1. ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ 12 Σήφης Μπουζάκης Χαιρετισμός 13

Περιεχόμενα 1. ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ 12 Σήφης Μπουζάκης Χαιρετισμός 13 2. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΟΜΙΛΙΑ 15 Κεντρική Ομιλία (προεδρείο: Α. Δημαράς) από τον Ομότιμο Καθηγητή Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, π. πρύτανη κ. Γεώργιο Μπαμπινιώτη, με θέμα: «Η διδασκαλία της γλώσσας στην εκπαίδευση» 16 3. ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ 26 Caterina Carpinato Υπεύθυνη Καθηγήτρια του Τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Ca Foscari της Βενετίας Eλένη Γαλάνη Υποψήφια Διδάκτωρ του Τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Ca Foscari της Βενετίας Tatiana Bovo Υποψήφια διδάκτωρ του Τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Ca Foscari της Βενετίας Τα Βενετσιάνικα ελληνικά - παρόν και μέλλον 27 Ηenri Tonnet Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Σορβόννης Η γραπτή νεοελληνική γλώσσα στην αρχή του 19ου αιώνα: Η περίπτωση του «Ερμίλου» 1817 του Μιχαήλ Περδικάρη 40 Carl Wοlhuter Οι γλώσσες στο σχολικό πρόγραμμα, μια ιστορικο-συγκριτική προσέγγιση 46 Χάρης Αθανασιάδης Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Η ιστορική έρευνα για τον Εκπαιδευτικό Δημοτικισμό 55 Δημήτρης Χαραλάμπους Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Α.Π.Θ Γιάννης Μπέτσας Λέκτορας Π.Τ.Ν. Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας «Είμεθα οι μόνοι θεματοφύλακες και κλειδοκράτορες των προγονικών κειμηλίων». Οι φοιτητές στην υπηρεσία της γλωσσικής καθαρότητας (1901) 60 4. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 72 Γεώργιος Λεοντσίνης Ομότιμος Καθηγητής Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Εισαγωγικό σημείωμα συντονιστή Στρογγυλού Τραπεζιού 73 Γεώργιος Λεοντσίνης Ομότιμος Καθηγητής Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Ιστορική κατάρτιση και ορθολογική χρήση του δημόσιου και ιδιωτικού λόγου. Εννοιολογικά και μεθοδολογικά ζητήματα 74 Χρυσούλα Γαλάνη Υπ. Δρ. στη Διδακτική της Ιστορίας Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών Επικοινωνιακές και γλωσσικές δεξιότητες των μαθητών από τη διδασκαλία του μαθήματος ιστορίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση 83 2

Γιώργος Γιώτης Εκπαιδευτικός Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης στη Διδακτική της Ιστορίας, Υπ. Δρ. Ιστορίας Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών Γλωσσικοί κώδικες: Αξιολογικές κρίσεις και επιμέρους νοήματα στα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης 93 Γιώργος Γρόλλιος Αναπληρωτής Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Α.Π.Θ. Το γλωσσικό σύστημα και η εκπαιδευτική πολιτική της μεταπολιτικής αριστεράς: Οι απόψεις του παιδαγωγού Γιώργη Αθανασιάδη 101 Ηρακλής Καλλέργης Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών Η λογοτεχνική γλώσσα ως μέσο σχολικής αγωγής: Μια ιστορική ανασκόπηση 121 Βενέττα Λαμπροπούλου Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Πατρών Ελληνική νοηματική γλώσσα: ιστορική διαδρομή, κοινωνιολογικά και γλωσσολογικά δεδομένα 129 5. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΜΟΣ, ΤΥΠΟΣ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΣΩΜΑΤΕΙΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ 144 Κωνσταντίνος Γαλάνης Εκπαιδευτικός Πολιτικός Επιστήμονας Υποψήφιος Διδάκτωρ Παντείου Πανεπιστημίου Ελληνικός Διδασκαλικός Σύλλογος: προτάσεις του για το γλωσσικό μάθημα στη στοιχειώδη και μέση εκπαίδευση κατά το έτος 1876-1877 145 Κωνσταντίνος Κωσταβασίλης Φιλόλογος, Διδάκτωρ Ιστορίας Συνδικαλιστική εκπαιδευτική γλώσσα και συνδικαλισμός (1975-1995): Μια παράλληλη πορεία 156 Παρασκευάς Μεϊμέτης Δάσκαλος, Υπ. Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Πατρών Ο λόγος της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδος (Δ.Ο.Ε.) για το γλωσσικό ζήτημα (Δημοτική Γλώσσα, Μονοτονικό) κατά την περίοδο 1974 1982 μέσα από το Διδασκαλικό Βήμα 167 Παναγιώτης Παπαδούρης Δάσκαλος Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Πατρών Συνδικαλίστικός τύπος εκπαιδευτικών και γλωσσικό ζήτημα στο μεσοπόλεμο: Η περίπτωση του διδασκαλικού βήματος 180 Περικλής Χριστίδης Δάσκαλος, Διδάκτωρ Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικών Επιστημών Ο λόγος των εκπαιδευτικών της εποχής του Μεσοπολέμου για το ζήτημα της σχολικής γλώσσας 191 6. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ - ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ 206 Γεώργιος Αλεξανδρόπουλος Υποψήφιος διδάκτορας πανεπιστημίου Πατρών Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964 και δημοτική γλώσσα. Μια ανασκόπηση της σχετικής επιχειρηματολογίας Κατερίνα Βαρελά Ιστορικός Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Γεωργίου Παπανδρέου και το γλωσσικό ζήτημα (1964/65) 225 Νικόλαος Ζαχαράκης Δάσκαλος, Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Δ/ντής 1ου Δημοτικού Σχολείου Κορωπίου Εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις στο γλωσσικό μάθημα (1917-1931) 236 207 3

Πέλλα Καλογιαννάκη Καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε Πανεπιστημίου Κρήτης Κωνσταντίνος Καρράς Επίκουρος Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε Πανεπιστημίου Κρήτης «Τα graffiti στο Παν/μιο Κρήτης γιατί οι τοίχοι έχουν και γλώσσα» 247 Βικτωρία Κονιδάρη Καθηγήτρια Γαλλικής Φιλολογίας Aix-Marseille, Μεταδιδακτορική φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών Ελληνική και ευρωπαϊκή εκπαιδευτική πολιτική. Η εικόνα του προτεινόμενου κόσμου μέσα από την γλώσσα των νομοθετικών κειμένων 265 Χαρά Κοσεγιάν Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ: πρωτότυπο ή μετάφραση; Η διαμάχη όπως αποτυπώνεται σε εκπαιδευτικά περιοδικά πριν από τη μεταρρύθμιση του 1922. 274 Δημήτρης Μαυροσκούφης Καθηγητής Α.Π.Θ. Γιάννης Μπέτσας Λέκτορας Πανεπιστημίου Δ. Μακεδονίας «Τι πρέπει να κάνωμε για να αφομοιώσουμε τους ξενόφωνους». Το γλωσσοεκπαιδευτικό πρόγραμμα του Εκπαιδευτικού Ομίλου για τη Γλωσσική Αφομοίωση των Ξενόγλωσσων (σε Αττική και Κορινθία) 285 Λαμπρινή Σκούρα Επίκουρη Καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών Γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση και γλωσσικό ζήτημα (1917-1927) 299 Γεώργιος Τζάρτζας Ερευνητής, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας Νεοουμανισμός και εκπαίδευση στην Ελλάδα του 19ου αιώνα 314 Χρήστος Τζήκας Επίκουρος Καθηγητής Α.Π.Θ. Ο Ζήσης Ζαμάνης και η γλωσσική μεταρρύθμιση 1917-1920 324 Βασίλης Φούκας Λέκτορας Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. (υπό διορισμό) «Είμαι ακόμη ένας δρόμος μακρινός!...»: Η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας από μετάφραση στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων του Ελ. Βενιζέλου και οι απόψεις των εκπαιδευτικών μέσης εκπαίδευσης (1929-1935) 338 7. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΣΤΗΝ ΟΜΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΩΣ ΞΕΝΗ ΓΛΩΣΣΑ 354 Χριστίνα Διπλάρη Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Πατρών Το Νεοελληνικό Ινστιτούτο της Σορβόννης: Δράση και προοπτικές 355 Ανδρέας Δούμας Διδάκτωρ, Εκπαιδευτικός Φωτεινή Φιλίππου Διδάκτωρ, Εκπαιδευτικός Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών Τμήμα Ελληνικών και Λατινικών Σπουδών Τομέας Νέων Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο του Γιοχάννεσμπουργκ (University of Johannesburg) 368 Ελένη Κιούση Φοιτήτρια Φιλολογίας Η νεοελληνική γλώσσα στην ομοιογένεια 372 4

