ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ Πρόλογος Για τα υποκείμενα της μάθησης Ορισμένα επεισόδια της αμερικανικής σειράς «The Wire» πρόκειται για την πιο επιτυχημένη σειρά, όπως λέγεται, από πλευράς κριτικής και αριθμού τηλεθεατών διαδραματίζονται στο σχολείο μιας αφροαμερικανικής φτωχογειτονιάς με πολύ υψηλή εγκληματικότητα στη Βαλτιμόρη. Στο σχολείο αυτό οι μαθητές και οι μαθήτριες θεωρούνται εντελώς «ανεπίδεκτοι/ες μαθήσεως», κυρίως εξαιτίας της παντελούς έλλειψης στοιχειωδών σχολικών γνώσεων σε συνδυασμό με απόλυτη αδιαφορία για μόρφωση, και επιθετική συμπεριφορά τόσο μεταξύ τους όσο και απέναντι στο προσωπικό. Καμιά προσπάθεια των εκπαιδευτικών δεν φέρνει θετικά αποτελέσματα, μέχρι που ο καθηγητής των μαθηματικών «ανακαλύπτει» ότι ακόμη κι αυτά τα παιδιά αποκτούν μεγάλο ενδιαφέρον για το μάθημα όταν αυτό έρχεται να απαντήσει σε δικά τους πραγματικά ερωτήματα και να «δέσει» με τις δικές τους προηγούμενες γνώσεις που έχουν αποκτηθεί στο περιβάλλον τους έξω από το σχολείο. Έτσι, ακόμη και η θεωρία των πιθανοτήτων και όλα τα μαθηματικά που είναι απαραίτητα για την κατανόηση, εκμάθηση και εφαρμογή της γίνεται γρήγορα το αγαπημένο τους θέμα, καθώς ανακαλύπτουν τη σημασία της σε διάφορα τυχερά παιχνίδια που παίζουν. Η υιοθέτηση αυτής της προσέγγισης οδηγεί σε γενικότερη επιτυχία και προοιωνίζεται την ομαλή και αποτελεσματική εξέλιξη των παιδιών, έως τη στιγμή που οι σχολικές αρχές αποφασίζουν να κρίνουν την αποτελεσματικότητα του σχολείου από την οποία εξαρτάται η χρηματοδότησή του με ένταξή του σε ένα τεστ «πανεθνικού» χαρακτήρα με κοινές ερωτήσεις για όλα τα παιδιά της Πολιτείας του Μέρυλαντ. Στη συζήτηση, που ακολουθεί, οι μεν εκπαιδευτικοί του σχολείου υπερασπίζονται τη νέα προσέγγιση και αντιτίθενται στο τεστ, οι εκπαιδευτικές αρχές αδιαφορούν γι αυτήν, επιμένοντας στην πολιτική σημασία της κοινής αξιολόγησης, και, τέλος, η 9
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΜΑΡΒΑΚΗΣ μία ψυχολόγος συμπαρατάσσεται με τους/τις εκπαιδευτικούς, ενώ η δεύτερη αποφαίνεται ότι τα παιδιά αυτά δεν έχουν καμιά πιθανότητα σχολικής επιτυχίας και η νέα προσέγγιση έπρεπε ήδη από την αρχή να θεωρείται καταδικασμένη σε αποτυχία. Στη διένεξη αυτή, οι τηλεθεατές, γνωρίζοντας την καθημερινότητα και τις ικανότητες των παιδιών στο πλαίσιο του κοινωνικού τους περιβάλλοντος, παίρνουν κατά κανόνα την πλευρά των εκπαιδευτικών. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σειράς είναι ότι αντλεί το υλικό της από πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν στη συγκεκριμένη πόλη, και τα πρόσωπα είναι σε μεγάλο βαθμό αυθεντικά. Όμως, και να μην ίσχυε αυτό, αναμφισβήτητα θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα συγκεκριμένα επεισόδια στην οθόνη της τηλεόρασης έρχονται να περιγράψουν επεισόδια που έχουν πραγματικά διαδραματιστεί και διαδραματίζονται πολλές χιλιάδες φορές στα σχολεία όλου του κόσμου. