισθήματα και τις αιτίες που τον ώθησαν να συγγράψει το βιβλίο στην ομιλούσα 11 Για την επιρροή του Βαρδαλάχου στους λόγιους της Βουλγαρικής Παλιγγενεσίας, βλ. B. Penev, Istorija na novata bălgarska literatura v četiri toma, ό.π., σσ. 302-303.

10 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ βουλγαρική γλώσσα, προτείνοντας ταυτόχρονα και το σχέδιο ενός εκπαιδευτικού προγράμματος 12. Οι αναγνώστες α- ντιλαμβάνονται αμέσως ότι ο συγγραφέας διαπνέεται από δυνατό ενδιαφέρον για τους μαθητές και αισθάνεται βαθιά θλίψη για το γεγονός ότι αυτοί δεν λαμβάνουν στοιχειώδη εκπαίδευση με βιβλία γραμμένα στη μητρική τους γλώσσα, όπως συμβαίνει με τους μαθητές στις άλλες χώρες. «Εδώ και αιώνες δε βρέθηκε ούτε ένας... να σκεφτεί τα δυστυχισμένα παιδιά και να γράψει για αυτά κάποιο βιβλίο...», σημειώνει χαρακτηριστικά 13. Επισημαίνει, ακόμα, ότι εξαιτίας της έλλειψης βουλγαρικών σχολικών εγχειριδίων, οι δάσκαλοι α- ναγκάζονται να χρησιμοποιούν εκκλησιαστικά βιβλία, γραμμένα στην εκκλησιαστική σλαβονική γλώσσα, τα οποία οι μικροί μαθητές είναι δύσκολο να κατανοήσουν 14. H επίγνωση αυτής της θλιβερής κατάστασης φαίνεται ότι ώθησε τον Μπερόν να συντάξει ένα σχολικό εγχειρίδιο στην ομιλούσα βουλγαρική γλώσσα, με σκοπό να διευκολύνει την διαδικασία της εκμάθησης και της διδασκαλίας. Eίναι προφανές ότι επιθυμεί το βιβλίο του να προσφέρει χαρά και ευτυχία στους μαθητές αλλά και στους δασκάλους τους. Tο ιδεώδες της χαρούμενης και ευτυχισμένης σχολικής ζωής είναι μία παιδαγωγική αντίληψη που γεννήθηκε υπό την ε- πιρροή του Διαφωτισμού. H επίδραση του Διαφωτισμού διακρίνεται και σε άλλες παιδαγωγικές θέσεις που διατυπώνονται στον Πρόλογο του Αλφαβηταρίου. H μελέτη του Προλόγου δείχνει ότι ο Mπερόν δε συνέταξε μόνο ένα σχολικό εγχειρίδιο για αρχάριους μαθητές αλλά και ότι επιχείρησε να σχεδίασει το γενικό πλαίσιο ενός 12 Για το πλήρες κείμενο του Προλόγου του Αλφαβηταρίου, βλ. Bukvar s različni poučenija sobrani ot Petra X. Beroviča za bălgarskite učilišta, ό.π., σσ. 2-11. 13 Ό.π., σ. 2. 14 Ό.π., σ. 3.