Αναστάσιος Κουντούρης Φιλόλογος, Δρ. Ιστορίας Τέχνης Καλλιόπη Κουντούρη Φιλόλογος Δρ. Ιστορίας Τέχνης Σχολικός Σύμβουλος ΠΕ Η καθαρεύουσα στην εκπαίδευση: Η εθνική και πολιτική σημασία της στα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα (1912-1943) 377 Γιούλα Κωνσταντοπούλου Δρ. Πανεπιστημίου Πατρών Χαράλαμπος Μπαμπούνης Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Σπουδές ελληνικής γλώσσας και ιστορίας στο πανεπιστήμιο της Γρανάδα 385 Χαράλαμπος Μπαμπούνης Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Έδρες ελληνικής γλώσσας και ελληνικές σπουδές στο Βέλγιο (15 ος -21 ος αι.) 391 Δημήτριος Β. Ντούτσης Διδάκτωρ Σχολής Επιστημών Αγωγής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Θεσμικές παρεμβάσεις για τη γλωσσική κατάρτιση των νηπίων στα ξενόφωνα νηπιαγωγεία της Ηπείρου κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου (1918-1940): οι πρακτικές των επιθεωρητών 399 Αντώνης Παυλίδης Δρ. Ιστορίας Εκπαίδευσης Σχολικός Σύμβουλος ΠΕ Ιδεολογικές συγκρούσεις στην Κωνσταντινούπολη στις αρχές του 20ού αιώνα: Η περίπτωση του γλωσσικού ζητήματος 411 Ευανθία Συνώδη Λέκτορας Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Κρήτης Μαρίνα Τζακώστα Λέκτορας Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Κρήτης Η γλώσσα στο νηπιαγωγείο της Ελλάδας και της Κύπρου τον 21ο αιώνα 425 8. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 436 Σωτήρης Γκαρμπούνης Φιλόλογος Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Βασίλης Συμεωνίδης Φιλόλογος Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Η επιβίωση τύπων του παρελθόντος στη γλωσσική διδασκαλία και το χάσμα με τη γλωσσική πραγματικότητα. Η περίπτωση των ρημάτων δεύτερης συζυγίας στην παθητική φωνή. 437 Χρυσούλα Καραντζή-Ανδρειωμένου Ερευνήτρια Κέντρου Ερεύνης Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων Γλωσσικές ποικιλίες και εκπαίδευση: Όψεις της ελληνικής εμπειρίας 446 Δήμητρα Καυκά Δρ Π.Τ.Π.Ε. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Δημήτριος Σάκκης Καθηγητής Π.Τ.Π.Ε. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Η γλώσσα των αρχείων της παιδείας κατά τον 19 ο αιώνα: πραγματολογικά και ιδεολογικά στοιχεία 255 Παναγιώτης Κιμουρτζής Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου Μαρία Ματούση Τελειόφοιτη του ΜΠΣ του Τμ.Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής Πανεπιστημίου Πελοποννήσου Η λογοτεχνία ιστορεί. Η ιστορία λογοτεχνεί; Γλώσσα και ύφος στην ιστορία και στη λογοτεχνία 464 Αικατερίνη Κουτουξιάδου Φιλόλογος-Ιστορικός Διδάκτωρ Παντείου Πανεπιστημίου, Επιστημονική Συνεργάτις Κ.Ε.Ν.Ι. Γλωσσικές ιδιοτυπίες σε ιδιόγραφες διαθήκες ευεργετών εκπαίδευσης (19ος-αρχές 20ού) 478 5

Θεοχαρούλα Νιφτανίδου Λέκτορας Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών Η συμβολή του Ιωάννη Συκουτρή στη διαμόρφωση της επιστημονικής ορολογίας της ελληνικής φιλολογίας 490 Βασίλειος Οικονομίδης Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης Η επίδραση της γεωγραφικής περιοχής μόνιμης κατοικίας στο δεκτικό λεξιλόγιο παιδιών προσχολικής ηλικίας 499 Μαρίνα Τζακώστα Λέκτορας Γλωσσικής Ανάπτυξης και Αγωγής του παιδιού προσχολικής ηλικίας Π.Τ.Π.Ε. Πανεπιστημίου Κρήτης Ιστορικές μεταρρυθμίσεις του ορθογραφικού συστήματος της ελληνικής: Μια αναθεώρηση που επίκειται 510 Νικολέττα Τσιτσανούδη-Μαλλίδη Λέκτορας Γλωσσολογίας Π.Τ.Ν. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (υπό διορισμό), Δημοσιογράφος Ελένη Μπακάλμπαση Γιάννης Δημητρίου Η λαϊκή γλώσσα στο νεότερο τηλεοπτικό δημοσιογραφικό λόγο: από τη δομική και λειτουργική συρρίκνωση των διαλέκτων στην «εκ νέου χρήση» 522 9. ΣΧΟΛΙΚΗ ΓΝΩΣΗ (ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ) 532 Αγγελική Βουδούρη Καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών Αντώνιος Μπούρας Διδάσκων Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Ευπραξία Τριανταφύλλου Εκπαιδευτικός ΠΕ 70 Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε., Ε.Κ.Π.Α. Ηλιάνα Χατζή Δασκάλα, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστήμιο Αθηνών Συγκριτική μελέτη των σχολικών εγχειριδίων της γλώσσας του δημοτικού σχολείου που χρησιμοποιήθηκαν από τα μέσα του 20ού αιώνα 533 Ιωάννα-Δάφνη Γιαννοπούλου Δασκάλα Τα σχολικά αναγνωστικά της τετάρτης δημοτικού της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917, του μεσοπολέμου, της δεκαετίας του 50 και της δεκαετίας του 80: Μια ιστορικοσυγκριτική προσέγγιση 542 Ευθυμία Γώτη Σχολική Σύμβουλος Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνος Ντίνας Καθηγητής Παν. Δυτ. Μακεδονίας Αναλυτικά προγράμματα γλωσσικής διδασκαλίας για την προσχολική εκπαίδευση: διαδρομή ενός αιώνα 553 Ευγενία Δανιηλίδου Σχολική σύμβουλος Δ.Ε. Ιωάννα Βορβή Σχολική σύμβουλος Δ.Ε. Η γραπτή έκφραση των μαθητών στα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών του γυμνασίου από τη μεταπολίτευση έως σήμερα 565 Μαρία Καγιάφα Δασκάλα, Δρ. Αρχαιολογίας Η γλώσσα της αρχαιολογίας στο ελληνικό δημοτικό σχολείο 575 6

