ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Κωνσταντίνος Κ. Χατζόπουλος Καθηγητής

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Κωνσταντίνος Κ. Χατζόπουλος Καθηγητής

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΘΗΜΑ ΟΓΔΟΟ Τα «μιλλέτια» - Οι «τζιμμήδες»

ΘΕΣΜΟΙ ΠΟΥ ΚΑΘΙΕΡΩΣΑΝ ΟΙ ΟΘΩΜΑΝΟΙ Devşirme (Παιδομάζωμα) Τιμαριωτικό σύστημα Μιλλέτια

«Ο ΒΟΣΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΠΑΔΙ» «Τα παλιά ινδοπερσικά συγγράμματα που τιτλοφορούνται «Καθρέφτης των ηγεμόνων» παρομοιάζουν συνήθως τον κυρίαρχο με βοσκό και τους υπηκόους του με κοπάδι. Ο Θεός εμπιστεύεται τους υπηκόους του στον βοσκό για να τους προστατέψει και να τους οδηγήσει στο σωστό μονοπάτι, ενώ χρέος των υπηκόων είναι η απόλυτη πειθαρχία προς τον μονάρχη. Οι οθωμανοί σουλτάνοι, όπως όλοι οι μουσουλμάνοι ηγέτες, θεωρούσαν τους υπηκόους τους, τόσο τους μουσουλμάνους, όσο και τους μη μουσουλμάνους, ραγιάδες, που σημαίνει «κοπάδι» Χαλίλ Ιναλτζίκ, Η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η κλασική περίοδος, 1300-1600, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1995, σ. 121

«Ο ΒΟΣΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΠΑΔΙ» Η Θεωρία του Toynbee «Έτσι η νομαδική ζωή ανασυνιστάται αντιπροσωπευτικά από τρεις τάξεις: Από τον σουλτάνο και την τάξη των πιστών, που την αποτελούν οι στρατιωτικοί, οι ασκερί, που αντιστοιχεί στην τάξη των βοσκών της νομαδικής κοινωνίας, από τον πληθυσμό που υποτάχθηκε με τη βία, που αποτελεί το κοπάδι και τρίτο από την τάξη των δούλων της Πύλης, δηλαδή τα ιτς- ογλάν, τα ατζέμ -ογλάν, τους γενίτσαρους, τους σπαχήδες της Πύλης, που αντιστοιχούν στην τάξη των βοηθητικών ζώων της νομαδικής ζωής (καμήλες, σκύλους-φύλακες των κοπαδιών κλπ). Γενικά πρόκειται για μια προσαρμογή της νομαδικής ζωής σ ένα ανθρώπινο περιβάλλον. Στην περίπτωση του οθωμανικού κράτους έχομε μια καλύτερη προσαρμογή απ ότι σε άλλες περιπτώσεις, γιατί εδώ αντιπροσωπεύονται και οι τρεις κατηγορίες που χαρακτηρίζουν τη νομαδική ζωή» Apud, Βασιλική Παπούλια, Ιδεολογικές και κοινωνικές προϋποθέσεις της πολιτικής οργανώσεως της Χερσονήσου του Αίμου, Μέρος Α, Θεσσαλονίκη 1984, σ.113

ΟΙ ΟΡΟΙ «Millet» & «Taife» Millet = 1. έθνος, εθνότητα (σήμερα), 2. θρησκευτική κοινότητα (οθωμανοί), 3. γένος, 4. κόσμος, λαός Taife = 1. συμμορία, 2. ομάδα, σινάφι, 3. φυλή, 4. πλήρωμα πλοίου (Τουρκοελληνικό λεξικό, Κέντρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού, Αθήνα, 2000, σσ. 508 και 701)

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «Millet» «Millet = σημαίνει «θρησκεία», «θρησκευτική κοινότητα» και «έθνος». Αυτές οι τρεις βασικές σημασίες του όρου ήταν συγχρόνως σε χρήση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μέχρι την περίοδο του Τανζιμάτ και μετά απ αυτό» millet = «θρησκευτική κοινότητα» με την έννοια της κοινότητας με την ίδια πίστη ή τον ίδιο λειτουργικό ρυθμό» Encyclopaedia of Islam, τόμος 7ος, σ. 61

Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «Millet» «Η πιο συνήθης χρήση του όρου στα οθωμανικά τουρκικά, πριν από την περίοδο των μεταρρυθμίσεων, σημαίνει την κοινότητα των μουσουλμάνων σε αντίθεση με τους «τζιμμήδες» «Ο συνηθέστερος όρος για μια ομάδα «τζιμμήδων» ήταν tā ife (ομάδα, άνθρωποι, τάξη, φυλή) και λιγότερο συχνά cemaat (εκκλησίασμα, θρησκευτική κοινότητα)» Braude, Benjamin, Foundation Myths of the Millet System, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Benjamin Braude and Bernand Lewis (ed.), New York-London, σσ. 70 & 72

Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «Millet» «Η μορφή που χρησιμοποιείται εδώ αποδεικνύει ότι τουλάχιστον από τα τέλη του 17ου αι. και μετά η κοινότητα των ορθοδόξων και των αρμενίων, οι οποίες περιελάμβαναν στους κόλπους τους οθωμανούς «τζιμμήδες», ήταν γνωστές στις οθωμανικές αρχές της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας ως μιλλέτ» «Το ελληνορθόδοξο μιλλέτ μνημονεύεται ως millet-i Rum/Rum milleti για πρώτη φορά σε έγγραφο του 1170/1757 [ ] ενώ η έννοια Yahud milleti (η θρησκευτική κοινότητα των εβραίων) και Katolik milleti (η θρησκευτική κοινότητα των Ρωμαιοκαθολικών) απαντάται μόλις στα 1839» Encyclopaedia of Islam, τόμος 7ος, σ. 62β

Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «Millet» «Επομένως, ο όρος μπορεί να αναφέρεται μόνο στο ορθόδοξο, αρμενικό και εβραϊκό μιλλέτ και θα πρέπει να θεωρηθεί ως μια ένδειξη ότι η αντίληψη millet είχε γίνει ένα αποδεκτό στοιχείο στη διοικητική γλώσσα της κεντρικής γραφειοκρατίας για να υποδεικνύει τις μη μουσουλμανικές θρησκευτικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας πριν καν από τις αρχές του 19ου αιώνα». Encyclopaedia of Islam, τόμος 7ος, σ. 62β

Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «Millet» «Ο όρος millet με την έννοια της «μη μουσουλμανικής θρησκευτικής κοινότητας» (στην Οθωμανική Αυτοκρατορία) χρησιμοποιήθηκε όχι βέβαια αποκλειστικά ή με συνέπεια πριν από τον 19ο αιώνα [ ] αυτή η συνήθης χρήση μπορεί μόνον να αποδειχθεί σε μερικούς κεντρικούς οργανισμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά όχι στην επαρχιακή ή τοπική διοίκηση, όπου συχνότερη ήταν η χρήση εναλλακτικά του όρου tā ife. Ο όρος δεν υπάρχει στην υπηρεσιακή αλληλογραφία των κυβερνητών και των καδήδων» (Encyclopaedia of Islam, τόμ 7ος, σ. 63β

Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «Millet» «Η ανυπαρξία του γενικού διοικητικού όρου υποδεικνύει πολύ δυνατά ότι δεν υπήρχε διαμορφωμένο διοικητικό σύστημα, δομή, ή σύνολο θεσμών για τις σχέσεις με τους μη μουσουλμάνους [ ] Η απουσία του όρου υποδεικνύει την απουσία μιας θεσμοποιημένης πολιτικής προς τους μη μουσουλμάνους. Σε ό,τι αφορά το έτσι ονομαζόμενο σύστημα των millet ή, ίσως καλύτερα «το κοινοτικό σύστημα», αυτό δεν ήταν θεσμός ή ακόμη περισσότερο ομάδα θεσμών, αλλά πιο σωστά αυτό ήταν ένα σύνολο διευθετήσεων, τοπικών, με αξιοσημείωτη ποικιλία ανάλογα με τον τόπο και τον χρόνο» Braude, Benjamin, Foundation Myths of the Millet System, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Benjamin Braude and Bernand Lewis (ed.), New York-London, σ. 74

Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «Millet» «Οι διάφορες κοινότητες της τάξης των ραγιάδων χωρίστηκαν στην αρχή ανεπίσημα και μετά από το 1453 επισημοποιήθηκε η κατάταξή τους σε μιλλέτια. Τόσο ο θεσμός όσο και η κοινωνική οργάνωση των πολιτών με βάση το δόγμα τους δεν ήταν κάτι καινούργιο. Στην πρώιμη μεσαιωνική περίοδο της μουσουλμανικής λογοτεχνίας ο όρος μιλλέτι (milla, όπως συναντιέται) απαντάται μόνο για μουσουλμάνους και μάλιστα προκειμένου να τους ξεχωρίσει από τους τζιμμήδες [ ] Είναι αρκετά περίεργο το ότι, παρόλο που οι Οθωμανοί χρησιμοποίησαν τον όρο για μη μουσουλμάνους, βρίσκουμε κάπου κάπου αναφορές για μουσουλμανικό μιλλέτι. Επίσημα όμως βρίσκουμε αρχικά να υπάρχουν δηλαδή από την εποχή της σχετικής νομοθεσίας του Μεχμέτ Β το 1453 μόνο δύο μιλλέτια, το ορθόδοξο και των Αρμενίων. Και παρόλο που το εβραϊκό μιλλέτι δεν είχε αναγνωριστεί επίσημα μέχρι το 1839, είχε εντούτοις τον αρχηγό του (millet başi), ενώ από το 1453 κι έπειτα το βλέπουμε να λειτουργεί ομαλότατα. Δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για να αναφερθούμε παράλληλα και στο μουσουλμανικό μιλλέτι» Peter Sugar, Η Νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από οθωμανική κυριαρχία (1354-1804), τ. Α, Αθήνα, εκδ. Σμίλη, 1994, σ. 99

ΤΑ «ΜΙΛΛΕΤΙΑ» (ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ) Τα «μιλλέτια» ήταν θρησκευτικές κοινότητες, δηλαδή ομάδες ανθρώπων που ακολουθούσαν το ίδιο θρήσκευμα, ανεξάρτητα από τη φυλετική τους καταγωγή, την κοινωνική τους προέλευση, τη γλώσσα που μιλούσαν και τον τόπο της κατοικίας τους. Τα «μιλλέτια» σχηματίστηκαν ατύπως, δηλαδή οι σουλτάνοι ως τον 19ο αιώνα δεν δημιούργησαν το απαραίτητο νομικό πλαίσιο για τη λειτουργία τους

ΤΑ «ΜΙΛΛΕΤΙΑ»

ΤΑ «ΜΙΛΛΕΤΙΑ» Μετά από την άλωση της ΚΠολης δημιουργήθηκαν τα εξής «μιλλέτια»: Το «ρωμαίικο μιλλέτι» (Rūm millet), που περιλάμβανε στους κόλπους του όλους τους ορθόδοξους χριστιανούς της αυτοκρατορίας, ανεξάρτητα από τη φυλετική τους καταγωγή και τη γλώσσα που μιλούσαν (ελληνόφωνους, βουλγαρόφωνους, σλαβόφωνους, ρουμανόφωνους κ.ά.). Επικεφαλής του «μιλλετίου» αυτού ήταν ο Οικουμενικός Πατριάρχης που έφερε τον τίτλο «milletbaşi», δηλ. «γενάρχης». Το «αρμενικό μιλλέτι» (Ermeni millet), που περιλάμβανε τους πιστούς της αρμενικής Εκκλησίας με επικεφαλής τον αρμένιο Πατριάρχη, που είχε την έδρα του επίσης στην ΚΠολη. Στο «μιλλέτι» αυτό ανήκαν στους δύο πρώτους αιώνες μετά από την οθωμανική κατάκτηση και όλοι οι χριστιανοί που ζούσαν στην αυτοκρατορία, αλλά δεν ήταν ορθόδοξοι (δηλ. οι καθολικοί, οι ουνίτες, οι διαμαρτυρόμενοι κ.ά.). Το «εβραϊκό μιλλέτι» (Yahudi millet) που περιλάμβανε βέβαια τους εβραίους που ζούσαν στην αυτοκρατορία κάτω από την ηγεσία του αρχιραβίνου (Haham başi) της Κωνσταντινούπολης. Κ. Κ. Χατζόπουλος, Επισκόπηση της ιστορίας του Νέου Ελληνισμού (1204-1821) (Πανεπιστημιακές παραδόσεις), Κομοτηνή, εκδ. ΔΠΘ, 2010, σς. 59-62

