Τα ελληνικά σχολεία της Ρουµανίας στο τέλος του 19 ου και αρχή του 20 ου αιώνα

Λεωνίδας Ράδος Τα ελληνικά σχολεία της Ρουµανίας στο τέλος του 19 ου και αρχή του 20 ου αιώνα 1 Η παρούσα ανακοίνωση θήγει το θέμα της εκπαίδευσης στα ελληνικά σχολεία της Ρουμανίας με κύριον άξονα το έτος 1905, όταν πόλλα τέτοια εκπαιδευτικά ιδρύματα κλείνονται με βάση αποφάσεων του Υπουργείου Παιδείας, ενώ άλλα δέχονται την ποινή της δημόσιας επιπλήξεως. Τα ελληνικά σχολεία υπήρχαν σε σημαντικό αριθμό, επειδή κάθε πόλη με ελληνική κοινότητα είχε τουλάχιστον δύο (γιά τα οποία αρμόδιες και υπεύθυνες ήταν οι Επιτροπές των κοινοτήτων) και πολλά άλλα, ιδιωτικά. Η συστηματική παρουσίαση είναι αρκετά δύσκολη, διότι υπάρχουν αμέτριτες αλλαγές στο ότι αφορά την διεύθυνση, την επωνυμία, το διδακτικό προσωπικό, τον ιδιοκτήτη, το προγραμμά σπουδών κ.τ.λ 1. Τη βάση της έρευνας την αποτελούν τα ρουμανικά έγγραφα που βρισκόνται κυρίος στα Κεντρικά Ιστορικά Αρχεία του Βουκουρεστίου, φόντο Υπουργείο Δημόσιας Παιδείας και Θρισκευμάτων κάθως και διάφορα έγγραφα από την Κεντρική Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη του Ιασίου. Μέχρι στιγμής δεν κατάφερα, λόγου έλλειψης μέσων, να δώ και να χρησμημοποιήσω τα φόντα των κοινοτήτων που βρίσκονται (τα πιο σημαντικά) στα Εθνικά Αρχεία Βράιλας, Γαλατσίου και Κωνστάντσας. Αλλες χρήσιμες πληροφορίες μάζεψα από τις σελίδες των ελληνικών περιοδικών της Ρουμανίας εκείνης της εποχής και από την ελάχιστη βιβλιογραφία του τομέα. Τα ελληνικά σχολεία τις Ρουμανίας χωρίζονται σε τρία είδη 1. σχολεία που ιδρύθηκαν και διατηρήθηκαν από κοινότητες ὴ Συλλόγους, όπου γενικά η εκπαίδευση είναι δωρεάν, τουλάχιστον για τους πτωχότερους μαθητές, 2. ιδιωτικά, αλλά με κάποια ενίσχυση των άνω φορέων και 3. καθαρά ιδιωτικά. Ομως, από την άποψη του Ρουμανικού Κράτους και του νόμου, όλα ανήκουν στην ίδια κατηγορία, των ιδιωτικών σχολείων για τα οποία ισχύει ο Κανονισμός του 1896. Δεν θα παρουσιάσουμε εδώ τον κατάλογο αυτών των σχολείων, πρώτα επειδή δεν διαθέτουμε πλήρη στοιχεία και δεύτερον, διότι ο αριθμός είναι αρκετά μεγάλος. Αναμφίσβητητα, η επιτυχία ενός σχολείου εξαρτάται και από τον αριθμό των Ελλήνων της σχετικής πόλης, ώστε τα πιό εκτιμημένα βρίσκονται στο Βουκουρέστι, Γαλάτσι και Βράιλα, δηλαδή εκεί όπου υπάρχουν ισχυρές ελληνικές κοινότητες. Διακρίνονται το