Ράνυ Καλούρη Καθηγήτρια ΑΣΠΑΙΤΕ Δημήτριος Λαγός Αν. Καθηγητής ΑΣΠΑΙΤΕ Αναστασία Παμουκτσόγλου τ. Πάρεδρος Π.Ι. Γιάννης Τσακιράκις Καθηγητής εφ. ΑΣΠΑΙΤΕ Κώστας Αργύρης Καθηγητής εφ. ΑΣΠΑΙΤΕ Τυποποιημένη ή δημιουργική χρήση της γλώσσας στην εκπαίδευση των εκπαιδευτικών της ΤΕΕ από τη δεκαετία του 1960 μέχρι σήμερα; 589 Ελένη Καρατζιά-Σταυλιώτη Επίκουρος Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Πατρών Αριστείδης Λουκόπουλος Μεταπτυχιακός φοιτητής Πανεπιστημίου Πατρών Ελένη Σιμάτη Εκπαιδευτικός Αξιολόγηση και διαθεματικότητα στα αναλυτικά προγράμματα της γλώσσας σε σχέση με την αξιολόγηση του μαθητή 596 Μιχάλης Μελαχροινούδης Δρ. Πανεπιστημίου Κρήτης «και ύστερα μόνο το όνομα άλλαξε: από Ο.Ε.Σ.Β. σε Ο.Ε.Δ.Β...» Λόγος περί διδακτικών βιβλίων και σχολικών εγχειριδίων τη δεκαετία του 60 606 Αθανάσιος Μιχάλης Λέκτορας Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αιγαίου Η σχολική γραμματική του Μανώλη Τριανταφυλλίδη και ο ρόλος της στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας: Κριτική αποτίμηση 621 Κωνσταντίνος Πανίτσας Οικονομολόγος Ίδρυση φροντιστηρίου (σχολείου) στην πόλη των Πατρών κατά την περίοδο της Β Τουρκοκρατίας (1767) και η συμβολή των μαθηματαρίων στην εκπαιδευτική διαδικασία. Παρουσίαση μαθηματαρίου εκ του αρχείου 645 Εμμανουήλ Φυριππής Αναπλ. Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών Χρυσάνθη Ίκκου Εκπ/κός Π.Ε., Υπ. Διδάκτωρ Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών Γλωσσικό ζήτημα, ιδεολογία και γλωσσικά εγχειρίδια του ελληνικού δημοτικού σχολείου κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα 658 Δημήτρης Φωτεινός Λέκτορας Ιστορίας της Εκπαίδευσης Φ.Π.Ψ. Πανεπιστημίου Αθηνών Η γλώσσα ως μέσο επικοινωνίας ή ως μήνυμα ιδεολογίας; (το παράδειγμα των βιβλίων του Ευγενιδείου ιδρύματος, κατά τη δεκαετία 1950-1960 668 Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Από την έκθεση ιδεών στη διδασκαλία της νεοελληνικής γλώσσας. Τα βιβλία Νεοελληνική γλώσσα (1983-2006) και Έκφραση-έκθεση (1986- Σήμερα) 677 7

10. ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΘΑΡΕΥΟΥΣΙΑΝΙΣΜΟΣ 692 Άννα Αγγελοπούλου Διδάκτωρ Ιστορίας, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Δυτ. Θεσσαλονίκης Δημοτική γλώσσα και εκπαίδευση: εικόνες εκπαιδευτικού δημοτικισμού από τις πρώτες παιδαγωγικές συνεδριάσεις του πειραματικού σχολείου του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1934-1945) 693 Χριστίνα Αργυροπούλου Επίτιμη Σύμβουλος του Π.Ι., Αντιπρόεδρος της Π.Ε.Φ. Θέμα : Γλώσσα και εξουσία μέσα απο ποικίλα κείμενα στην καθαρεύουσα και τη δημοτική μορφή της ελληνικής γλώσσας 705 Γεώργιος Βλάχος Eκπαιδευτικός ΠΕ 70, Μ.Α Υπ. Δρ. Φιλολοσοφίας University of Johannesburg Το γλωσσικό ζήτημα. Ιστορική αναδρομή. Ο ρόλος και το έργο των Δ. Καταρτζή, Αδαμ. Κοραή, Νικ. Σοφιανού, Παν. Σούτσου, Γιάν. Ψυχάρη, Αλέξ. Πάλλη στο θέμα αυτό. Η επίλυση του προβλήματος 720 Τριαντάφυλλος Δούκας Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Πατρών Η «εθνική γλώσσα» και η γλώσσα της εκπαίδευσης κατά την ύστερη φάση της δικτατορίας (1971-74) 727 Θεόδωρος Ελευθεράκης Λέκτορας Π.Τ.Π.Ε. Πανεπιστημίου Κρήτης Το ελληνικό γλωσσικό ζήτημα και οι εκπαιδευτικές ανισότητες 735 Γεώργιος Καλαντζής Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Νικόλαος Ουδατζής Υπ. Διδάκτωρ Εκπαιδευτικής Πολιτικής Πανεπιστημίου Μακεδονίας Οι εκπαιδευτικές πολιτικές προτάσεις και η συμβολή του διανοούμενου/βουλευτή Ι. Κουτσοχέρα στην καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας και του μονοτονικού κατά την πρώτη μεταπολιτευτική περίοδο 750 Ευαγγελία Καλεράντε Πανεπιστήμιο Δυτ. Μακεδονίας Η διαλεκτική των εκπαιδευτικών αλλαγών: Η περίπτωση της πολιτικής βούλησης στη νομοθετική ρύθμιση του μονοτονικού συστήματος 758 Αθανάσιος Καραφύλλης Επίκουρος Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. του Δ.Π.Θ. Οι απόψεις του παιδαγωγού Θ. Καστάνου για τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό και τη χρήση της δημοτικής γλώσσας στα σχολεία 772 Παναγιώτης Λαζανάς Καθηγητής Φιλόλογος στη Δ/θμια Εκπ/ση, Διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου «Γλωσσικός συντηρητισμός & ιδεολογικές αγκυλώσεις στον επίσημο εκπαιδευτικό λόγο της δεκαετίας του 1960» 777 Σταυρούλα Λυκιαρδοπούλου-Κονταρά Προϊσταμένη Επιστημονικής και Παιδαγωγικής Καθοδήγησης Α/θμιας Εκπ/σης Βορείου Αιγαίου Η εμφάνιση και διάδοση του δημοτικισμού στην τουρκοκρατούμενη Λέσβο 784 Σοφία Μπαλτά Δρ. Φιλολογίας, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Δημοτικισμός και «νέο σχολείο»: Ανιχνεύουμε τη σχέση τους βασισμένοι στα παιδαγωγικά περιοδικά των αρχών του 20ού αιώνα 791 Μαρία Μποντίλα Καθηγήτρια Φιλόλογος. Γλώσσα και ιδεολογία: οι γλωσσικές απόψεις των συνταγματαρχών της δικτατορίας του 1967 800 8