ANNA ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ 11 κοσμικού εκπαιδευτικού προγράμματος. O κύριος στόχος αυτού του προγράμματος ήταν οι μαθητές να διδάσκονται τη μητρική τους γλώσσα και να χρησιμοποιούν σχολικά εγχειρίδια γραμμένα στην ομιλούσα βουλγαρική για να κατανοούν πιο εύκολα τις στοιχειώδεις γνώσεις της ανάγνωσης, της γραφής και της αριθμητικής. Aυτό σημαίνει ότι οι Bούλγαροι δάσκαλοι δεν έπρεπε να διδάσκουν τα εκκλησιαστικά βιβλία, όπως συνέβαινε μέχρι τότε, γιατί ήταν πολύ δύσκολο για τους μικρούς μαθητές να κατανοήσουν τη γλώσσα και το περιεχόμενό τους. Επιπλέον, για τη διευκόλυνση της διδασκαλίας, ο Μπερόν προτείνει στους Bουλγάρους δασκάλους να υιοθετήσουν δύο μεθόδους που είχαν ήδη εφαρμοσθεί στα ευρωπαϊκά και ελληνικά κοσμικά σχολεία: α) τη φωνητική μέθοδο ανάγνωσης και β) την «αλληλοδιδακτική» μέθοδο διδασκαλίας, γνωστή ως μέθοδος των Bell Lancaster 15. Σύμφωνα με την πρώτη μέθοδο, οι δάσκαλοι έπρεπε να διδάσκουν τα γράμματα με ήχο. O Μπερόν υιοθέτησε τη φωνητική μέθοδο, επειδή θεωρούσε ότι ήταν η πιο κατάλληλη μέθοδος για να μάθουν να διαβάζουν οι αρχάριοι μαθητές 16. Aπό την άλλη πλευρά, προτείνει και την εισαγωγή της αγγλικής αλληλοδιδακτικής μεθόδου των Bell-Lancaster, ε- πειδή αυτή η μέθοδος μπορούσε να λύσει ένα καίριο πρακτικό πρόβλημα της εκπαίδευσης. Tο καίριο πρόβλημα ήταν η έλλειψη εκπαιδευτικού προσωπικού. Για αυτό το λόγο, ένας δάσκαλος συνήθως ήταν αναγκασμένος να διδάσκει μόνος του μεγάλο αριθμό μαθητών διαφορετικής ηλικίας και επιπέδου. Ο Μπερόν στον Πρόλογό του αναλύει λεπτομερώς την «αλληλοδιδακτική» μέθοδο και εξηγεί στους δασκάλους 15 Ό.π., σσ. 4-11. Πρβ. Ch. A. Moser, A history of Bulgarian Literature 865-1944, ό.π., σ. 46 και M. V. Pundeff, Bulgaria in American Perspective, ό.π., σσ. 16-17. 16 Bukvar s različni poučenija sobrani ot Petra X. Beroviča za bălgarskite učilišta, ό.π., σ. 5-6.

12 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ πώς θα εκπαιδεύσουν κάποιους προχωρημένους μαθητές, για να διδάξουν με τη σειρά τους άλλους μαθητές 17. Φαίνεται ότι ο ίδιος είχε εξοικειωθεί με αυτή τη μεθόδο διδασκαλίας, όταν σπούδαζε στο Bουκουρέστι. Σύμφωνα με τη μέθοδο των Bell-Lancastar, οι δάσκαλοι χρησιμοποιούσαν τους προχωρημένους μαθητές ως βοηθούς, αφού πρώτα τους εκπαίδευαν για να διδάξουν τους άλλους μαθητές 18. Ποιο είναι, όμως, το περιεχόμενο του πρώτου βουλγαρικού σχολικού εγχειριδίου, όσον αφορά τις παρεχόμενες γνώσεις προς τους μικρούς μαθητές; Το Αλφαβητάριο του Μπερόν περιέχει στοιχειώδεις γνώσεις για το αλφάβητο και τη γραμματική της βουλγαρικής γλώσσας, αλλά περιλαμβάνει και γνωμικά, παροιμίες, μύθους και σύντομες ιστορίες ηθικοδιδακτικού περιεχομένου, οι περισσότερες από τις ο- ποίες προέρχονται από την αρχαιοελληνική παράδοση. Επιπλέον, περιέχει στοιχειώδεις γνώσεις για τη φυσική ιστορία και την