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, μεμονωμένοι εκπαιδευτικοί ή μεμονωμένα σχολεία αποδεικνύουν την αποτελεσματικότητα της διαφορετικής προσέγγισης, αλλά η προσήλωση των ιθυνόντων της εκπαίδευσης στις κυρίαρχες θεωρίες για τη φύση των διαδικασιών «διδασκαλίας και μάθησης» είναι αυτή που ακυρώνει ή θέτει στο περιθώριο την παιδαγωγική άποψη ότι αφετηρία κάθε επιτυχημένης διαδικασίας μάθησης δεν μπορεί παρά να είναι τα ενδιαφέροντα και οι εμπειρίες των υποκειμένων της μάθησης. Σ αυτό το γεγονός οφείλεται, άλλωστε, η δυσκολία να γίνει πραγματικότητα το κοινωνικό όραμα ενός δημοκρατικού και ανθρώπινου σχολείου, δηλαδή ενός σχολείου όπου φοιτούν μαζί όλα τα παιδιά ανεξάρτητα από οποιαδήποτε ιδιαιτερότητα μπορεί να έχουν και όλα τα παιδιά αποκτούν όλα τα εφόδια που χαρακτηρίζουν έναν μορφωμένο άνθρωπο, ενώ ταυτόχρονα στο πλαίσιό του οι μαθητές και οι μαθήτριες έχουν το δικαίωμα και τη δυνατότητα να μην βιώνουν την παιδική και τη νεανική ηλικία αποκλειστικά ως περιόδους ιδιαίτερα κοπιαστικής προετοιμασίας για τη ζωή του ενήλικου ανθρώπου (όπως συμβαίνει στο παραδοσιακό σχολείο), αλλά ως τις πιο δημιουργικές και ευτυχισμένες περιόδους της ανθρώπινης ζωής. 10
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ Ακόμη και σήμερα, που έχουν καταγραφεί λεπτομερώς οι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να κάνουμε πραγματικότητα το όραμα του δημοκρατικού και ανθρώπινου σχολείου, υπάρχουν πολλοί, όπως η μία από τις δύο ψυχολόγους στο «The Wire», που θεωρούν ότι κάτι τέτοιο είναι αδύνατο να υπάρξει διότι ορισμένοι άνθρωποι εξαιτίας βιολογικών αιτίων ή κοινωνικών επιδράσεων βρίσκονται σε μια κατάσταση που, δήθεν, παρεμποδίζει την επιτυχή μάθηση στο σχολείο. «Συνεπώς», κατά την άποψή τους, προϋπόθεση για την επιτυχή μάθηση αποτελεί η μετάβαση του υποκειμένου μάθησης στην «κανονικότητα που ισχύει για όλους τους ανθρώπους». Η άποψη αυτή πλειοψηφεί στον χώρο των επιστημόνων που ασχολούνται με το ζεύγος «διδασκαλία και μάθηση», και επιβάλλεται ως κυρίαρχη από τη γραφειοκρατική και πολιτική ηγεσία των περισσότερων εκπαιδευτικών συστημάτων. Το ερώτημα που τίθεται είναι: γιατί οι παιδαγωγοί και οι δραστήριοι μάχιμοι εκπαιδευτικοί δυσκολεύονται να κάνουν πλειοψηφική στην κοινωνία τη δική τους παιδαγωγική προσέγγιση που προκύπτει από τη σχολική εμπειρία και πράξη; Μια απάντηση στο ερώτημα αυτό έρχεται να δώσει το βιβλίο του Αθανάσιου Μαρβάκη. Ο Μαρβάκης επικεντρώνεται στο ερώτημα «τι είναι μάθηση και ποια είναι τα χαρακτηριστικά των διαδικασιών μάθησης». Η δική του προσέγγιση του θέματος διαφέρει ριζικά από όσα διαβάζουμε σε όλα όσο γνωρίζω τα βιβλία για τις θεωρίες μάθησης που κυκλοφορούν στη γλώσσα μας. Αλλά και διεθνώς, μπορούμε να πούμε ότι, αποτελεί εξαίρεση, καθώς εστιάζει στα επιστημολογικά προβλήματα που παρουσιάζουν οι κυρίαρχες θεωρίες και στις συνακόλουθες αρνητικές επιπτώσεις τους στις οργανωμένες μαθησιακές διαδικασίες. Έχοντας ερευνητικά θητεύσει με επιτυχία στο πεδίο της Κριτικής Ψυχολογίας, υιοθετεί στο θέμα της μάθησης τη θεωρία των Klaus Holzkamp και Ute Osterkamp, με τους οποίους συνεργάστηκε για πολλά χρόνια. Στη θεωρία αυτή, η μάθηση θεωρείται ότι είναι χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης και συνεπώς αποτελεί εγγενή ικανότητα κάθε ανθρώπου, με βασικό στοιχείο της την κοινωνικότητα. Μάθηση, λοιπόν, είναι μια διαρκής διαδικασία που γεννιέται από τη σχέση με το περι 11