Περσεφόνη Σιμενή Δρ. Πανεπιστημίου Πατρών Η γλώσσα του δημοτικού σχολείου και η αντιπαράθεση των Γεωργίου Χατζηδάκι και Δημήτρη Γληνού με αφορμή το συνέδριο της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδος το 1923 811 Πασχαλίνα Χατζημπέη Μεταπτυχιακή φοιτήτρια του Τμήματος Φιλοσοφίας-Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. «Γλώσσα ψεύτικη και τρισάθλια»: Οι απόψεις των Δημοτικιστριών στη συζήτηση για το γλωσσικό ζήτημα 819 11. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 829 Αθανάσιος Αγάθος Λέκτορας Νέας Ελληνικής Φιλολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Αλίκη Τσοτσορού Ε.Ε.Δ.Ι.Π. Διδασκαλείου Νέας Ελληνικής Γλώσσας Πανεπιστημίου Αθηνών, Δ.Φ. Βασιλική Γιαννακού Ε.Ε.Δ.Ι.Π. Διδασκαλείου Νέας Ελληνικής Γλώσσας Πανεπιστημίου Αθηνών, Μ.Δ.Ε. Βαρβάρα Δημοπούλου Γυμνάσιο Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης Αθηνών, Δ.Φ. Νίκος Ρουμπής Μ.Δ.Ε, Διδασκαλείο Νέας Ελληνικής Γλώσσας Πανεπιστημίου Αθηνών Διδακτική της γλώσσας: το λογοτεχνικό κείμενο ως διδακτικό υλικό και η εξέλιξη της προσεγγισής του στα εγχειρίδια διδασκαλίας της νέας ελληνικής ως ξένης 830 Μαρία Γιαννακού Υποψήφια Διδάκτωρ στην Ιστορία της Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Leuven Βελγίου Γλώσσα και διδασκαλία στα σχολεία της πόλης των Ιωαννίνων το 18ο και 19ο αιώνα 840 Ευαγγελία Καυκούλα Δασκάλα, M.Ed., Δρ. Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών Η διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση κατά την περίοδο της αλληλοδιδακτικής μεθόδου (1827-1880) 857 Δήμητρα Μόσχου Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Εκπαιδευτικός Η διδακτική της ελληνικής γλώσσας ως αντικείμενο διαγωνισμού (1869). Η πείρα και η δοκιμή (1873) του Μαρίνου Δ. Βεργωτή 869 Λεωνίδας Μπόμπας Συγκριτικός της Εκπαίδευσης, Δ/ντής Σπουδών «Νέα Εκπαιδευτήρια Γ. Μαλλιάρα» Η «γλωσσική εκδοχή» των μάχιμων δασκάλων του δημοτικού σχολείου 875 Κωνσταντίνος Ντίνας Καθηγητής Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας Ελισάβετ Χλαπουτάκη Φιλόλογος-Φοιτήτρια ΠΜΣ Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας Ευθυμία Γώτη Σχολική Σύμβουλος Π.Α. Η γλωσσική διδασκαλία στην εκπαίδευση ως μέσο αφομοίωσης των ξενόφωνων πληθυσμών μέσα από τις εκθέσεις των επιθεωρητών της εκπαίδευσης στην περιφέρεια Φλώρινας (1918-1925) 888 Αναστάσιος Ξανθόπουλος Δάσκαλος ΠΕ70, Med PhD. Μονοτάξιο διδασκαλείο Καστοριάς (1923-1927). «Ποια διδασκαλική μέθοδο θα μεταχειρισθούμε για να μάθουν οι μαθηταί την ελληνική γλώσσα» 900 9

Άννα Φτερνιάτη Λέκτορας Π.Τ.Δ.Ε Πανεπιστημίου Πατρών Η διδακτική της γλώσσας στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα: ένα σύντομο ιστορικό μεταρρυθμιστικών προσπαθειών 913 12. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 926 Παναγιώτα Βάθη Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Ελένη Καρατζιά-Σταυλιώτη Επίκουρη Καθηγήτρια Η γλώσσα στα ελληνικά σχολεία διαχρονικά. Με προβολή στη διδασκαλία-μάθηση-αξιολόξηση στα σχολεία του σήμερα 927 Αθανάσιος Γκαραγκούνης Δρ. Ανθρωπογεωγραφίας Διδάσκων στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστήμιο Πατρών Το φάρμακο, η κάλπικη λίρα και μη-αγοραίες ανταλλαγές: Derrida, ιστορία και γλώσσα 940 Ειρήνη Ιωσηφίδου Φιλόλογος Η ιστορία της ελληνικής γραφής και η συμβολή του φοινικικού αλφαβήτου στη διαμόρφωση του αρχαίου ελληνικού αλφαβήτου 948 13. ΤΥΠΟΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ 955 Αλεξάνδρα Διαμαντοπούλου Υπ. Διδάκτωρ του ΤΕΕΑΠΗ, Πανεπιστημίου Πατρών, Καθηγήτρια Γαλλικών Παντελής Κυπριανός Αναπληρωτής Καθηγητής του ΤΕΕΑΠΗ, Πανεπιστημίου Πατρών Το γλωσσικό ζήτημα στον Πατραϊκό τύπο (1899-1934) 956 Σοφία Ηλιάδου-Τάχου Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας Κωνσταντίνος Φωτιάδης Καθηγητής, Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας Παρασκευή Πουγαρίδου Μεταπτυχιακή φοιτήτρια Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας Οι περί γλώσσης αντιλήψεις του μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθου Φιλιππίδη και ο εκπαιδευτικός δημοτικισμός της εφημερίδας «Εποχή» (Τραπεζούντα 1920) 967 Δήμητρα Κοκκινάκη Καθηγήτρια Φιλόλογος, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια του Πανεπιστημίου Πατρών Το γλωσσικό ζήτημα στον τοπικό τύπο. Τα ευαγγελικά μέσα από την εφημερίδα των Πατρών «Νεολόγος» 980 Γεράσιμος Κουστουράκης Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. Πανεπιστημίου Πατρών Παιδαγωγικός λόγος και εκπαιδευτική μεταρρύθμιση: Μια κοινωνιολογική προσέγγιση του διάλογου των διανοουμένων διαμέσου του Αθηναϊκού Τύπου για τους συντελεστές της γλωσσικής εκπαίδευσης 994 Γεωργία Ρογάρη Εκπαιδευτικός, Δρ. Ιστορίας Εκπαίδευσης Εκφάνσεις του γλωσσικού ζητήματος, όπως καταγράφονται στο δημοσιογραφικό όργανο του εκπαιδευτικού ομίλου 1007 10