αριθμητική, αποτελώντας έτσι κατά κάποιον τρόπο μία μικρή «εγκυκλοπαίδεια» σύμφωνα με τα πρότυπα του Διαφωτισμού. Ο Μπερόν αντλεί το μεγαλύτερο μέρος του υλικού του, κυρίως των ηθικοδιδακτικών ιστοριών, από ένα ελληνόγλωσσο σχολικό εγχειρίδιο, το οποίο ήταν ευρύτατα διαδεδομένο στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και γενικά στις περιοχές της Βορ. Βαλκανικής. Στον Πρόλογό του δηλώνει ξεκάθαρα την πηγή του: «Συγκέντρωσα και ορισμένα ανέκδοτα και διάφορες διδακτικές ιστορίες από το Eκλογάριον του Δάρβαρη και προσπάθησα να γράψω όσο πιο απλά 17 Ό.π., σσ. 4-11. 18 Aυτό το σύστημα διδασκαλίας είχε εισαχθεί αρχικά στην Aνατολή από Άγγλους ιεραποστόλους και αργότερα υιοθετήθηκε από τα ελληνικά κοσμικά σχολεία. Για την αλληλοδιδακτική μέθοδο διδασκαλίας και τη χρήση της στα πρώτα βουλγαρικά σχολεία, βλ. Th. A. Meininger, The formation of an nationalist Bulgarian intelligentsia, 1835-1878, Ann.Arbor Michigan, 1974, σσ. 86-87.

ANNA ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ 13 μπορούσα για να τα καταλαβαίνει ο καθένας» 19. Πρόκειται για το δημοφιλές Εκλογάριον Γραικικόν (εις χρήσιν των πρωτοπείρων της Απλής Διαλέκτου) του Δημητρίου Δάρβαρη από την Κλεισούρα της Μακεδονίας που είχε εκδοθεί στη Βιέννη το 1804 και επανεκδοθεί το 1820 στο Βουκουρέστι 20. Eκτός από τον Πρόλογο, στον οποίο έχουμε ήδη αναφερθεί, το Αλφαβητάριο του Μπερόν αποτελείται από οκτώ κεφάλαια και ένα κείμενο στο τέλος του βιβλίου, το οποίο απευθύνεται προς τους «ομογενείς» του συντάκτη και έχει θέση Επιλόγου. Tο πρώτο κεφάλαιο περιέχει το αλφάβητο και τη γραμματική της βουλγαρικής γλώσσας. Στην αρχή αυτού του κεφαλαίου καταγράφονται 42 γράμματα του αλφαβήτου και όλοι οι δυνατοί συλλαβικοί συνδυασμοί συμφώνων και φωνηέντων 21. Έπειτα, ακολουθούν απλά παραδείγματα όλων των γραμματικών τύπων της γλώσσας (οι κλίσεις των ουσιαστικών, επιθέτων, αντωνυμιών, άρθρων και ρημάτων, προθέσεις, επιρρήματα, σύνθετες και παράγωγες λέξεις) 22. Tο δεύτερο κεφάλαιο περιέχει διάφορες προσευχές που οι μαθητές οφείλουν να κάνουν κάθε μέρα, σε τακτές ώρες (το πρωί, το μεσημέρι, το απόγευμα και το βράδυ) 23. Στο τρίτο κεφάλαιο με τον τίτλο Kαλές συμβουλές (Γνωμικά και 19 Bukvar s različni poučenija sobrani ot Petra X. Beroviča za bălgarskite učilišta, ό.π., σ. 3. 20 Για το Εκλογάριον του Δάρβαρη, βλ. D. Loukidou-Mavridou, I. Papadrianos, «Dimitrios Darvaris. Sa contribution à l évolution littéraire bulgare», Πνευματικές και πολιτιστικές σχέσεις Ελλήνων και Βουλγάρων από τα μέσα του 15 ου έως τα μέσα του 19 ου αιώνα, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1980, σσ. 211-226 και B. Penev, Istorija na novata bălgarska literatura v četiri toma, ό.π., σ. 322. 21 Bukvar s različni poučenija sobrani ot Petra X. Beroviča za bălgarskite učilišta, ό.π., σσ. 12-14. 22 Ό.π., σσ. 15-26. 23 Ό.π., σσ. 26-36.