2 Εκπαιδευτήριο Βενιέρη στο Γαλάτσι, Το Ελληνικό Εκπαιδευτήριο του Δένη Πυλαρινού στην ίδια πόλη, τα εκπαιδευτήρια Δημοπούλου και Η Πρόοδος της Βράιλας, το δημοτικό σχολείο επί της οδού Ντομνίτσει της Ελληνικής Κοινότητας Βουκουρεστίου. Σχετικά με το τελευταίο, πρέπει να διορθώσουμε κάποιο ισχυρισμό της γνωστής νεοελληνίστριας Cornelia Papacostea 2, η οποία πίστευε ότι στην πρωτεύουσα δεν λειτουργούσε σχολείο της κοινότητας μέχρι το 1906, βασιζόμενη στον λόγο του Κλεοβούλου Τσούρκα και σε προσωπική έρευνα. Τα έγγραφα που μελετήσαμε στα ρουμανικά αρχεία αλλά και στον ελληνικό τύπο αποδεικνύουν ότι στο Βουκουρέστι υπήρξε σχολείο από πριν το 1905 π.χ., στο σχολείο κορασιών διευθύντρια ήταν η Ολυμπία Ιοβανάκη και στο σχολείο αγοριών, διευθυντής ήταν ο σύζυγός της, Αλέξανδρος Ιοβανάκης 3. Γνωρίζουμε ακόμα και το αναλυτικό πρόγραμμα, τόν κατάλογο του διδακτικού προσωπικού και τα μητρώα μαθητών αυτών των σχολείων. Καθηγητές και μαθητές Αν πιστεύουμε τις ρουμανικές πηγές, οι περισσότεροι καθηγητές των ξένων σχολείων δεν ήταν καλά προετοιμασμένοι και δεν έπαιρναν στα σοβαρά την διδακτηκή τους αποστολή. Και όμως, μεγάλα ονόματα λειτουργούσαν στα καλλίτερα ελληνικά εκπαιδευτήρια ο Δημοσθένης Ρούσσος και ο Νικόλαος Δόσσιος είναι από τους δασκάλους που έκαναν με ευθύνη και πάθος το καθήκον τους στον τομέα της ελληνικής εκπαίδευσης. Δεν είναι λίγοι οι καθηγητές ὴ διευθυντές οι οποίοι απέκτησαν τον τίτλο του διδάκτορα σε γνωστά ευρωπαικά πανεπιστήμια ὴ στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Αθήνας, το πρώτο (χρονολογικά) ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα στα Βαλκάνια. Από την άλλη πλευρά, μαζί τους δουλεύουν και πρόσωπα που με μεγάλη δυσκολία αποκτούν την διδακτική άδεια του Υπουργείου, κυρίως επειδή δεν κατέχουν αρκετούς τίτλους σπουδών. Γενικά όμως, η κατάσταση του προσωπικού δεν διαφέρει ουσιαστικά από τις συνθήκες του ρουμανικού δημόσιου εκπαιδευτικού τομέα. Το σοβαρότερο πρόβλημα ήταν κυρίως ότι οι διευθυντές δεν γνωρίζουν ρουμάνικα, στοιχείο που κατέχει κεντρική θέση στις αναφορές των επιθεωρήσεων στα ελληνικά σχολεία εκείνης της εποχής. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο 1 Βέβαια, δεν θα σχολιάζουμε εδώ όλες τις απόψεις σχετικά με τα ελληνικά σχολεία. Προετοιμάζω όμως έναν τόμο με έγγραφα και μια μελέτη γιά την επετηρίδα του Ινστιτούτο Ιστορίας Α.Δ. Ξενόπολ του Ιασίου (2006). 2 Βλ. Cornelia Papacostea-Danielopolu, Comunităţile greceşti din România, 1996, σελ. 27. 3 Η κοινότητα ήθελε τον Χριστοδούλο Στέργιο, αλλά το Υπουργείο δεν του έδωσε άδεια επειδή δεν γνώριζε ρουμανικά. Βλ. Κεντρικά Ιστορικά Αρχεία Βουκουρεστίου (ANIC), φόντο MCIP, φάκελο 809\1905.