ΤΑ «ΜΙΛΛΕΤΙΑ» Μετά από τον 16ο αιώνα, εξαιτίας της ανάπτυξης των σχέσεων ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, οι σουλτάνοι αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν ως χωριστά «μιλλέτια» τους καθολικούς και τους διαμαρτυρόμενους. Αυτοί τέθηκαν κάτω από την προστασία των βασιλέων της Γαλλίας και της Αγγλίας-Ολλανδίας αντίστοιχα, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν θεωρήθηκαν συστατικό στοιχείο της αυτοκρατορίας. Γι αυτό και δεν θεωρήθηκαν υπήκοοι αλλά «ξένοι», που ονομάζονταν μάλιστα «φραγκολεβαντίνοι» ή απλά «λεβαντίνοι». Το «μουσουλμανικό μιλλέτι», που περιλάμβανε τους μουσουλμάνους της αυτοκρατορίας. Επικεφαλής του ήταν ο Σεΐχουλ- Ισλάμ που έδρευε στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος όμως, σε αντίθεση με τον Οικουμενικό Πατριάρχη, είχε θρησκευτικές και μόνο δικαιοδοσίες. Το «μιλλέτι» αυτό υστερούσε αριθμητικά στις ευρωπαϊκές κτήσεις της αυτοκρατορίας, ενώ υπερτερούσε σαφώς στις ασιατικές κτήσεις της αυτοκρατορίας. Στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα, όταν οι σουλτάνοι κατέκτησαν τις αραβικές χώρες, το «μουσουλμανικό μιλλέτι» έγινε κυρίαρχο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τότε οι σουλτάνοι πήραν και τον τίτλο του «Προστάτη των πιστών», τον οποίο διατήρησαν ως το 1924. Κ. Κ. Χατζόπουλος, Επισκόπηση της ιστορίας του Νέου Ελληνισμού (1204-1821) (Πανεπιστημιακές παραδόσεις), Κομοτηνή, εκδ. ΔΠΘ, 2010, σς. 59-62

ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΜΙΛΛΕΤΙΟΥ «Οἱ Ἕλληνες, οἱ Βούλγαροι, οἱ Βλάχοι, οἱ Σέρβοι καί οἱ Ἀλβανοί σχηματίζουσιν τήν σήμερον Ἔθνη, ἐξ ὧν ἕκαστον ἔχει τήν γλῶσσαν του. Ὅλοι ὅμως οὗτοι οἱ λαοί καί ὅσοι κατοικοῦν τήν Ἀνατολήν, ἑνούμενοι διά τῆς πίστεως καί τῆς Ἐκκλησίας σχηματίζουσιν ἕν σῶμα καί ἔθνος ἕν ὑπό τό ὄνομα τῶν Γραικῶν ἤ Ῥωμαίων. Οὕτως ἡ Ὀθωμανική Διοίκησις, ὅταν κοινῶς ἀποτείνεται πρός τούς ὑπηκόους της Χριστιανούς Ὀρθοδόξους, τούς καλεῖ γενικῶς Ῥωμαίους καί τόν Πατριάρχην, Πατριάρχην τῶν Ῥωμαίων ὀνομάζει πάντοτε. Ὅταν δέ μερικῶς εἰς ἕνα τούτων τῶν λαῶν ἔχει να ὁμιλήσει, τότε τόν διακρίνει με τό κύριόν του ὄνομα» Απολογία Ιστορική και Κριτική Υπέρ του Ιερού Κλήρου της Ανατολικής Εκκλησίας Κατά των Συκοφαντιών του Νεοφύτου Δούκα. Συγγραφείσα Παρά Κυρίλλου Κ.[= Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας;] Κατ Επίμονον Ζήτησιν των Ομογενών, [Βιέννη] 1815

ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» (DJIMMIS)

ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» ΣΤΟΝ ΑΡΑΒΙΚΟ ΚΟΣΜΟ «Dhimma: Ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει το είδος ενός συνεχώς ανανεούμενου συμβολαίου (συμφωνίας) μέσω του οποίου η μουσουλμανική κοινότητα παραχωρεί φιλοξενία και προστασία στα μέλη των άλλων εξ αποκαλύψεως θρησκειών, με την προϋπόθεση ότι αυτά αναγνωρίζουν την κυριαρχία του Ισλάμ. Αυτοί που απολαμβάνουν τη dhimma αποκαλούνται dhimmis και αναφέρονται συλλογικά ως al al-dhimma ή απλά ως dhimma». Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 227α

ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» ΣΤΟΝ ΑΡΑΒΙΚΟ ΚΟΣΜΟ Ο φόρος djizya «Γνωρίζουμε ότι ο Μωάμεθ υπήρξε ο πρώτος που προσπάθησε να ενσωματώσει τις κύριες εβραϊκές ομάδες της Μεδίνας σε μια μάλλον χαλαρή οργάνωση, μετά τους αντιμετώπισε βίαια και στο τέλος, μετά από την επέκταση της εξουσίας του απ άκρου εις άκρον της Αραβίας, έκλεισε συμφωνίες υποταγής και προστασίας με τους εβραίους άλλων τοποθεσιών όπως της Khaybar και με τους χριστιανούς π.χ. της Nadjran. Αυτή η τελευταία ενέργειά του μπορεί και πρέπει να θεωρηθεί ως προηγούμενο στην πορεία της Κατάκτησης που ακολούθησε» «Το ουσιώδες κείμενο του Κορανίου βρίσκεται στο ΙΧ, 24: Πολεμήστε εκείνους που δεν πιστεύουν μέχρις ότου αυτοί θα πληρώσουν την djizya, το οποίο συνεπάγεται ότι, εφόσον θα έχουν πληρώσει, δεν υπάρχει πλέον λόγος να τους πολεμάτε» Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 227α

ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» ΣΤΟΝ ΑΡΑΒΙΚΟ ΚΟΣΜΟ Ο φόρος djizya «Το ουσιώδες και τελικό «συμβόλαιο» (συμφωνία) αφορά στην καταβολή του ιδιαίτερου φόρου της djizya, ο οποίος αργότερα εξελίχτηκε σ ένα ακριβή κεφαλικό φόρο, ο οποίος εξέφραζε την υποταγή. Αυτός ο φόρος εγκαινίασε το οριστικό καθεστώς των djimmis» Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 227α

ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» ΣΤΟΝ ΑΡΑΒΙΚΟ ΚΟΣΜΟ «Το καθεστώς αυτό ήταν σύμφωνο με την κοινή συνήθεια όλων των μεσαιωνικών κοινωνιών που αφορούσε στις μη κυρίαρχες θρησκευτικές κοινότητες [ ] Η διατήρηση από κάθε κοινότητα των δικών της νόμων και των ιδιαίτερων εθίμων της, καθώς και των δικών της ηγετών και αυτό ήταν επίσης σύμφωνο με τη συμπεριφορά όλων των μεσαιωνικών κοινωνιών πρέπει να προέκυψε αρχικά από την υπάρχουσα κατάσταση (δηλ. την πραγματικότητα) παρά από οποιαδήποτε τυπική απόφαση» Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 227β

ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» ΣΤΟΝ ΑΡΑΒΙΚΟ ΚΟΣΜΟ «Το καθεστώς των djimmis, μολονότι ήταν ασταθές στις ελάσσονες πρακτικές μορφές του, υπήρξε ως τον 12ο αιώνα στη Δύση και τον 13ο αιώνα στην Ανατολή ουσιαστικά ικανοποιητικό σε σύγκριση με εκείνο της μικρής σχετικά εβραϊκής κοινότητας στη γειτονική Βυζαντινή Αυτοκρατορία» «Πότε-πότε κάποιος ηγεμόνας, είτε εξαιτίας του ισλαμικού του ζήλου είτε για λόγους λαϊκισμού, επέβαλε μέτρα για την ικανοποίηση των δογματικών (μουσουλμάνων). Μερικές φορές επίσης παρατηρήθηκαν εκρήξεις λαϊκής οργής κατά των djimmis, οι οποίες όμως οφείλονταν στις ανώτερες θέσεις της διοίκησης που κατέχονταν από αυτούς, ιδιαίτερα μάλιστα αν ανήκαν στην οικονομική διαχείριση» Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 228α και 227β

ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» ΣΤΟΝ ΑΡΑΒΙΚΟ ΚΟΣΜΟ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥΣ «Οι djimmis ως επί το πλείστον διατήρησαν την αυτονομία του δικού τους «εσωτερικού νόμου». Έτσι είχαν τα εξής δικαιώματα: α) Να ασκούν τη θρησκευτική τους λατρεία, β) να ακολουθούν τους δικούς τους νόμους σε ό, τι αφορά τις δραστηριότητες που καθορίζονταν από το θρήσκευμά τους γ) να δικάζονται από τους δικούς τους αρχηγούς (μολονότι είχαν το δικαίωμα να απευθυνθούν και στους μουσουλμάνους δικαστές), δ) να συντηρούν δικά τους σχολεία, τα οποία προετοίμαζαν θρησκευτικούς λειτουργούς Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 228α

ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» ΣΤΟΝ ΑΡΑΒΙΚΟ ΚΟΣΜΟ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΕΙΣ ΒΑΡΟΣ ΤΩΝ «ΤΖΙΜΜΗΔΩΝ» Διαφορές (διακρίσεις) μεταξύ μουσουλμάνων και djimmis: Ένας μουσουλμάνος μπορούσε να παντρευτεί μια γυναίκα djimmi, αλλά ένας djimmi δεν μπορούσε να παντρευτεί μουσουλμάνα, Τα παιδιά ενός μικτού γάμου γίνονταν υποχρεωτικά μουσουλμάνοι, Ο djimmi δεν μπορούσε να έχει σκλάβο που ήταν μουσουλμάνος, ενώ ο μουσουλμάνος μπορούσε να έχει σκλάβο του έναν djimmi, Στα σύνορα ο djimmi έμπορος πλήρωνε διπλάσιο φόρο από τον μουσουλμάνο Στο ποινικό δίκαιο, παρά την αντίθετη γνώμη των Χαναφιτών, πολύ συχνά η αξία του αίματος ενός djimmi εθεωρείτο μικρότερη (το ½ ή τα 2/3) ενός μουσουλμάνου, Ορισμένα μέρη της ενδυμασίας του djimmi έπρεπε να είναι διαφορετικά από εκείνα του μουσουλμάνου. Αυτό αφορά ειδικά το ζωνάρι. Το στοιχείο αυτό καθιερώθηκε, προκειμένου να αποφεύγονται οι πλάνες σε διοικητικά θέματα, αλλά σιγά-σιγά κατέληξε να γίνει στοιχείο διάκρισης και περιφρόνησης. Στη συνέχεια προστέθηκαν απαγορεύσεις που αφορούσαν στη χρήση ακριβών υφασμάτων, αλόγων ράτσας, κοτσίδων κ.ά. Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 228α

ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» ΣΤΟΝ ΑΡΑΒΙΚΟ ΚΟΣΜΟ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΕΙΣ Απαγορεύσεις: Να προσβάλει κάποιος με οποιοδήποτε τρόπο το ισλάμ, Να πείσει ένα μουσουλμάνο να αλλοξοπιστήσει Να εκχριστιανιστεί ένας μουσουλμάνος (θανατική ποινή) [βλ. νεομάρτυρες] Να χτιστούν νέοι ευκτήριοι οίκοι (χριστιανικοί ναοί, συναγωγές κλπ.) [στη διάταξη αυτή γίνονταν πολλές εξαιρέσεις, μια και η καταβολή κάποιου ποσού λειτουργούσε υπέρ των djimmis] Υπήρχαν περιορισμοί στη χρήση εξωτερικών τύπων της λατρείας των djimmis (π.χ. το χτύπημα της καμπάνας) Στις ιερές πόλεις της Αραβίας απαγορευόταν η εγκατάσταση και η μόνιμη παραμονή των djimmis Encyclopaedia of Islam, vol. II, σ. 228β

ΣΕ ΠΟΙΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΟΦΕΙΛΟΤΑΝ Η ΑΝΟΧΗ ΤΩΝ ΣΟΥΛΤΑΝΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» «Η υπερβολική ανεκτικότητα, ούτως ή άλλως ασυνήθιστη για ένα μουσουλμανικό κράτος, με την οποία οι οθωμανοί ηγεμόνες αντιμετώπισαν τους τζιμμήδες υποτελείς τους και η μεγάλη έμφαση που έδωσαν στους κανόνες τους - ενέργειες που άλλωστε συμβιβάζονταν με το περιεχόμενο του sharî a σχετικά με τη μεταχείριση των «λαών της Βίβλου»- είχαν ως κύριο στόχο τους να ικανοποιήσουν τους ραγιάδες, παρέχοντάς τους τα δικαιώματα της θέσης των παραγωγών. Αυτή η στάση συνέβαλε επίσης στο να αποδέχονται εύκολα οι ευρωπαίοι αγρότες την οθωμανική κυριαρχία και επηρέασε τον τρόπο εφαρμογής του σχεδίου εξισλαμισμού [ ] Μετά από τις κατακτήσεις του Σελίμ Α, όταν η αυτοκρατορία απέκτησε μουσουλμανική πλειονότητα, οι Οθωμανοί έπαψαν να είναι τόσο γενναιόδωροι στη συμπεριφορά τους απέναντι στους τζιμμήδες» Peter Sugar, Η Νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από οθωμανική κυριαρχία (1354-1804), τ. Α, Αθήνα, εκδ. Σμίλη, 1994, σ. 98

