Παναής Κασσιανός, δάσκαλος Διευθυντής του 10ου Ειδικού Δ.Σ. Αθηνών (Μαρασλείου) Ομιλία-συζήτηση με βασικό άξονα προσέγγισης το Φάσμα του Αυτισμού και με αφορμή το βιβλίο της Εύας Βακιρτζή «Το Αυγό» στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων: Σάββατο 21 Μαρτίου 2015 Εμπειρίες από την εκπαίδευση και συνεκπαίδευση μαθητών που ανήκουν στο αυτιστικό φάσμα Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο εγγράφονται και φοιτούν τόσο στα σχολεία ειδικής αγωγής, όσο και στα σχολεία γενικής εκπαίδευσης μαθητές που ανήκουν στο αυτιστικό φάσμα. Η συχνότητα εμφάνισης του φαινομένου είναι κατά πολύ μεγαλύτερη από ό,τι συνέβαινε στο πρόσφατο παρελθόν, με αποτέλεσμα να έχει αλλάξει κατά πολύ το προφίλ των μαθητικών ομάδων. Η συνθήκη αυτή απαιτεί προσαρμογή των μεθόδων διδασκαλίας και δημιουργεί νέα δεδομένα στη διαχείριση της σχολικής τάξης. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του αυτισμού, που είναι οι δυσκολίες στην επικοινωνία και στην κοινωνική συναλλαγή και κατανόηση, καθώς και η ακαμψία της σκέψης και της συμπεριφοράς, εμποδίζουν τα παιδιά με διαταραχή αυτιστικού φάσματος (ΔΑΦ) να κατανοήσουν τον κόσμο, τον οποίον βιώνουν ως ακατάληπτο και απειλητικό. Γι αυτό τον λόγο, πριν αναφερθούμε σε οτιδήποτε σχετικά με την εκπαίδευση των μαθητών με ΔΑΦ, θα πρέπει να επισημάνουμε τις βασικές αρχές και αντιλήψεις που θα πρέπει να διέπουν τους εκπαιδευτικούς όλων των ειδικοτήτων και βαθμίδων εκπαίδευσης, προκειμένου να είναι σε θέση να κατανοήσουν και να επικοινωνήσουν με τους μαθητές τους, αλλά και να σχεδιάσουν και να εφαρμόσουν τα εκπαιδευτικά τους προγράμματα, αρχές οι οποίες συνοψίζονται στα εξής: 2 2 2 Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνονται τον κόσμο είναι ιδιαίτερος και θα πρέπει να τον κατανοήσουμε. Ο τρόπος σκέψης τους είναι διαφορετικός και όχι λανθασμένος, που πρέπει να τον «διορθώσουμε». Δεν επικεντρώνουμε την προσπάθειά μας στην αλλαγή του ατόμου, αλλά στην προσφορά βοήθειας για να κατανοήσει τις απαιτήσεις των άλλων. Μετά από αρκετά χρόνια εργασίας στην ειδική αγωγή και εκπαίδευση μπορούμε να καταθέσουμε όλα όσα μας έμαθαν οι μαθητές μας με αυτισμό σχετικά με την εκπαίδευσή τους. Κατ αρχάς μας έμαθαν ότι κάθε περίπτωση είναι ξεχωριστή, όπως ξεχωριστός είναι κάθε άνθρωπος και γι αυτό το πρώτο που πρέπει να κάνουμε είναι να μάθουμε τον μαθητή μας, αξιολογώντας τις αδυναμίες του, μα και τα δυνατά του σημεία.