14 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ παραγγέλματα) ο συντάκτης έχει συγκεντρώσει διάφορες παροιμίες και συμβουλές για την ορθή διαπαιδαγώγηση των μαθητών 24. Για παράδειγμα, μία τέτοιου είδους συμβουλή είναι η εξής: «Nα μιλάς λίγο, να ακούς πολύ. Για αυτό έχεις ένα στόμα και δύο αυτιά» 25. Στο τέταρτο κεφάλαιο με τον τίτλο Έξυπνες απαντήσεις (Αποφθέγματα) οι μαθητές διαβάζουν τις σύντομες απόψεις γνωστών αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων (Θαλής, Σωκράτης, Πλάτων, Aριστοτέλης, Eπίκτητος, Aρίστιππος, Ζήνων, κ.ά.) και ιστορικών προσώπων (Περικλής, Φίλιππος, Aλέξανδρος, κ.ά.) για διάφορα φιλοσοφικά ή πρακτικά ζητήματα 26. Aναφέρουμε δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα: A) «Pώτησαν το Θαλή: -Tι είναι δύσκολο; και αυτός απάντησε: -Nα γνωρίσει ο άνθρωπος τον εαυτό του...». Β) «Pώτησαν τον Aλέξανδρο:-Πού είναι η περιουσία σου; Kαι αυτός έδειξε τους φίλους του...» 27. Το πέμπτο κεφάλαιο με τον τίτλο Mύθοι (Μύθοι εκλεκτοί) και το έκτο κεφάλαιο με τον τίτλο Διάφορες ιστορίες (Ποικίλαι ιστορίαι και διηγήσεις) περιέχουν κείμενα που έχουν επίσης διδακτικό και παιδαγωγικό χαρακτήρα 28. Στο έβδομο κεφάλαιο με τον τίτλο Φυσικές Διηγήσεις (Φυσικαί Διατριβαί) ο Μπερόν προσφέρει εκπαιδευτικό υλικό από τις φυσικές επιστήμες με σκοπό να γνωρίσουν οι μαθητές τον κόσμο της φύσης. Στο κεφάλαιο αυτό δίνονται πληροφορίες για το αλάτι, το φυτό του καφέ, τη ζάχαρη, τον καπνό, το βαμβάκι, το λιοντάρι, τον πίθηκο, τον ελέφαντα, τον τάρανδο, τον κροκόδειλο, το ρινόκερο, τον ιπποπόταμο, τη στρουθοκάμηλο, τη φάλαινα, το δελφίνι, τη μέλισσα, το 24 Ό.π., σσ. 37-41. 25 Ό.π., σ. 39. 26 Ό.π., σσ. 41-51. 27 Ό.π., σσ. 41-42. 28 Ό.π., σσ. 51-58, 58-90.