14. ΣΧΟΛΙΚΗ ΓΝΩΣΗ (ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΙΤΑΛΟΚΡΑΤΙΑΣ) 1012 Σταύρος Παπαδόπουλος Δρ. Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου Παναγιώτης Ι. Σταμάτης Διδάσκων Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου Σχολικά εγχειρίδια κατά την περίοδο της ιταλοκρατίας στη Ρόδο. Αναλύοντας τους στόχους, τη μορφή, τη δομή και το περιεχόμενό τους. 1013 Παναγιώτης Ι. Σταμάτης Διδάσκων Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου Σταύρος Παπαδόπουλος Δρ. Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστημίου Αιγαίου Αναλυτικά προγράμματα στην ιταλοκρατούμενη Ρόδο 1024 15. ΟΛΟΜΕΛΕΙΑ 1033 Χρήστος Αντωνίου Καθηγητής Α.Π.Θ. Ξενόγλωσση εκπαιδευτική πολιτική και διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στο Ινστιτούτο Ξένων Γλωσσών και Φιλολογιών (Ι.Ξ.Γ.Φ.) του Α.Π.Θ. (1961-1982) Μιχάλης Δαμανάκης Καθηγητής Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας Εκπαιδευτικό υλικό για την ελληνόγλωσση εκπαίδευση στη διασπορά (1970-2010) 1041 Χρήστος Θεοφιλλίδης Καθηγητής Πανεπιστημίου Λευκωσίας Πανεπιστήμιο και γλώσσα διδασκαλίας: Η περίπτωση του πανεπιστημίου Κύπρου 1055 Γεώργιος Καψάλης Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Όλγα Βαρτζιώτη Λέκτορας Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστημίου Πατρών Η ελληνική γλώσσα ως αντικείμενο Διεθνών Προγραμμάτων Σπουδών: Συνεργασία Πανεπιστημίου Ιωαννίνων & University of Washington (2002-2011), τα δεδομένα και οι προοπτικές της 1065 Παναγιώτης Περσιάνης π. Καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου Προσπάθεια ερμηνείας της μεγάλης καθυστέρησης, σε σύγκριση με την Ελλάδα, εισαγωγής της δημοτικής γλώσσας στην εκπαίδευση της Κύπρου: Ο ρόλος των δυνάμεων εξουσίας, της ιδεολογίας και των πρακτικών αναγκών επικοινωνίας 1077 Κωνσταντίνος Φωτιάδης Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Σοφία Ηλιάδου-Τάχου Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας Ελένη Γρίβα Λέκτορας Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας Μαριάμ Νταβλιανίτζε Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας Ιστορική θεώρηση της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας στη Γεωργία (μέσα 19ου-σήμερα) 1083 1034 11

Η επίδραση της γεωγραφικής περιοχής μόνιμης κατοικίας στο δεκτικό λεξιλόγιο παιδιών προσχολικής ηλικίας Βασίλειος Οικονομίδης Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης Περίληψη: Μεταξύ αγροτικών και αστικών περιοχών (όπως αυτές χαρακτηρίζονται με κριτήριο τον πληθυσμό των μονίμων κατοίκων τους) διαπιστώνονται έντονες κοινωνικοπολιτιστικές και οικονομικές διαφορές. Αρκετές έρευνες έχουν δείξει σημαντικές διαφορές, όσον αφορά και τη γλωσσική επάρκεια μεταξύ μαθητών αστικών και μαθητών αγροτικών περιοχών. Κατά την τελευταία επταετία διεξήγαμε μία σειρά ερευνών με σκοπό να μελετήσουμε αφενός το μέγεθος και τη σύσταση κατά γραμματικές κατηγορίες (ουσιαστικά, ρήματα, επίθετα, επιρρήματα) του δεκτικού λεξιλογίου (του συνόλου των λέξεων που κατανοούν) παιδιά προσχολικής ηλικίας και αφετέρου την επίδραση που ασκεί η γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας της οικογένειας. Στην εργασία αυτή επιχειρούμε μία ενιαία και συνολική παρουσίαση των αποτελεσμάτων των σχετικών ερευνών με σκοπό να δώσουμε μία περισσότερο ολοκληρωμένη εικόνα της επίδρασης της γεωγραφικής περιοχής μόνιμης κατοικίας της οικογένειας στο δεκτικό λεξιλόγιο παιδιών προσχολικής ηλικίας. Από τα αποτελέσματα των ερευνών μας φαίνεται ότι η γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας ερμηνεύει σε σημαντικό βαθμό τις διαφορές που σχετίζονται με την κατανόηση των λέξεων, συνολικά και κατά γραμματική κατηγορία από παιδιά ηλικίας 5;5-6;5 ετών. Τα παιδιά που κατοικούν μόνιμα σε αστικές περιοχές φαίνεται ότι κατανοούν σημαντικά περισσότερες λέξεις συνολικά, και σημαντικά περισσότερα ουσιαστικά και επίθετα από τα παιδιά που κατοικούν μόνιμα σε αγροτικές περιοχές. Με βάση αυτά τα αποτελέσματα διατυπώνονται σχετικές προτάσεις για τη γλωσσική ενίσχυση παιδιών προσχολικής ηλικίας που κατοικούν σε αγροτικές περιοχές. 1. Η γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας Η γεωγραφική περιοχή, όπου βρίσκεται η μόνιμη κατοικία της οικογένειας, είναι ακόμα ένας σημαντικός παράγοντας που επιδρά στην ανάπτυξη του παιδιού. Η γεωγραφική περιοχή προκαλεί το ενδιαφέρον των ερευνητών ως παράγοντας επίδρασης σε γνωστικές και ακαδημαϊκές δεξιότητες επειδή ανάμεσα στις περιοχές διαπιστώνονται έντονες κοινωνικοπολιτιστικές και οικονομικές διαφορές. Η γεωγραφική περιοχή καθορίζεται κυρίως με κριτήριο τον πληθυσμό των μονίμων κατοίκων της. Η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2011) από την απογραφή του 2001 χαρακτηρίζει τον πληθυσμό μιας περιοχής ανάλογα με το μέγεθός του σε αγροτικό (1-1.999 κάτοικοι), και αστικό (2.000 και πλέον κάτοικοι) και συνεκδοχικά, τις περιοχές ως αγροτικές, ημιαστικές και αστικές, με βάση τον αριθμό των κατοίκων του πολυπληθέστερου οικισμού ενός δημοτικού ή κοινοτικού διαμερίσματος. Ο ημιαστικός πληθυσμός των προηγούμενων απογραφών (Ε.Σ.Υ.Ε., 1998) συμπεριλαμβάνεται πλέον στον αστικό πληθυσμό, σύμφωνα με τις κατηγορίες της (ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2011). Ο αγροτικός και ο ημιαστικός πληθυσμός μειώνεται συνεχώς, ενώ αυξάνεται ο αστικός (εσωτερική μετανάστευση). Το μοντέλο που φαίνεται να διαμορφώνεται είναι η ύπαρξη ενός μεγάλου αστικού κέντρου σε κάθε νομό και η πληθυσμιακή εξασθένηση και αποδυνάμωση των κωμοπόλεων και των χωριών. Αν και τα χαρακτηριστικά των ημιαστικών περιοχών φαίνεται να διαφοροποιούνται έντονα από αυτά των αστικών περιοχών και μάλλον ομοιάζουν κατά πολύ με αυτά των αγροτικών περιοχών, η ΕΛ.ΣΤΑΤ. εντάσσει τις παλαιότερα χαρακτηριζόμενες ημιαστικές περιοχές στις αστικές. Στην Ελλάδα, λοιπόν, σύμφωνα με τα στοιχεία που προκύπτουν από τη μελέτη των δεδομένων της ΕΛ.ΣΤΑΤ. (2011), στις αστικές περιοχές κατοικεί περίπου το 73% και στις αγροτικές το 27% του συνολικού πληθυσμού της χώρας. Βέβαια, διαφορές υπάρχουν όχι μόνο ανάμεσα στις περιοχές των παραπάνω κατηγοριών, αλλά και ανάμεσα σε περιοχές που ανήκουν στην ίδια κατηγορία. Αντιλαμβάνεται κανείς ότι άλλος είναι ο τρόπος ζωής στην αστική περιοχή πόλη των 5.000 κατοίκων, άλλος στην 499