3 Κανονισμό του 1896 περιλαμβάνεται η υποχρέωση ώστε τουλάχιστον οι διευθυντές να ξέρουν, για διαχειριστικούς λόγους, την επίσημη γλώσσα της χώρας. Οι περισσότεροι μαθητές, κυρίως στα κοινοτικά σχολεία, όπου τα μαθήματα είναι σχεδόν δωρεάν (οι γονείς πληρώνουν κάποια ετήσια τέλη στην Επιτροπή), προέρχονται από πτωχές οικογένειες, και το γεγονός διαπιστώνεται εύκολα από την αλληλογραφία με το Υπουργείο. Ενα μέρος από αυτούς παίρνουν υποτροφίες από τις κοινότητες ὴ από πλούσιους Ελληνες 4. Λιγότεροι είναι οι γονείς που στέλνουν τα παιδιά τους σε ιδιωτικά εκπαιδευτήρια, ακόμα και σ'αυτά που βρίσκονται μακριά, όπου τα δίδακτρα δεν ήταν μικρά. Στα έγγραφα του Υπουργείου βρίσκονται πινακίδες που περιλαμβάνουν τουλάχιστον το ονοματεπώνυμο και την ιθαγένεια των παιδιών. Σχεδόν όλοι είναι Ελληνες και στη περίπτωση αυτών που προέρχονται από το υπόδουλο ελληνισμό, διευκρινίζεται Έλληνας, Οθωμανός υπήκοος. Π.χ., 45 από τους 253 μαθητές του σχολείου της ελληνικής κοινότητας της Βράιλας, δηλαδή ένα πέμπτο, βρίσκονται σ'αυτήν την κατάσταση. Αλλες πινακίδες είναι περίπλοκες και δείχνουν πέρα από αυτά, ημερομηνία και τόπος γεννήσεως, αλλά και όνομα, θρησκεία και κατοικία των γονέων. Στο Εκπαιδευτήριο Αθήνα του Γαλατσίου, όπου πηγαίνουν τα αγόρια των οικονομικά εύρωστων ελλήνων, οι γονείς είναι, σε ποσοστό 90%, έμποροι, ενώ οι άλλοι 10% είναι καθηγητές, καπετάνιοι ὴ εκμισθωτές. Εδώ όλοι οι μαθητές είναι Ἐλληνες, χριστιανοί ορθόδοξοι. Υπάρχουν μαθητές με εξαιρετικά αποτελέσματα που διακρίθηκαν ακόμα και στο εξωτερικό. Η Ελένη Γεωργιάδου, απόφοιτη του Παρθεναγωγείου της Αγλάιας Λεβίδου (Γαλάτσι), απέκτησε το 1888 δίπλωμα του Πανεπιστημίου της Σορβόνης και έμεινε στην ιστορία ως πρώτη Ελληνίδα φοιτήτρια στο αναφερόμενο γαλλικό κέντρο 5. Αν οι πληροφορίες που βρήκαμε στα ρουμάνικα αρχεία είναι σωστές, δυστυχώς πολλά παιδιά παρατάνε εύκολα το σχολείο, ψάχνοντας μία θέση εργασίας. Το νομικό πλαίσιο στο οποίο λειτουργούσαν αυτά τα σχολεία είναι καθορισμένο από τον Οργανικό Κανονισμό του 1831 (βλ. το άρθρο 365), μετά από κάποιες Οδηγίες για 4 Το Δεκέμβριο του 1905, με πρωτοβουλία της Μαρίας Καραβία (σύζυγος του Προέδρου της Ελληνικής Κοινότητας Γαλατσίου), και της Αννας Κορβιτσιάνου μαζεύτηκε σημαντικό ποσό χρημάτων που χρησιμοποιήθηκε για 100 υποτροφίες για τους πτωχότερους μαθητές των ελληνικών σχολείων Γαλατσίου. Βλ. Κόσμος. Εφημερίς πολιτική, εμπορική και φιλολογική, Βουκουρέστι (14 Δεκεμβρίου 1905). 5 Ο πατέρας της, Θωμάς Γεωργιάδης, έλαβε ακόμα και γράμμα με συγχαρητήρια ενός Γάλλου καθηγητή της Σορβόνης. Βλ. Ελλήν. Εφημερίς εμπορική, φιλολογική και των ειδήσεων, Βράιλα, αριθμός 39 από τις 11 Νοεμβρίου 1888.