ANNA ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ 15 μερμήγκι, τον άνθρωπο και τα ατμοσφαιρικά φαινόμενα 29. Επιπλέον, εικόνες με κάποια από τα παραπάνω ζώα παραθέτονται στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου. Τέλος, το ό- γδοο κεφάλαιο με τον τίτλο Αριθμητική περιέχει πίνακες με παραδείγματα των τεσσάρων αριθμητικών πράξεων 30. Τα περιεχόμενα του σχολικού εγχειριδίου απηχούν ξεκάθαρα την επιρροή από τις ιδέες του Διαφωτισμού, τον «εκγυκλοπαιδισμό» της Δύσης και τον ορθολογισμό της ευρωπαϊκής επιστήμης, που έφθαναν στους Βουλγάρους δια μέσου της ελληνικής παιδείας. Ο Μπερόν προτείνει για τους Βουλγάρους μαθητές ένα κοσμικό πρόγραμμα σπουδών στη μητρική τους γλώσσα που περιέχει στοιχειώδεις γνώσεις γραμματικής, αριθμητικής και φυσικών επιστημών με βάση απλά παραδείγματα και εποπτικά μέσα (εικόνες, πίνακες και καταλόγους), ηθικές συμβουλές και διδακτικές ιστορίες. Το πρόγραμμα αυτό, όμως, δεν είναι ακόμα καθαρά πατριωτικό και ούτε διαπαιδαγωγεί ένθερμους αγωνιστές για τα βουλγαρικά εθνικά ιδεώδη. Οι μικροί μαθητές δεν μαθαίνουν στοιχεία για τη βουλγαρική πατρίδα και τις πράξεις των προγόνων τους. Aντίθετα, στις σελίδες του καταγράφονται τα ονόματα, λόγια και έργα επιφανών προσώπων της αρχαίας ελληνικής ιστορίας και φιλοσοφίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το μόνο βουλγαρικό χαρακτηριστικό του βιβλίου είναι η γλώσσα του. Στον Πρόλογο αλλά και στον Επίλογο του βιβλίου, ο Μπερόν τονίζει ότι είναι ανάγκη ο βουλγαρικός λαός να σταματήσει να ζει στο σκοτάδι χωρίς εκπαίδευση, γραμματεία και επιστήμη στη βουλγαρική γλώσσα. Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου απευθύνεται προς τους «αγαπητούς ομογενείς» και τους ενθαρρύνει να εντείνουν τις προσπάθειές τους για να τυπω- 29 Ό.π., σσ. 91-132. 30 Ό.π., σσ. 133-140.

16 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ θούν και άλλα βιβλία για την εκπαίδευση του βουλγαρικού λαού στη γλώσσα του, παραθέτοντας έναν κατάλογο τέτοιων βιβλίων που φαίνεται ότι ο βουλγαρικός φιλολογικός σύλλογος του Μπρασόβ σχεδίαζε να τυπώσει, και καλώντας τους να εγγραφούν συνδρομητές για την έκδοσή τους 31. Eπιπλέον, επαναλαμβάνει για ακόμα μία φορά την άποψη του Προλόγου του: «...είναι πολύ ευκολότερο να μαθαίνουμε πρώτα τη γλώσσα μας με τους γραμματικούς κανόνες της και ύστερα μία άλλη γλώσσα» 32. Το Αλφαβητάριο του Μπερόν φαίνεται ότι προέρχεται από το περιβάλλον του κύκλου της πρώτης βουλγαρικής φιλολογικής εταιρείας που είχε συσταθεί με τη συνδρομή ε- μπόρων στο Μπρασόβ. Το βιβλίο ήταν το πρώτο και μάλλον και το τελευταίο εκδοτικό αποτέλεσμα της δράσης μίας μικρής ομάδας εγγραμμάτων που, επηρεασμένοι από τον Σωφρόνιο και τις ιδέες του διαφωτισμού, πίστευαν ότι το βουλγαρικό γένος έπρεπε να αποκτήσει βιβλία και εκπαίδευση στη βουλγαρική καθομιλουμένη γλώσσα. Οι δραστηριότητες, όμως, της βουλγαρικής φιλολογικής εταιρείας στο Μπρασόβ ανεστάλησαν πολύ σύντομα, αφού το 1825 έπαυσε η λειτουργία της, ενώ την πρωτοβουλία ανάλογης δραστηριότητας θα αναλάμβανε το επόμενα χρόνια η βουλγαρική παροικία του Βουκουρεστίου 33. Πάντως, τα επόμενα χρόνια από την έκδοση του Αλφαβηταρίου φάνηκε ότι είχε αρχίσει η πορεία για την έξοδο του βουλγαρικού λαού από το σκοτάδι της αγραμματοσύνης. Ακολουθώντας το δρόμο του Μπερόν, και άλλοι Βούλγαροι 31 Βλ. ό.π, στο Αγαπητοί ομογενείς (κείμενο που παρατίθεται στο τέλος του βιβλίου ως Επίλογος), χωρίς αριθμό σελίδων. 32 Ό.π., στο ίδιο κείμενο. 33 Για λεπτομέρειες, βλ. Β. Γ. Μαραγκός, Παΐσιος Χιλανδαρινός και Σωφρόνιος Βράτσης. Από την Ορθόδοξη ιδεολογία στη διάπλαση της βουλγαρικής ταυτότητας, ό.π., σσ. 242-249.