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΜΑΡΒΑΚΗΣ βάλλον και αναπτύσσεται σε σχέση με αυτό. Συνεπώς, κάθε προσπάθεια υποκατάστασης του πραγματικού περιβάλλοντος από ένα τεχνητό περιβάλλον με στόχο τη «διδασκαλία» πραγμάτων, που δεν συνδέονται με τα ενδιαφέροντα και τις εμπειρίες των υποκειμένων της μάθησης, οδηγεί σε αποτυχία ή, στην καλύτερη περίπτωση, σε αυτό που ο Holzkamp ονόμασε «αμυντική μάθηση». Υπενθυμίζω ότι η θεωρία αυτή ήλθε ως αποτέλεσμα των πολύ γόνιμων για την Παιδαγωγική προβληματισμών που γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν με το κίνημα του 1968 όταν αμφισβητήθηκαν οριστικά όλες εκείνες οι θεωρίες στις κοινωνικές επιστήμες που συνέβαλλαν άμεσα ή έμμεσα στη δικαιολόγηση και αναπαραγωγή των ανισοτήτων στην εκπαίδευση. Είναι η εποχή, όπου οι Ευρωπαίοι «ανακαλύπτουν» τον Paulo Freire και γονιμοποιούν με τις εμπειρίες ε κείνου τις δικές τους προσπάθειες διαμόρφωσης εναλλακτικής θεωρίας και πράξης, με στόχο τη διάνοιξη ενός δρόμου που θα οδηγεί στο δημοκρατικό και ανθρώπινο σχολείο. Είναι η εποχή που «ανακαλύπτονται» για τη Δύση σημαντικοί και αποκλεισμένοι μέχρι τότε από τη δυτική επιστημονική βιβλιογραφία Σοβιετικοί ψυχολόγοι, όπως ο Βυγκότσκι, και επίσης ανακαλούνται στη μνήμη τα έργα των μεταρρυθμιστών παιδαγωγών των πρώτων δεκαετιών του 20 ού αιώνα που έθεταν επιτακτικά το αίτημα για μια εκπαίδευση με επίκεντρο το παιδί, και διδασκαλία και μάθηση από τη σκοπιά του παιδιού. Επρόκειτο για προσπάθειες με διαφορετικές αφετηρίες, όλες όμως έρχονταν να απαντήσουν στις αγκυλώσεις ενός εκπαιδευτικού συστήματος που κλέβει τη ζωή των παιδιών και παράγει αποτυχίες, αδικίες και κοινωνική ανισότητα. Σ αυτή την παράδοση βρίσκεται το βιβλίο του Αθανάσιου Μαρβάκη. Χωρίς να απαξιώνει τις κυρίαρχες θεωρίες μάθησης, έρχεται να τις κρίνει από τη σκοπιά των υποκειμένων της μάθησης, που κατά βάθος απαξιώνονται από αυτές. Χωρίς να αμφισβητεί τα αποτελέσματά τους έρχεται να δείξει τις αρνητικές επιπτώσεις που έχει η δογματική εφαρμογή τους στις διαδικασίες διδασκαλίας και μάθησης στο σχολείο. Έρχεται, τέλος, να φανερώσει στους/στις εκπαιδευτικούς τις δυνατότητες που έχουν να κάνουν πράξη τον κριτικό γραμ 12
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ματισμό, που μέχρι σήμερα παρεμποδίζεται, γιατί στις παραδοσιακές απόψεις οι μαθητές και οι μαθήτριες είναι υποδοχείς διδασκαλίας και όχι υποκείμενα μάθησης. Στο πλαίσιο αυτής της λογικής, τα παιδιά δεν θεωρούνται ώριμα να επιλέξουν θέματα με βάση τα ενδιαφέροντά τους, και η «διαπραγμάτευση» από την πλευρά τους του περιεχομένου σε όλα τα μαθήματα θεωρείται αδιανόητη και εχθρική. Όμως, οι εξελίξεις σε ολόκληρο τον κόσμο δείχνουν ότι η νικηφόρα πορεία του κριτικού γραμματισμού είναι δεδομένη, και οι μάχες οπισθοφυλακής των συντηρητικών παραγόντων της εκπαίδευσης «απλώς» έρχονται να καταδικάσουν ακόμη μερικές γενιές παιδιών