4 τα εκπαιδευτήρια (1842) 6 και από τον νόμο της εκπαίδευσης (1864). Το σημαντικότερο όμως είναι ο Κανονισμός των ιδιωτικών σχολείων που διμοσιεύθηκε το 1896. Σύμφωνα με αυτόν, γιά να ανοίξει κάποιος ιδιωτικό σχολείο, έπρεπε να έχει άδεια του Υπουργείου Παιδείας (και η αίτηση να περιλαμβάνει το όνομα του διευθυντή, την κατηγορία του ιδρύματος, το αναλυτικό πρόγραμμα, τα σχέδια του κτηρίου και τον κατάλογο του διδακτικού προσωπικού). Η εξασφάλιση του διδακτικού υλικού και η διατήρηση του αρχείου στα ρουμανικά ήταν υποχρεωτικά, ενώ το πρόγραμμα και τα σχολικά εγχειρίδια έπρεπε να εγκριθούν από το Υπουργείο. Οι ποινές για τα ιδιωτικά σχολεία είναι από μυστική επίπληξη μέχρι δημόσια επίπληξη και, στην περίπτωση πολύ σοβαρών ανωμαλιών, το σχολείο έπρεπε να κλείνει τις πόρτες του. Από την άλλη πλευρά, το ενδιαφέρον της Ελλάδας για τα σχολεία της διασποράς ήταν αρκετά πρόσφατο. Το 1869 ιδρύεται ο Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων και δύο χρόνια αργότερα, το Υπουργείο Εξωτερικών στέλνει στους Ελληνες της Ρουμανίας εγκύκλιο με την συμβουλή να οργανωθούν σε κοινότητες και να ιδρύουν παρόμιους συλλόγους 7. Μερικές φορές, ο Σύλλογος της Αθήνας μεσολαβεί τόσο στη παροχή των εγχειριδιών και άλλων διδακτικών υλικών, όσον και στην πρόσληψη εξειδικευμένου διδακτικού προσωπικού για τα ελληνικά σχολεία της Ρουμανίας 8. Πρόγραμμα, ωράριο, μαθήματα, βιβλία, εξοπλισμός Γενικά, τα ελληνικά σχολεία έχουν το δικό τους πρόγραμμα και μόνο στα ρουμανικά τμήματα ακολουθούν το πρόγραμμα των κρατικών σχολείων 9. Οι διευθυντές και οι επίτροποι σκόπεύαν να ακολουθήσουν το πρόγραμμα των κρατικών σχολείων της Ελλάδας, από πατριωτισμό, αλλά και για πρακτικούς λόγους, επειδή μέρος των απόφοιτων μπορούσε έτσι να παρακολουθίσει ανώτερες σπουδές στην πατρίδα. Οσον αφορά το διδακτικό υλικό, και γενικά, τον εξοπλισμό, οι πληροφορίες που διαθέτουμε είναι αντίθετες. Οι αναφορές των επιθεωρήσεων του Υπουργείου Παιδείας μιλάνε για ανέπαρκη εφοδιασμό, ενώ οι διευθυντές δηλώνουν οτι διαθέτουν τον απαραίτητο διδακτικό υλικό και ότι τα κτήρια των σχολείων είναι σε καλή κατάσταση. Ομως, ο αριθμός των μαθητών ξεπερνά συχνά τα όρια των νομικών θεσπίσεων. 6 Βλ. V.A. Urechia, Istoria şcoalelor, τ. 2, σελ. 171. 7 Βλ. Hélène D. Belia, L instruction aux communautés Grecques en Roumanie (1869/1878), in Balkan Studies, 16, 1975, 1, σελ. 5-13. 8 Βλ. Cristian Filip, Comunitatea greacă de la Brăila 1864 1900, Brăila, 2004, σελ. 84. 9 Ως εξαίρεση, υπάρχουν και μερικά ελληνικά σχολεία, κυρίως, κορασιών, που ακολουθούν το πρόγραμμα των ρουμανικών κρατικών σχολείων.