αστική περιοχή πόλη των 55.000 κατοίκων και εντελώς διαφορετικός στην αστική περιοχή πόλη του 1.000.000 κατοίκων. Επίσης, έντονες διαφοροποιήσεις εντοπίζονται μεταξύ της αστικής περιοχής των Βορείων Προαστίων και αυτής των Νοτίων Προαστίων της Αθήνας. Ανάλογες διαφορές παρατηρούνται και μεταξύ αγροτικών περιοχών (π.χ. χωριό με 150 κατοίκους χωριό με 1.500 κατοίκους, χωριό σε πλούσια τουριστική περιοχή χωριό σε φτωχή αγροτική περιοχή) (ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2011). Οι διαφορές που επισημαίνονται μεταξύ των αστικών και των αγροτικών περιοχών είναι αρκετά μεγάλες και εκτείνονται σε αρκετούς τομείς της καθημερινής ζωής.: Α) μεγαλύτερο ποσοστό προσώπων με υψηλότερο επίπεδο γραμματικών γνώσεων κατοικεί στις αστικές περιοχές. Β) Τα μεγαλύτερα ποσοστό της μαθητικής διαρροής που παρατηρούνται στις αγροτικές περιοχές (Μιχελής, 1998 Μυλωνάς, 1982 Μυλωνάς, 1983-86 Βουϊδάσκης, 1996 Ηλιού, 1984 Παλαιοκρασά, 1996). Γ) Στις αγροτικές περιοχές παρατηρείται μια ευρύτερη μορφωτική και πολιτιστική υποβάθμιση, καθώς και η προσφερόμενη δημόσια εκπαίδευση βρίσκεται συχνά σε επίπεδο κατώτερο από αυτήν που παρέχεται στις αστικές περιοχές. (λειτουργία ολιγοθέσιων σχολείων, ή του πολυθέσιου μεν, απομακρυ-σμένου δε από το χωριό σχολείου με αρνητικές επιπτώσεις στην εκπαίδευση των μαθητών, ανεπάρκεια των σχολείων των αγροτικών περιοχών σε υλικοτεχνικό εξοπλισμό και η ελλιπής στελέχωσή τους με διδακτικό και, κυρίως, έμπειρο διδακτικό προσωπικό (Κασσωτάκης, 1979 Κασσωτάκης, 1981 Βακαλιός, 1994 Κυρίδης, 1997 Μυλωνάς, 1982 Κάτσικας & Καββαδίας, 1994). Δ) Ελάχιστες πολιτιστικές και μορφωτικές εκδηλώσεις (ομιλίες, προβολές, εκθέσεις), ενώ ακόμα και η κυκλοφορία των εφημερίδων είναι περιορισμένη. Ε) Κυρίαρχη ηλικιακή ομάδα στις αγροτικές περιοχές είναι αυτή των κατοίκων ηλικίας άνω των 55 ετών (ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2011). Οι νέοι και δραστήριοι κάτοικοι μετοικούν στο πλησιέστερο αστικό κέντρο ΣΤ) Πολύ λίγα παιδιά προσχολικής ηλικίας διαμένουν σε κάθε χωριό. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία μπορούμε να συλλάβουμε νοερά τη ζωή του μικρού παιδιού στο κοινωνικό πλαίσιο των αγροτικών περιοχών. Σε μια περιοχή που συχνά χαρακτηρίζεται από οικονομική δυσπραγία, με κυρίαρχο τον περιορισμένης μόρφωσης γεροντικό πληθυσμό, χωρίς τις δυνατότητες επαφής με ομάδα ή ομάδες συνομηλίκων, το νήπιο συνήθως μετακινείται καθημερινά προς και από το πλησιέστερο χωριό, όπου βρίσκεται η έδρα του νηπιαγωγείου. Οι μορφωτικές δραστηριότητές του συνήθως περιορίζονται στην παρακολούθηση της τηλεόρασης και οι κοινωνικές επαφές του στη συντροφιά των ενήλικων συγγενών του (παππούδων, θείων, κουμπάρων) και συγχωριανών του (στο καφενείο του χωριού συνοδεύοντας τον πατέρα του, στο σπίτι κατά την επίσκεψη μιας γειτόνισσας), των οποίων το μορφωτικό επίπεδο κατά κύριο λόγο περιορίζεται στην αποφοίτηση από τη στοιχειώδη εκπαίδευση Μιχελής, 1988 Κασσωτάκης, 1981 Μυλωνάς, 1983-86 Κυρίδης, 1997 Κολοβός, 1985). Αντίθετα, στις αστικές περιοχές, ακόμα και στην πιο υποβαθμισμένη υποπεριοχή τους, όπου συχνά συναντούμε και χαρακτηριστικά παρόμοια με αυτά της αγροτικής περιοχής (π.χ. οικονομική δυσπραγία, χαμηλό μορφωτικό επίπεδο) υπάρχουν δυνατότητες παρακολούθησης μορφωτικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων (φροντιστήρια, μουσεία, παραστάσεις, προβολές, ομιλίες, εκθέσεις κ.ά.) που μπορούν να ανεβάσουν το κοινωνικοπολιτιστικό επίπεδο των κατοίκων και να προσφέρουν μορφωτικά ερεθίσματα στα παιδιά (Κασσωτάκης, 1981 Κρασανάκης 1984). Χαρακτηριστική, επίσης, είναι η ύπαρξη μεγάλων ομάδων συνομηλίκων, μέσα στις οποίες κοινωνικοποιείται και αναπτύσσεται γλωσσικά το παιδί. Επομένως, στις αγροτικές περιοχές η συνύπαρξη χαμηλών επιπέδων οικονομικού εισοδήματος, επαγγελματικού status και μόρφωσης σε συνδυασμό με τις αρνητικές και κοινωνικοπολιτιστικές συνθήκες ευθύνονται, σύμφωνα με αρκετές έρευνες, για τη μικρή νοητική ικανότητα (Τσακρής, 1970 Αλεξόπουλος, 1982), τη χαμηλή σχολική επίδοση και την περιορισμένη ακαδημαϊκή εξέλιξη των παιδιών που κατοικούν στις περιοχές αυτές (World Bank, 2005 Κασσωτάκης, 1979 Μιχελής, 1988 Μυλωνάς, 1982 Κασσωτάκης, 1981 Μυλωνάς, 1983-86 Κυρίδης, 1997 Δανασσής Αφεντάκης, 1988 Κιτσαράς, 2001). 500