ΣΕ ΠΟΙΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΟΦΕΙΛΟΤΑΝ Η ΑΝΟΧΗ ΤΩΝ ΣΟΥΛΤΑΝΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» Οι λόγοι για τους οποίους οι σουλτάνοι έδειξαν μεγάλη ανοχή απέναντι στους μη μουσουλμάνους υπηκόους τους ήταν πολιτικοί και οικονομικοί Κανόνας: Οι σουλτάνοι χρησιμοποίησαν σε όλες τις περιπτώσεις τη θρησκεία για πολιτικούς λόγους (και για τους μουσουλμάνους και για τους μη μουσουλμάνους)

ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ «Υπήρχαν σε πολύ γενικές γραμμές δύο τρόποι για να διαιρέσει κανείς τους υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο πρώτος, που αφορούσε θρησκευτικά κριτήρια και ξεχώριζε μουσουλμάνους από τζιμμήδες, σήμαινε σε αδρές γραμμές το διαχωρισμό ανάμεσα σε πολίτες πρώτης και δεύτερης κατηγορίας. Αυτός ο διαχωρισμός σήμαινε επίσης και μεγάλη ανισότητα μεταξύ των υπηκόων, όσον αφορά τις ευκαιρίες και τα αξιώματα ή τις διοικητικές θέσεις που μπορούσαν να προσεγγίσουν οι δύο κατηγορίες ή πάλι την φορολογία» Peter Sugar, Η Νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από οθωμανική κυριαρχία (1354-1804), τ. Α, Αθήνα, εκδ. Σμίλη, 1994, σσ. 78-79

ΟΙ «ΤΖΙΜΜΗΔΕΣ» ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΕΙΣ ΒΑΡΟΣ ΤΩΝ «ΤΖΙΜΜΗΔΩΝ» «Οι χριστιανοί και οι ιουδαίοι υπήκοοι της αυτοκρατορίας θεωρούνταν από τους μουσουλμάνους ως υποταγμένοι λαοί (djimmî, zimmi), οι οποίοι για να επιβιώσουν έπρεπε να καταβάλλουν στον κατακτητή ιδιαίτερες εισφορές σε είδος (οι αγρότες και οι παραγωγοί) και σε φόρους, με χαρακτηριστικότερο τον κεφαλικό φόρο [ ] Όλοι επίσης οι «ραγιάδες», άσχετα από την προέλευσή τους, υπάγονταν σε σοβαρές διακρίσεις, που ανανέωναν διαρκώς την κοινωνική τους υποβάθμιση έναντι των μουσουλμάνων [ ] όπως π.χ. στον αποκλεισμό από την πρόσβαση σε ουσιαστικά δημόσια λειτουργήματα και σε κρατικές θέσεις (με ορισμένες εξαιρέσεις), στους περιορισμούς στην εξωτερική περιβολή, τη χρήση όπλων και αλόγων ή τη μειωμένη βαρύτητα των μαρτυριών τους στα ιεροδικεία που λειτουργούσαν με βάση τον ισλαμικό νόμο [ ] Η σημαντικότερη ταπείνωση για τον ελληνορθόδοξο κόσμο ήταν η απαξίωση της θρησκείας του έναντι του κυρίαρχου μουσουλμανισμού» Ιωάννης Χασιώτης, Μεταξύ οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001, σσ. 67-8

Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΑΝΟΧΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ Ερώτημα: Πώς αντιμετώπισαν τους «αλλόδοξους» υπηκόους τους οι ευρωπαίοι μονάρχες από τον 15 ο ως και τον 20 ο αιώνα;