5 Το πρόγραμμα του δημοτικού, για παράδειγμα, περιλαμβάνει μαθήματα ελληνικής, αριθμητικής, ιστορίας, γεωγραφίας, φυσικής, γυμναστικής, καλλιγραφίας, μουσικής, ξένη γλώσσα κτλ. Συχνά, την τελευταία τάξη τα παιδιά μαθαίνουν και αλληλογραφία και εμπόριο έτσι και το ωράριο ήταν αρκετά φορτωμένο, όπως συνέβαινε και στα δημόσια σχολεία. Τα σχολεία και οι μαθητές εφοδιάζονται με βιβλία και διδακτικό υλικό μέσω των τοπικών βιβλιοπωλείων Βουκουρεστίου, Βράιλας, Γαλατσίου, ὴ παραγγέλνουν τα απαραίτητα βιβλία στα γνωστά βιβλιοπωλεία της Αθήνας. Μετά από αναφορά του καθ. Dragomir Dimitrescu (1898), το Υπουργείο έδωσε έγκριση γιά 46 τίτλους βιβλίων και απαγόρεψε οριστικά τρία (Αλκιβιάδη Ιωαννίδη, Επίτομη ιστορία των Ελλήνων από τις αρχές μέχρι τις ημέρες μας, Σ. Βλαστός, Σκηνές της Ελληνικής Επανάστασης, Αθήνα, 1894, Π. Κασσίμης, Γεωγραφία των Ελληνικών Χωρών, Αθήνα, 1892) 10. Οι ελληνο-ρουμανικές σχέσεις εκείνης της εποχής ήταν προβληματικές, λόγου των υποθέσεων Ζάππα και μακεδονικού. Δύο φορές οι διπλωματικές σχέσεις διακόπησαν, το 1892-1896 και το 1905 11. Οι Eλληνες της Ρουμανίας ξεκίνησαν εκστρατείες στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όπως αυτή του Θ. Ρουμπίνη το 1904 12 γιά να παρουσιάσουν με μεγαλύτερη ισορροπία (σε σχέση με άλλα ελληνικά περιοδικά) στο ρουμανόφωνο κοινό τα προβλήματα του ελληνισμού. Οι πολιτιστικές εκδηλώσεις όμως δεν ήταν ικανές να σταματήσουν την διαδρομή των πολιτικών φορέων και έτσι το 1905 η Ρουμανία κατείγγειλε την Εμπορική Σύμβαση αλλά και το Προσάρτημα με το οποίο αναγνωρίστηκαν οι ελληνικές κοινότητες τις Ρουμανίας. Επιθεωρήσεις του Υπουργείου Παιδείας, κλείσιμο των σχολείων και αντίδραση των ελληνικών φορέων Σε δύσκολες εξωτερικές και εσωτερικές συνθήκες, το γεγονός ότι σε μερικά ελληνικά σχολεία δεν δόθηκε σημασία στην ρουμανική εκπαίδευση και στην στοργή πρός την δεύτερη πατρίδα (Ρουμανία) έκανε το Υπουργείο Παιδείας να ανοίξει, όπως βλέπουμε στα επίσημα έγγραφα, μια σειρά επαναληπτικών ελέγχων σε όλα τα ελληνικά σχολεία, ιδιωτικά η των κοινοτήτων, που πραγματοποιούνται με αυστηρές ποινές, μέχρι και κλείσιμο των σχολείων. 10 Βλ. Buletinul Oficial al Ministerului Cultelor şi Instrucţiunii Publice, 125, από τις 15.10.1898, σελ. 803-804. 11 Βλ. Constantin N. Velichi, Les relations roumano-grecques 1879-1911, in RESEE, 7, 1969, 3, σελ. 509-542. 12 Ετσι κυκλοφόρησε το δίγλωσσο εβδομαδαίο Ιστορική Επιθεώρηση, όπου δημοσίευαν άρθρα ηήμελέτες γνωστοί ελληνιστές, Έλληνες (Ν. Δόσσιος) ὴ Ρουμάνοι (C. Erbiceanu).