Όσον αφορά το θέμα της γλώσσας, είναι αποδεκτό ότι στις αστικές περιοχές ομιλείται η standard γλώσσα, η επίσημη γλώσσα του κράτους, στην περίπτωσή μας η Κοινή Νεοελληνική, που αποτελεί και τη γλώσσα του σχολείου (Ιορδανίδου, 1996 Wardhaugh, 1988). Παράλληλα, ο περιορισμένος γλωσσικός κώδικας της εργατικής τάξης δέχεται επιδράσεις από τον καλλιεργημένο κώδικα της μεσαίας τάξης μέσω της γλωσσικής επικοινωνίας των δύο κοινωνικών ομάδων, των πολιτιστικών και μορφωτικών εκδηλώσεων και μέσω των Μ.Μ.Ε. Αντίθετα, στις αγροτικές περιοχές, ιδιαίτερα στις πιο απομακρυσμένες, οι κάτοικοι δέχονται λιγότερες γλωσσικές επιρροές από την επίσημη γλώσσα. Στις περιπτώσεις που υπάρχουν και γεωγραφικά γλωσσικά ιδιώματα, η ιδιωματική πλέον παιδική γλώσσα απομακρύνεται ακόμα περισσότερο από τη γλώσσα του σχολείου, με αποτέλεσμα τα παιδιά των αγροτικών περιοχών να αντιμετωπίζουν μέσα στο σχολικό χώρο περισσότερα προβλήματα από όσα αντιμετωπίζουν τα παιδιά των αστικών περιοχών Αρκετές έρευνες έχουν δείξει σημαντικές διαφορές, όσον αφορά τη γλωσσική επάρκεια μεταξύ μαθητών αστικών και μαθητών αγροτικών περιοχών (Παπούλια Τζελέπη, 1997 Χατζησαββίδης, 1994 Ορφανουδάκη, 1995). Στον τομέα του λεξιλογίου ήδη από το 1941 η M.K. Smith διαπίστωσε σημαντικές διαφορές μεταξύ παιδιών αστικών και παιδιών αγροτικών περιοχών αναφορικά με το βασικό και το συνολικό δεκτικό λεξιλόγιό τους (Smith, 1941). Στην έκθεση της World Bank για το 2006 διαπιστώνονται επίσης ανάλογες διαφορές στο λεξιλόγιο παιδιών αγροτικών και αστικών περιοχών (World Bank, 2005). Συγκριτική μελέτη των Bornstein και Cote (2005) με παιδιά νηπιακής ηλικίας από Η.Π.Α., Αργεντινή και Ιταλία έδειξε ότι εκείνα που κατοικούσαν σε αστικές περιοχές είχαν μεγαλύτερο εκφραστικό λεξιλόγιο από τα παιδιά που κατοικούσαν σε αγροτικές περιοχές. Στην Ελλάδα έρευνες με παιδιά ΣΤ Τάξης Δημοτικού Σχολείου (Φίστα, 2000), με μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου (Παΐζη και Καβουκόπουλος, 2001 Δανασσής Αφεντάκης κ.ά., 2002) έδειξαν ότι τα παιδιά που προέρχονται από την αγροτική τάξη υστερούσαν όσον αφορά το συνολικό αριθμό λέξεων, τον αριθμό των επιθέτων και των επιρρημάτων που χρησιμοποιούσαν στο λόγο τους. Έρευνα της Κουκουρίκου κ.ά. (2005) έδειξε ότι το παραγωγικό λεξιλόγιο μαθητών Β - Δ τάξεων δημοτικού σχολείου ήταν μικρότερο από των συμμαθητών τους αστικών περιοχών. Ανάλογα αποτελέσματα έδειξαν και σχετικές έρευνες του Μπασλή (1988) με παιδιά προσχολικής ηλικίας. Διαπιστώθηκε επίσης ότι οι διαφορές αυτές δεν εξαλείφονται μέσα από τη φοίτηση στο σχολείο (Μπασλής, 1988 Παΐζη και Καβουκόπουλος, 2001 Δανασσής Αφεντάκης κ.ά., 2002) Κατά την τελευταία επταετία διεξήγαμε μία σειρά ερευνών με σκοπό να μελετήσουμε αφενός το μέγεθος και τη σύσταση κατά γραμματικές κατηγορίες (ουσιαστικά, ρήματα, επίθετα, επιρρήματα) του δεκτικού λεξιλογίου (του συνόλου των λέξεων που κατανοούν) παιδιά προσχολικής ηλικίας και αφετέρου την επίδραση που ασκούν ορισμένοι παράγοντες. Ένας από τους παράγοντες που ελέγξαμε είναι και η γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας της οικογένειας. Στην εργασία αυτή επιχειρούμε μία ενιαία και συνολική παρουσίαση των αποτελεσμάτων των σχετικών ερευνών με σκοπό να δώσουμε μία περισσότερο ολοκληρωμένη εικόνα της επίδρασης της γεωγραφικής περιοχής μόνιμης κατοικίας στο δεκτικό λεξιλόγιο παιδιών προσχολικής ηλικίας. 2.1 Μεθοδολογία και δείγμα των ερευνών Στις έρευνες που διεξήγαμε ακολουθούσαμε ενιαία ερευνητική μεθοδολογία όσον αφορά τα ερευνητικά εργαλεία, την επιλογή του δείγματος και τον προσδιορισμό του κοινωνικοπολιτιστικού επιπέδου της οικογένειας. Ως όργανo μέτρησης του δεκτικού λεξιλογίου χρησιμοποιήσαμε ένα δείγμα 236 λέξεων (μονολεκτικών λεξημάτων) καταταγμένων κατά σειρά αύξουσας δυσκολίας. Οι λέξεις αυτές επιλέχθηκαν τυχαία από το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη (1998). Κριτήρια κατανόησης των λέξεων από τα υποκείμενα ήταν: α) ο ορισμός της λέξης από το παιδί, β) η χρήση της λέξης σε πρόταση κατασκευασμένη από το παιδί, έτσι ώστε να φαίνεται η σημασία της λέξης και γ) η ερώτηση 501