ANNA ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ 17 εγγράμματοι συντάσσουν σχολικά εγχειρίδια και μελέτες για την εκπαίδευση που προτείνουν ένα κοσμικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα στην ομιλούσα γλώσσα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της εκδοτικής δραστηριότητας είναι το εξάτομο έργο με τον τίτλο Η Σλαβοβουλγαρική παιδεία, το οποίο συντάχθηκε το 1835 από τον Ν. Μποζβέλι (Ν. Bozveli) και τον Εμ. Βασκίντοβιτς (Em. Vaskidović), δύο γνωστές μορφές της βουλγαρικής εθνικής Παλιγγενεσίας 34. Όσον αφορά τον Μπερόν, σημειώνουμε ότι αμέσως μετά την έκδοση του εγχειριδίου επέλεξε να συνεχίσει τις σπουδές του στην Ευρώπη. Στα 1825 έφυγε από το Μπρασόβ για τις γερμανικές χώρες, όπου παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Xαϊντελβέργης και στη συνέχεια σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο του Mονάχου, υποστηρίζοντας με επιτυχία τη διδακτορική του διατριβή. Έργάστηκε ως γιατρός στο Bουκουρέστι και την Kραϊόβα, αλλά τελικά εγκατέλειψε αυτό το επάγγελμα και ασχολήθηκε για κάποια χρόνια με εμπορικές δραστηριότητες. Έχοντας κερδίσει χρήματα από το εμπόριο, αναχώρησε για την Eυρώπη και πέρασε τα τελευταία 25 χρόνια της ζωής του κυρίως στο Παρίσι αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις όπου επιδόθηκε στη συγγραφή ενός τεράστιου αριθμού επιστημονικών κειμένων. Εκτός από το Παρίσι, ταξίδεψε στην Πράγα, το Λονδίνο, το Bερολίνο, τη Bιέννη, ακόμα και την Aθήνα 35. 34 N. Danova, «Les lumières et les tentative de formation d une mentalité nouvelle chez les Bulgares au XIXe siècle», Revue des Études Sud-Est Européennes, XXX/3-4 (1992), σ. 241. Για τις εκδόσεις αυτών των βιβλίων βλ. και N. Genčev, Bălgarskoto Văzraždane, ό.π., σ. 178 B. Penev, Istorija na novata bălgarska literatura, ό.π., σσ. 329-331. 35 Στα 1853 ο Μπερόν προσκλήθηκε από την Ελληνική Ένωση των Φυσικών Eπιστημών στην Aθήνα, όπου έκανε εισήγηση με θέμα την καταστροφή της Γης κατά την περίοδο του Κατακλυσμού. Στα 1852-1853 δημοσίευσε στην Αθήνα τρεις επιστημονικές μελέτες σχετικά με τη μετεω-

18 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ Ως το τέλος της ζωής του (1871) είχε συγγράψει γύρω στους 30 τόμους με κείμενα κυρίως για τα αγαπημένα του θέματα, τη φιλοσοφία, τις φυσικές, επιστήμες, μετεωρολογία, ατμοσφαιρολογία, μαθηματικά, χημεία. Υπό την επιρροή της φυσικής φιλοσοφίας του Φρ. Σέλλινγκ (Fr. Schelling) και του θετικισμού του Αυγ. Κόμτ (Aug. Comte), δημοσίευσε μία ε- νότητα έργων υπό τον κοινό τίτλο Systéme (Σύστημα), καθώς και ένα έργο επτά τόμων υπό τον τίτλο Panépistéme (Πανεπιστήμη), το οποίο ήταν μία απόπειρα να ενοποιήσει όλους τους τομείς της επιστήμης εκείνης της εποχής. Συνέγραψε τα περισσότερα από τα επιστημονικά βιβλία στα γαλλικά, τα γερμανικά και τα ελληνικά, επειδή προφανώς ήταν πολύ δύσκολο για αυτόν να συντάξει επιστημονικά κείμενα στη μητρική του γλώσσα που ακόμα δεν είχε διαμορφωθεί ως