6 Με βάση τις αναφορές των αρμόδιων επιθεωρητών (Ε. Cancicov και Gh. Răşcanu), που κατηγορούν για σοβαρές ανωμαλίες στα ελληνικά ιδρύματα (χρησιμοποίηση των απαγορευμένων βιβλίων, έλλειψη στοιχειωδούς καθαριότητας, υπερπληθυσμός των τάξεων, χρησιμοποίηση καθηγητών χωρίς άδεια του Υπουργείου, διευθυντές που δεν γνωρίζουν ρουμανικά, μάζεμα χρημάτων γιά την Ελληνική Ναυτιλία) και στην συμβουλή του Μόνιμου Συμβουλίου Παιδείας, ο υπουργός M. Vlădescu παίρνει την απόφαση να κλείσει σχολεία στη Βράιλα (το σχολείο αρρενών της ελληνικής κοινότητας, με διευθυντή τον Αντώνιο Παπακωνσταντινίδη και το Εκπαιδευτήριο Η Πρόοδος του Σπ. Παναγιωτόπουλου), στη Σουλίνα (σχολεία αρρένων και κορασιών της κοινότητας, με διευθυντές τον Πολυτίμιο Κελαιδίτη και την Ζηνόβια Πορφύρα), Τούλτσεα (το σχολείο αρρένων, διευθυντής ο Ευάγγελος Κοδρής) και Κωνστάντσας (τα σχολεία της κοινότητας, με διευθυντές την Μαθήλδα Ζαννέτου και τον Φίλιππα Μάννο). Αλλα σχολεία έλαβαν, με την ίδια διαδικασία, την ποινή της δημόσιας επιπλήξεως: το Εκπαιδευτήριο Αθήνα του Γαλατσίου (ιδιοκτήτης ο Δένης Πυλαρινός) 13, τα σχολεία της κοινότητας Γαλατσίου (διευθυντές Παναγιώτης Παναγόπουλος και ᾼκατερίνη Καρδαμίτζη) και το σχολείο κορασιών της ελληνικής κοινότητας Τούλτσεα (διευθύντρια Ασπασία Νικολαίδου). Με τις διπλωματικές σχέσεις κομμένες, η εξέλιξη που έγινε το 1905 δεν προκάλεσε επίσημη αντίδραση της Ελλάδας, μα ούτε οι ελληνικές κοινότητες δεν κατάφεραν παρά ελάχιστες και ασήμαντες αντιδράσεις. Και αυτό επειδή η ατμόσφαιρα, έτσι και αλλιώς ήταν τεντομένη βάση της έλληνο-ρουμανικής διαφοράς, όπου σοβαρά γεγονότα όπως η επίθεση εναντίον ελληνικών καταστημάτων ὴ ακόμα και η απέλαση μερικών προσωπικότητων ελληνικής καταγωγής, εξαντλούσαν όλες τις ελληνικές ενέργειες 14. Γενικά, το σχολεία έδειχναν υποταγή προς τις αποφάσεις του Υπουργείου. Γνωρίζουμε μόνο την κατάσταση του σχολείου αρρενών της κοινότητας Βράιλας, που συνέχισε να λειτουργεί, αναγκάζοντας την Αστυνομία να επεμβαίνει, να κλείνει το σχολείο και να στέλνει τα παιδιά σπίτι 15. 13 Αυτός είχε την υποστήριξη μερικών ελληνικών περιοδικών όπως Ιστορική Επιθεώρηση, 10 (5 Ιουλίου 1904) και Ίρις, 1531 (11 Νοεμβρίου 1905). 14 Το περιοδικό Ίρις δημοσίευσε ένα άρθρο (Τα ελληνικά εκπαιδευτήρια εν Ρουμανία) όπου παρουσίαζε την περίπτωση του Ινστιτούτου Πυλαρινού, τις κατηγορίες του Υπουργείου και τις απαντήσεις του διευθυντή (Ίρις, αριθμός 1531, 11 Νοεμβρίου 1905). Υστερα από ένα μήνα, το ίδιο περιοδικό παρουσίαζε και ισολογισμό των διευθυντών και σχολείων που δικάστηκαν από το Μόνιμο Συμβουλίο Παιδείας (Ίρις, αριθμός 1544, 10 Δεκεμβρίου 1905). 15 Βλ. Ιρις, αριθμός 1545, 15 Δεκεμβρίου 1905.