στην αποτυχία και στη δυστυχία. Η εμπειρία μου στο πανεπιστήμιο με οδηγεί να εκφράσω την ελπίδα ότι το βιβλίο θα μελετηθεί ιδιαίτερα από τους φοιτητές και τις φοιτήτριες που σκοπεύουν να γίνουν εκπαιδευτικοί. Το πρώτο μάθημά μου με τους νέους φοιτητές και τις νέες φοιτήτριες του Παιδαγωγικού Τμήματος το αφιέρωνα πάντα σε μια από κοινού διερεύνηση της έννοιας «Παιδαγωγική», και της σχέσης της με τις έννοιες «διδασκαλία» και «μάθηση». Όλα τα χρόνια έβλεπα να ξαφνιάζονται όταν δήλωνα ότι εκείνοι/ες μάλλον γνώριζαν καλύτερα από εμένα τι είναι «διδασκαλία και μάθηση στο σχολείο», αφού οι δικές τους σχετικές εμπειρίες ήταν εντελώς πρόσφατες, ενώ, αντίθετα, οι δικές μου χάνονταν σ ένα σχετικά μακρινό παρελθόν. Η αντίδρασή τους δεν αποτελούσε εξαίρεση σε σχέση με αυτό που συμβαίνει σε όλο τον κόσμο, καθώς παντού οι φοιτητές και οι φοιτήτριες δυσκολεύονται να αποδεχτούν ότι αυτό για το οποίο ήλθαν να σπουδάσουν στο πανεπιστήμιο είναι κάτι το οποίο γνωρίζουν πολύ καλά από προσωπική εμπειρία, ότι το έχουν αξιολογήσει πολλές φορές και ότι έχουν διαμορφώσει μια άποψη για τον τρόπο που «πρέπει» να επιτελείται. Συνεπώς, οι σχετικές σπουδές στο πανεπιστήμιο δεν έρχονται να δώσουν πληροφορίες για ένα εντελώς άγνωστο θέμα, αλλά έρχονται να τροποποιήσουν (με τη βοήθεια επιστημονικών δεδομένων) ήδη βαθιά θεμελιωμένες απόψεις, που διαμορφώθηκαν από προσωπικές εμπειρίες. Όμως, στο πανεπιστήμιο τις περισσότερες φορές δεν γίνεται καμιά προσπάθεια ανάδειξης και διαπραγμάτευσης αυτής της εμπειρίας και 13
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΜΑΡΒΑΚΗΣ των επιρροών της, αλλά τα σχετικά μαθήματα περιορίζονται στη παρουσίαση των διάφορων θεωριών. Το αποτέλεσμα αυτής της προσέγγισης είναι να μην υπάρχει συστηματική και συνειδητή τροποποίηση των προηγούμενων απόψεων και, αντίθετα, ό,τι «μαθαίνεται» στο πανεπιστήμιο να ενσωματώνεται σ αυτές με προσωπικό τρόπο και να ενισχύει την προηγούμενη θεωρία ή να παραμένει «εγκυκλοπαιδική γνώση» χωρίς σημασία για την εκπαιδευτική πράξη αργότερα. Σ αυτό το φαινόμενο οφείλεται το γεγονός ότι οι αλλαγές στον τρόπο διδασκαλίας και μάθησης στα εκπαιδευτικά συστήματα του κόσμου ανήκουν στις πιο χρονοβόρες κοινωνικές διαδικασίες που γνωρίζουμε. Με όλα τα παραπάνω καταγραμμένα, πολλές φορές είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι στην εκπαίδευση των εκπαιδευτικών σπάνια λαμβάνονται υπόψη στη διαμόρφωση των προγραμμάτων σπουδών και, κυρίως, στη διδασκαλία των διάφορων αντικειμένων: οι φοιτητές και οι φοιτήτριες αντιμετωπίζονται ως απρόσωποι δέκτες της διδασκαλίας και όχι ως πρόσωπα με δικές τους εμπειρίες και θεμελιωμένες απόψεις που καλούνται να τις κρίνουν και να τις τροποποιήσουν στο ιδιαίτερο πλαίσιο κοινωνικών σχέσεων που, εντέλει, είναι οι πανεπιστημιακές σπουδές. Με το βιβλίο του ο Αθανάσιος Μαρβάκης έρχεται να συμβάλει στην κοινωνικά αναγκαία διαπραγμάτευση των απόψεων όλων μας για τη διδασκαλία και τη μάθηση. Χωρίς αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει «άνοιξη» στην εκπαίδευσή μας. Σεπτέμβριος 2014 Γιώργος Τσιάκαλος 14