κοινή λόγια γλώσσα με επιστημονική ορολογία 36. Παρά το ότι αυτός είχε υποστηρίξει με πάθος την εκπαίδευση του λαού του στη βουλγαρική γλώσσα, τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα κατευθύνονταν πολύ πιο μακριά από τα εκπαιδευτικά ζητήματα των ομογενών του. Ωστόσο, δεν έπαυσε να ενδιαφέρεται και για την κατάσταση της εκπαίδευσης στην πατρίδα του. Bοηθούσε συχνά νεαρούς συμπατριώτες του να σπουδάσουν με υποτροφίες, ήταν συνρολογία. Βλ. Α. Alexieva, «L activité littéraire des Bulgares en lange grecque pendant la première moitié du XIXe siècle», ό.π., σ. 114. 36 Για τις επιστημονικές του μελέτες, βλ. N. Gενčev, Kr. Paskalova (επιμέλεια), Bălgarskata văzroždenska inteligencija, ό.π., σσ. 66-67 και A. Alexieva, ό.π., σσ. 113-114. Στα ελληνικά δημοσίευσε τρεις μελέτες με τους αντίστοιχους τίτλους Ατμοσφαιρολογία ήτοι ερμηνεία των ημερονυκτίων περιόδων της ταχύτητας του θερμομέτρου Παράρτημα περί των προφυλακτικών κατά του κεραυνού και της καταιγίδος μέσων (Αθήνα 1852), Γενική κληματολογία ήτοι ερμηνεία της κυκλοφορίας του ύδατος εις την γην Παράρτημα περί κατακλεισμού (Αθήνα 1853) και Μαγνητολογία. Σύστημα ηλεκτρολογίας εφηρμοσμένης εις την μετεωρολογίαν (Aθήνα 1853).

ANNA ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ 19 δρομητής στην έκδοση βουλγαρικών βιβλίων και υποστήριζε την εκπαίδευση των κοριτσιών. Yπό την επιρροή των ευρωπαϊκών σπουδών και προφανώς των ιδιαίτερων επιστημονικών ενδιαφερόντων του, δεν μπόρεσε να αντισταθεί στην έλξη των φυσικών επιστημών και της φιλοσοφίας. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο Μπερόν επέλεξε να ακολουθήσει τη μοναχική πορεία ενός Eυρωπαίου διανοητή, φιλoσόφου και επιστήμονα, ενώ την ίδια περίοδο οι εγγράμματοι και λόγιοι ομογενείς του ακολουθούσαν το δρόμο που αυτός είχε ανοίξει με την έκδοση του Αλφαβηταρίου. Ο Β. Απρίλοφ (V. Aprilov) και ο N. Παλαούζοφ (N. Palauzov), δύο έμποροι από τη βουλγαρική παροικία της Oδησσού της Pωσίας, ανέλαβαν την πρωτοβουλία να ιδρύσουν το πρώτο βουλγαρικό κοσμικό σχολείο στη γενέτειρά τους, την πόλη Γκάμπροβο, όπου οι Bουλγαρόπαιδες θα διδάσκονταν τη βουλγαρική γλώσσα με την αλλοδιδακτική μέθοδο διδασκαλίας. Περίπου δέκα χρόνια μετά την έκδοση του Αλφαβηταρίου, το σχολείο λειτούργησε το 1835 στο Γκάμπροβο, χάρη στην οικονομική συνδρομή των εμπορικών παροικιών της Oδησού και του Bουκουρεστίου 37. Για τη θέση του δασκάλου στο σχολείο αυτό επιλέχτηκε ο γνωστός λόγιος της βουλγαρικής εθνικής Παλιγγενεσίας και συντάκτης της πρώτης βουλγαρικής γραμματικής, ο μοναχός Νεόφυτος Ρίλας (Neofit Rilski, 1795-1881), ένας πραγματικά «φωτισμένος» εκκλησιαστικός λόγιος, ο οποίος είχε αποδεχτεί τη σημασία της κοσμικής εκπαίδευσης για την εθνική αφύπνιση των Bουλγάρων. Προτού αφοσιωθεί στα εκπαιδευτικά του καθήκοντα στο Γκάμπροβο, ο Νεόφυτος πήγε στο ελληνικό σχολείο στο Bουκουρέστι για να ειδικευτεί στην αλληλοδι- 37 Ν. Genčev, Bălgarskoto Văzraždane, ό.π., σσ. 159-160.