7 Συμπεράσματα Αν οι επιθεωρήσεις έγειναν περισσότερα από πολιτικούς λόγους, οι ανωμαλίες ήταν πραγματικές και τουλάχιστον δύο από αυτές έφεραν αυτόματα, σύμφωνα με τον Κανονισμό του 1896, το κλείσιμο των σχολείων η χρησιμοποίηση βιβλίων που δεν έχουν την άδεια του Υπουργείου και η άγνοια της ρουμανικής γλώσσας από τους διευθυντές. Στα σχολεία της κοινότητας Βράιλας η ίδια η Επιτροπή, μετά από παράπονα των μαθητών και άλλων μέλων της κοινότητας, έβρισκε σοβαρά προβλήματα το 1891 και άλλαξε τους διευθυντές Δ. Πυλαρινό και Μαρία Μαργαρίδη 16. Στις ελληνικές κοινότητες, και μάλιστα στα πλαίσια των μορφωμένων κύκλων, ύπηρχε το αίσθημα οτι τα σχολεία χάνουν την διασημότητα τους, όσω ο καινούριος αιώνας, με τις νέες προκλήσεις, κερδούσε έδαφος. Σε τέτοιες τις αντίξοες περιστάσεις, μερικές προσωπικότητες παίρνουν δημόσια στάση. Σε ένα υπέροχο άρθρο (Τα σχολεία μας), ο Αντώνιος Παπακωνσταντινίδης, διδάκτωρ φιλολογίας και μελοντικός διευθυντής στη Βράιλα, κατάκρινε την εκπαίδευση στα ελληνικά σχολεία τις Ρουμανίας στην αρχή του 20ου αιώνα. Τα σχολεία, η παιδεία, τα γράμματα, έγραφε ο συγγραφέας, αποτελούν την ουσία της εθνικής ζωής των Ελλήνων ωστόσο έπαψαν να έχουν αυτόν τον ρόλο, επειδή δεν υπήρχαν κατάλληλα προγράμματα και επειδή ανάμεσα στους δασκάλους βρίσκονται πολλοί νέοι, με επιφανειακή και ανεπαρκή προετοιμασία, χωρίς μέθοδο, που δεν μπορούσαν να κάνουν παιδαγωγική, εθνική και θρησκευτική εκπαίδευση 17. Οι άλλες παρεκκλίσεις (έλλειψη καθαριότητας, προβλήματα σε ότι αφορά τον προσωπικό, κτλ.) ήταν παρούσες και στα δημόσια σχολεία τις Ρουμανίας και διατηρήθηκαν πολλά χρόνια μετά. Ο γιατρός Drugescu, υγειονομικό επιθεωρητή των σχολείων της πρωτεύουσας, διαπίστωσε το 1905 ότί τα περισσότερα σχολεία του Βουκουρεστίου, κρατικά ὴ ιδιωτικά, έχουν προβλήματα σε αυτό το τομέα (υγρασιά, υπερπληθυσμός, κτλ.) 18. Πέρα απο αυτό, μία σχολική αναφορά του 1892-1893 ανακάλυψε ότι στα περισσότερα κρατικά δευτεροβάθμια σχολεία της Ρουμανίας τόσο η διαχείριση όσο και η 16 Βλ. Cristian Filip, ενθ αν., σελ. 94. 17 Βλ. το περιοδικό Πατρίς, 25 και 26 Μαίου 1902. 18 Βλ. Îmbunătăţirile ce trebuiesc aduse şcolilor publice şi private, in Buletinul Instrucţiunii Publice, αριθμός 242 από 1 Απριλίου 1905, σελ. 5033-5073). Από το πινακά του, το ελληνικό σχολείο επί της οδού Ντομνίτσει φαίνεται να είναι σε καλή κατάσταση, με 90 θέσεις και 104 μαθητές.