Για την επίτευξη της ηρεμίας και τη μεγαλύτερη δυνατή αποφυγή ερεθισμού των αισθητηριακών τους ευαισθησιών, χρειάζονται να γίνουν προσαρμογές στο εκπαιδευτικό περιβάλλον που τους υποδέχεται. Οι προσαρμογές αυτές αφορούν τον Χώρο, τον Χρόνο και τον Τρόπο. ΧΩΡΟΣ: Η τάξη πρέπει να είναι οργανωμένη με σαφείς χώρους δραστηριοτήτων, γιατί η οργάνωση του χώρου ενισχύει τη λειτουργικότητα του μαθητή με ΔΑΦ. Να υπάρχουν οριοθετημένοι χώροι ατομικής εργασίας, καθώς και χώρος κοινών δραστηριοτήτων. Η αποφυγή έντονων οπτικών και ακουστικών ερεθισμάτων συμβάλλει στη διατήρηση της ηρεμίας και ενισχύει τη συγκέντρωση. ΧΡΟΝΟΣ: Η καθημερινή ρουτίνα πρέπει να είναι οργανωμένη και το πρόγραμμά της να το γνωρίζει το παιδί. Ανεκτικότητα στην ανταπόκριση Προετοιμασία για την οποιαδήποτε αλλαγή. Επιλογή χρόνου μέγιστης απόδοσης, γιατί άλλος μαθητής χρειάζεται περισσότερο χρόνο να προσαρμοστεί και να λειτουργήσει, ενώ άλλος αποδίδει καλύτερα όταν είναι ξεκούραστος. Σταδιακή αύξηση του χρόνου από την ατομική στην ομαδική εργασία. ΤΡΟΠΟΣ: Επιλογή κατάλληλων μεθόδων. Εφαρμογή κατάλληλων προγραμμάτων. Χρήση απλής, ξεκάθαρης γλώσσας με σαφείς οδηγίες, χωρίς υπονοούμενα. Οπτικοποιημένη υποστήριξη στην επικοινωνία, στο καθημερινό πρόγραμμα και στις εργασίες. Χρήση κοινωνικών ιστοριών. Μεθοδικότητα. Ατομικός φάκελος
Αξιολόγηση Εξατομικευμένα προγράμματα εκπαίδευσης Ατομικός φάκελος: Ένας οργανωμένος ατομικός φάκελος μαθητή ενισχύει τη δυνατότητα των εκπαιδευτικών να ενημερώνονται και να σχεδιάζουν τις παρεμβάσεις τους. Ο ατομικός φάκελος πρέπει να περιλαμβάνει τόσες περιοχές, όσες είναι οι ειδικότητες των εκπαιδευτικών που παρεμβαίνουν στο παιδί. Σε κάθε περιοχή ο εκπαιδευτικός της αντίστοιχης ειδικότητας καταγράφει την αξιολόγησή του και στη συνέχεια καταχωρεί τους στόχους παρέμβασης στον συγκεκριμένο μαθητή. Ενδεικτικά, οι περιοχές που πρέπει να περιλαμβάνει ένας ατομικός φάκελος είναι: Ατομικά στοιχεία Αρχικές αξιολογήσεις Ιατρικό ιστορικό Κοινωνικό ιστορικό Ψυχολογική εκτίμηση Λογοθεραπεία Εργοθεραπεία Φυσική αγωγή Μουσική Μαθησιακή αξιολόγηση Εξατομικευμένο πρόγραμμα εκπαίδευσης Αξιολόγηση: Προκειμένου να συντάξουμε και να εφαρμόσουμε ένα πρόγραμμα που θα ανταποκρίνεται στις ανάγκες του συγκεκριμένου μαθητή, οφείλουμε να αξιολογήσουμε τις δυνατότητες και τις αδυναμίες του και η αξιολόγησή μας να εστιάζεται και να διερευνά τις παρακάτω περιοχές: Επικοινωνία (λεκτική και εξωλεκτική)
Κοινωνική συναλλαγή Ακαμψία σκέψης, συμπεριφοράς, φαντασίας Τυπικά χαρακτηριστικά Γνωστικές περιοχές Εξατομικευμένα προγράμματα εκπαίδευσης: Τα εξατομικευμένα προγράμματα εκπαίδευσης (ΕΠΕ) αποτελούν συλλογική υπόθεση και ευθύνη του σχολείου και σχεδιάζονται και υλοποιούνται σε ειδική συνάντηση του εκπαιδευτικού της τάξης με τις ειδικότητες του ειδικού εκπαιδευτικού προσωπικού. Οι γονείς των μαθητών ενημερώνονται για τη στοχοθεσία που τίθεται για την εκπαίδευση των παιδιών τους και τους ζητείται η δική τους συνδρομή για την επίτευξη ορισμένων στόχων. Οι μαθητές με ΔΑΦ μας έμαθαν να λειτουργούμε με κουτάκια, όπως αυτά που αρέσουν σε αυτούς, και διαπιστώσαμε ότι με αυτό τον τρόπο δουλεύουμε πιο αποτελεσματικά μαζί τους. Ένας τρόπος να οργανώσουμε τη δουλειά μας με μεθοδικότητα είναι να φανταστούμε το πρόγραμμα των μαθητών μας όπως στον παρακάτω πίνακα: Περιοχή Μακροπρόθεσμος στόχος Α ν ά λ υ σ η σ τ ό χ ο υ (βήματα) Βραχυπρόθεσμοι στόχοι Αποτέλεσμα Επικοινωνία Κοινωνική συναλλαγή Συμπεριφορά Αυτοεξυπηρέτηση Γνωστικό Γλώσσα Μαθηματικά Συμπεριφορά:
Η ερμηνεία της συμπεριφοράς των παιδιών με ΔΑΦ, η οποία τους προκαλεί προβλήματα τόσο στο σχολικό, όσο και στο οικογενειακό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, είναι μια απαιτητική δουλειά, για την οποία επίσης μάθαμε πολλά από τους μαθητές μας, παρατηρώντας τους, επικοινωνώντας μαζί τους και προσπαθώντας να κατανοήσουμε τα θέλω τους και τα μπορώ τους. Κατ αρχάς μας έμαθαν ότι μια «προκλητική» συμπεριφορά δεν έχει πρόθεση την επίθεση προς τους γύρω τους, αλλά αποτελεί τον μόνο τρόπο για να επηρεάσουν το περιβάλλον τους και να επικοινωνήσουν με αυτό. Χρήσιμα μοτίβα και φόρμες για την κατανόηση της συμπεριφοράς των παιδιών με ΔΑΦ είναι η μέθοδος του παγόβουνου και η μέθοδος του αστεριού. Πρόκειται για τεχνικές δανεισμένες από τη μέθοδο TEACCH, οι οποίες μας βοηθούν να κατανοήσουμε τον τρόπο αντίδρασης των παιδιών, να διαχειριστούμε τις δύσκολες στιγμές της συμπεριφοράς τους και να θέσουμε ρεαλιστικούς στόχους για την αλλαγή των τρόπων αντίδρασής τους, αλλά κυρίως για να ρυθμίσουμε το περιβάλλον με τέτοιον τρόπο, ώστε να μην είναι αγχογόνο. Σύμφωνα με την τεχνική του παγόβουνου πρέπει να συνδέουμε την ορατή και παρατηρούμενη συμπεριφορά (α) με τους υποκείμενους παράγοντες (β) που αποτελούν τους λόγους και τις αιτίες εκδήλωσης της συμπεριφοράς. (α) Η τεχνική του αστεριού μάς βοηθά, μέσα από τη συστηματική καταγραφή του πλαισίου (π), των αφορμών (α), των πράξεων (πρ) και των αποτελεσμάτων (απ) των δύσκολων συμπεριφορών, να επιλέξουμε την πιο πιθανή αιτία και να σχεδιάσουμε την παρέμβασή μας. αφ (β) πλ πρ απ Ακόμα μας έμαθαν κάτι πολύ σημαντικό οι μαθητές μας με ΔΑΦ σχετικά με την εκπαίδευσή τους. Μας έμαθαν ότι μας χρειάζονται, όσο και αν δείχνουν ότι μας αποφεύγουν. Και το σημαντικότερο, διαπιστώσαμε κι εμείς ότι τους χρειαζόμαστε να είναι μαζί μας στον κοινό χώρο και στο κοινό σχολείο. Τα οφέλη από αυτή τη συνύπαρξη είναι πολλαπλά. Οι ίδιοι θα έχουν τις ευκαιρίες για μια ισόρροπη ανάπτυξη, καθώς θα τους προσφερθεί η δυνατότητα βελτίωσης των κοινωνικών και ψυχοσυναισθηματικών τους δεξιοτήτων, μέσα από την επαφή τους με το πρότυπο μίμησης των συνομηλίκων τυπικής ανάπτυξης και θα βελτιώσουν το αυτοσυναίσθημά τους, κάτι που θα συμβάλει θετικά στην επίτευξη προόδου των ακαδημαϊκών δεξιοτήτων τους. Οι μαθητές του γενικού σχολείου μέσα από τη συναναστροφή και συνύπαρξη με τους μαθητές με αναπηρία αναγνωρίζουν την ύπαρξή τους, πράγμα χρήσιμο για την ενήλικη ζωή τους, γιατί θα έχουν βιώσει
τη διαφορετικότητα στη νοητική, σωματική και συναισθηματική ικανότητα ως κάτι το φυσιολογικό και δε θα τρομάζουν ούτε θα σοκάρονται όταν συναντούν στην καθημερινότητά τους ενήλικες πλέον συμμαθητές τους. Με αυτή την αλληλεπίδραση βελτιώνεται το επίπεδο ενσυναίσθησης των παιδιών και η συνεργασία αποκτά νόημα, με άμεσες συνέπειες στη ζωή των παιδιών, γιατί μαθαίνουν να παρατηρούν και να χαίρονται τις μικρές και μεγάλες αλλαγές και διαφορές στη ζωή και ο πλούτος αυτών των εμπειριών θα διευρύνει τα όρια του νου και της ψυχής τους. Το μέλλον λοιπόν δεν μπορεί να οδηγεί αλλού, πέρα από τη συνάντηση στο ίδιο σχολείο, με κανόνες και με σεβασμό στις ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες όλων των παιδιών.