20 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ δακτική μέθοδο, τη μέθοδο διδασκαλίας που είχε προτείνει και ο Μπερόν στον Πρόλογο του Αλφαβηταρίου 38. Oι απόφοιτοι του πρώτου βουλγαρικού σχολείου στο Γκάμπροβο συνέβαλαν στην ίδρυση παρόμοιων αλληλοδιδακτικών σχολείων σε διάφορες βουλγαρικές πόλεις όπου αναπτυσσόταν ραγδαία μια εμποροβιοτεχνική κοινωνική ομάδα του πληθυσμού που επιθυμούσε για τα παιδιά της σύγχρονη κοσμική εκπαίδευση. Oι συνεχιστές, όμως, του Μπερόν δεν υιοθέτησαν μόνο ένα κοσμικό ορθολογιστικό πρόγραμμα σπουδών σύμφωνα με το πνεύμα του Διαφωτισμού, αλλά και ένα ρομαντικό εθνικό πατριωτικό πρόγραμμα. O Απρίλοφ (1789-1847) πίστευε ότι τα σχολεία δεν έπρεπε μόνο να προετοιμάζουν τους μαθητές να γίνουν χρήσιμα μέλη μιας σύγχρονης κοινωνίας, αλλά και να γίνουν ενθερμοι Bούλγαροι πατριώτες 39. Aυτό σήμαινε ότι οι Bούλγαροι έπρεπε να απομακρυνθούν από την πολιτιστική επιρροή της ελληνικής εκπαίδευσης και της ελληνικής εκκλησίας 40. Για αυτό το λόγο, εκτός από τη βουλγαρική γλώσσα, οι μαθητές έπρεπε να διδαχθούν βουλγαρική ιστορία και γεωγραφία, για να τους εμφυσηθεί η αγάπη για την πατρίδα και τον πολιτισμό της, αλλά και ο θαυμασμός για τα έργα των προγόνων τους. Oι μαθητές του πρώτου βουλγαρικού σχολείου έ- γιναν αργότερα οι δάσκαλοι άλλων βουλγαρικών σχολείων και διαπαιδαγώγησαν τους δικούς τους μαθητές σύμφωνα με τα βουλγαρικά εθνικά ιδεώδη. Η ίδρυση των πρώτων κοσμικών σχολείων από τις βουλγαρικές εμπορικές κοινότητες και η έναρξη του αγώνα για 38 Th. A. Meininger, The formation of an nationalist Bulgarian intelligentsia, ό.π., σσ. 87-88. 39 Για τις παιδαγωγικές απόψεις του Απρίλοφ, βλ. Β. Penev, Istorija na novata bălgarska literatura v četiri toma, ό.π., σσ. 492-496. 40 Th. A. Meininger, The formation of a nationalist Bulgarian intelligentsia, ό.π., σ. 91.