8 διδακτική πλευρά δεν λειτουργούσαν σωστά και η εθνική αγωγή ήταν σχεδόν ανύπαρκτη 19. Έχουμε λόγους να πιστεύουμε σήμερα, ύστερα από ένα αιώνα, ότι η κύριος σκοπός των ποινών που δόθηκαν στα ελληνικά σχολεία φαίνεται να είναι, όπως γράφει και σε κάποια εμπιστευτική αναφορά από την Κωνστάντσα, η διακοπή της πανελληνικής προπαγάνδα στα εκπαιδευτικά ελληνικά ιδρύματα της Ρουμανίας και η εκμάθηση, τουλάχιστον των παιδιών των ρουμάνων υπηκοών (με ελληνική καταγωγή), της στοργής προς την νέα πατρίδα, την Ρουμανία. 20 Άρα μπορούμε να πούμε οτί η ένταση των ελληνικών σχολείων ήταν μέσον ιδεολογικής καθαρτικής αλλά και μέσον υποστήριξης της εξωτερικής πολιτικής. Διαθέτουμε μία ακόμα απόδειξη, όσο αφορά αυτό το ισχυρισμό ο επιθεωρητής των ιδιοτικών σχολείων εκείνης της εποχής, Gh. Răşcanu, έγραψε ένα βιβλίο στο οποίο εμφανίζει την αντιληψή του, και ευρύτερα, των υπαλλήλων του Υπουργείου Παιδείας, για τα ιδιωτικά σχολεία με ξένους διευθυντές. Αυτός διαπιστώνει ότι στα περισσότερα ιδρύματα δεν υπάρχει σεβασμό προς την Ρουμανία και τους Ρουμάνους και ότι οι ξένοι καθηγητές προβάλλουν εθνικιστικούς σκοπούς. Μία γρήγορη λύση ήταν ο προσδιορισμός πρακτόρων σε κάθε τέτοιο σχολείο, ένα είδος διευθυντή σπουδών, πληρωμένο από τους ιδιοκτήτες αυτοί θα πρόσεχαν την τήρηση του νόμου και θα επέμβαιναν αμέσως κατά τον αντεθνικό πνεύμα, εκεί όπου υπάρχει. Μακρόχρονα όμως η λύση ήταν μόνο η εθνικοποίηση των ιδιωτικών σχολείων, πιστεύει ο συγγραφέας, δεδομένου ότι τα σχολεία με ρουμάνους διευθυντές και καθηγητές έχουν καλλίτερα αποτελέσματα σε σύγκριση με τα ξένα σχολεία 21. Κλείνοντας, πρέπει να τονίσουμε ότι τα ελληνικά σχολεία είχαν αληθινά, αρκετά και σοβαρά προβλήματα, γνωστά στην εκπαιδευτική ελληνική ελίτ της εποχής, αλλά η εκστρατεία των υπαλλήλων του Υπουργείου Παιδείας είχε και ιδεολογικές και πολιτικές αιτίες η έλληνο-ρουμανική διαφορά συνέχισε μερικά χρόνια και μετά το 1905 ενώ τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ρουμανίας, αν και πέρασαν από μία δύσκολη περίοδο, κατάφεραν όμως να αποκτήσουν καλλίτερη εσωτερική οργάνωση, ξεπερνόντας πολλά από τα εν λόγου προβλήματα. Ιάσι, Ρουμανίας 19 Βλ. Raport general pe anul şcolar 1892-1893, in Buletinul Instrucţiunii Publice, 3-15 Σεπτεμβρίου 1893, σελ. 85-87. 20 Βλ. ANIC, φόντο MCIP, φάκελος 954\1905, φ. 44-45. 21 Gh. Răşcanu, Istoricul învăţământului particular în România din timpurile cele mai vechi până în zilele noastre, Bucureşti, 1906, σελ. 250-251 και 255-256.