πολλαπλής επιλογής, κατά την οποία ζητούσαμε από το παιδί να επιλέξει ως σωστή μία από τις 4 προτεινόμενες από τον ερευνητή σημασίες της εξεταζόμενης λέξης. Η εξέταση για κάθε λέξη άρχιζε με το α κριτήριο, σε περίπτωση αποτυχίας του υποκειμένου σε αυτό προχωρούσε στην εφαρμογή του β κριτηρίου και σε περίπτωση νέας αποτυχίας, στο γ κριτήριο. Η εξέταση κάθε παιδιού διεξαγόταν ατομικά, με παιγνιώδη τρόπο σε έναν ήσυχο χώρο του Νηπιαγωγείου (Οικονομίδης, 2003α). Το δείγμα κάθε έρευνας προερχόταν από τον πληθυσμό των παιδιών ηλικίας 5;5-6;5 ετών που είχαν την Ελληνική ως μητρική γλώσσα και φοιτούσαν σε δημόσια νηπιαγωγεία των Νομών Ρεθύμνης και Χανίων. Εφαρμόζαμε δειγματοληψία δύο σταδίων: α) Την αναλογικά στρωματοποιημένη δειγματοληψία, όπου κάθε στρώμα του πληθυσμού αντιπροσωπεύεται στο δείγμα αναλογικά. Στο στάδιο αυτό χωρίζαμε τα νηπιαγωγεία των δύο Νομών σε γεωγραφικά στρώματα (αγροτική και αστική περιοχή) σύμφωνα με την περιοχή της έδρας τους, β) Τη μέθοδο των δεσμίδων (κάθε δεσμίδα αντιστοιχεί σε ένα νηπιαγωγείο). Στο στάδιο αυτό επιλέγαμε το 10% περίπου των νηπιαγωγείων κάθε Νομού (λαμβάνοντας υπόψη και το στρώμα, στο οποίο εντάσσονταν) και εξετάζαμε όλα τα παιδιά ηλικίας 5;5-6;5 ετών με μητρική γλώσσα την Ελληνική, που φοιτούσαν σε αυτά. 2.2 Τα αποτελέσματα των ερευνών Η πρώτη έρευνα (Οικονομίδης 2003α) είχε σκοπό τη διερεύνηση του μεγέθους και της σύστασης κατά γραμματικές κατηγορίες του δεκτικού λεξιλογίου παιδιών ηλικίας 5;5-6;5 ετών, καθώς και τη διαπίστωση της επίδρασης που ασκούν το επίπεδο γραμματικών γνώσεων των γονέων, η γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας και το φύλο των παιδιών και διεξήχθη με δείγμα 270 παιδιών. Για να εξετάσουμε τη σχέση της γεωγραφικής περιοχής μόνιμης κατοικίας με τις λεξιλογικές επιδόσεις των παιδιών, δηλαδή με τον αριθμό των λέξεων που κατανοούν τα παιδιά συνολικά και κατά γραμματική κατηγορία συγκρίναμε τις μέσες επιδόσεις των παιδιών στο συνολικό δεκτικό λεξιλόγιο και στις τέσσερις γραμματικές κατηγορίες μεταξύ των δύο γεωγραφικών περιοχών (αστικής και αγροτικής), στις οποίες κατοικούσαν τα υποκείμενα της έρευνάς μας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το μέγεθος και οι γραμματικές κατηγορίες του δεκτικού λεξιλογίου παιδιών ηλικίας 5;5-6;5 ετών επηρεάζονται σημαντικά από τη γεωγραφική περιοχή όπου κατοικούν: τα παιδιά που κατοικούν σε αστικές περιοχές κατανοούν α) περισσότερες λέξεις (στατιστικά σημαντική διαφορά), β) περισσότερα ουσιαστικά και επίθετα (στατιστικά σημαντικές διαφορές), γ) περισσότερα ρήματα και επιρρήματα (μη στατιστικά σημαντικές διαφορές) από τα παιδιά που κατοικούν σε αγροτικές περιοχές. Ελέγξαμε επίσης αν το ποσοστό, με το οποίο εμφανίζεται κάθε γραμματική κατηγορία στο δεκτικό λεξιλόγιο των παιδιών, επηρεάζεται από τη γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας και αν τα επίθετα και τα επιρρήματα εμφανίζονται με μεγαλύτερα ποσοστά στο συνολικό λεξιλόγιο παιδιών που κατοικούν σε αστικές περιοχές, από ό,τι στο συνολικό λεξιλόγιο παιδιών που κατοικούν σε αγροτικές περιοχές. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η γεωγραφική περιοχή επηρεάζει σημαντικά τα ποσοστά εμφάνισης των ουσιαστικών στο συνολικό δεκτικό λεξιλόγιο των παιδιών (μεγαλύτερα ποσοστά εμφανίστηκαν σε παιδιά αστικών περιοχών), των ρημάτων και των επιρρημάτων (μεγαλύτερα ποσοστά εμφανίστηκαν σε παιδιά αγροτικών περιοχών) αλλά όχι τα ποσοστά των επιθέτων, τα οποία εμφανίζονται σχετικά σταθερά, ανεξάρτητα από τη γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας των παιδιών. Αν και οι εξεταζόμενες λεξιλογικές επιδόσεις διαφοροποιούνταν σημαντικά μεταξύ παιδιών αστικών και αγροτικών περιοχών, όταν συγκρίναμε επιδόσεις παιδιών που κατοικούσαν σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές, αλλά είχαν γονείς ίδιου επιπέδου γραμματικών γνώσεων δεν διαπιστώσαμε διαφορές στατιστικά σημαντικές. Επομένως, το μορφωτικό επίπεδο των γονέων επηρεάζει τις λεξιλογικές επιδόσεις των παιδιών περισσότερο από τη γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας τους. Η δεύτερη έρευνα (Οικονομίδης, 2003β) με σκοπό τη διερεύνηση των αφηγηματικών / αναγνωστικών συνηθειών των γονέων παιδιών ηλικίας 5;5-6;5 ετών, τους κοινωνικοπολιτιστικούς παράγοντες που τις επηρεάζουν και την επίδραση που ασκούν οι συνήθειες αυτές στο δεκτικό λεξιλόγιο των παιδιών διεξήχθη με δείγμα 173 παιδιών, οι 502

γονείς των οποίων συμπλήρωσαν σχετικό ερωτηματολόγιο. Τα αποτελέσματα, όσον αφορά τις λεξιλογικές επιδόσεις των παιδιών, συμφώνησαν πλήρως με εκείνα της προηγούμενης έρευνας (Οικονομίδης, 2003α) εντοπίζοντας στατιστικά σημαντικές διαφορές στις λεξιλογικές επιδόσεις μεταξύ παιδιών αγροτικών και αστικών περιοχών προς όφελος των παιδιών από τις αστικές περιοχές όσον αφορά το μέγεθος του συνολικού δεκτικού λεξιλογίου και των ουσιαστικών. Η υψηλή συχνότητα αφηγήσεων / αναγνώσεων προς τα παιδιά συνδεόταν σημαντικά με καλύτερες λεξιλογικές επιδόσεις. Φάνηκε επίσης ότι η γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας των υποκειμένων δεν επηρεάζει σημαντικά α) τη συχνότητα αφήγησης κειμένων ανά εβδομάδα από τους γονείς προς το παιδί, β) το είδος των κειμένων (εγκυκλοπαιδικού, ιστορικού, μυθολογικού κ.ά. περιεχομένου) που αφηγούνται ή διαβάζουν στο παιδί τους, γ) τη συχνότητα διατύπωσης ερωτήσεων για τη σημασία νέων λέξεων από τα παιδιά στους γονείς κατά τη διάρκεια ή μετά το τέλος των γονεϊκών αφηγήσεων. Η εφαρμογή πολλαπλών παλινδρομικών αναλύσεων όμως, έδειξε ότι το μέγεθος του συνολικού δεκτικού λεξιλογίου και των επιμέρους γραμματικών κατηγοριών δεν επηρεάζεται τόσο από τη συχνότητα αφηγήσεων / αναγνώσεων ή από το θεματικό περιεχόμενο των κειμένων, αλλά επηρεάζεται κυρίως από το επίπεδο γραμματικών γνώσεων των γονέων που αποτελεί τον ισχυρότερο παράγοντα πρόβλεψης του μεγέθους του συνολικού δεκτικού λεξιλογίου και των επιμέρους γραμματικών κατηγοριών. Η τρίτη έρευνα (Οικονομίδης, 2009) με σκοπό τη διερεύνηση της επίδρασης του χρόνου παρακολούθησης και του είδους των τηλεοπτικών προγραμμάτων στις λεξιλογικές επιδόσεις 138 παιδιών προσχολικής ηλικίας έδειξε ότι αυτές επηρεάζονται ελάχιστα από τους δύο παραπάνω παράγοντες, αλλά συνεχίζουν να επηρεάζονται σημαντικά από τη γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας προς όφελος των παιδιών από αστικές περιοχές όσον αφορά το σύνολο του δεκτικού λεξιλογίου και των ουσιαστικών που κατανοούν. Αντίθετα, η επίδραση που ασκεί η γεωγραφική περιοχή στο χρόνο παρακολούθησης και στην επιλογή των τηλεοπτικών προγραμμάτων από τα παιδιά είναι ασήμαντη. Το πλέον σημαντικό αλλά και κοινό αποτέλεσμα όλων των παραπάνω ερευνών είναι ότι το δεκτικό λεξιλόγιο παιδιών προσχολικής ηλικίας συνολικά και κατά γραμματική κατηγορία επηρεάζεται σημαντικά από το γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας τους προς όφελος των παιδιών που κατοικούν σε αστικές περιοχές. 3. Συζήτηση και προτάσεις Από τα αποτελέσματα των ερευνών μας φαίνεται ότι η γεωγραφική περιοχή μόνιμης κατοικίας ερμηνεύει σε σημαντικό βαθμό τις διαφορές που σχετίζονται με την κατανόηση των λέξεων, συνολικά και κατά γραμματική κατηγορία από παιδιά ηλικίας 5;5-6;5 ετών. Τα παιδιά που κατοικούν μόνιμα σε αστικές περιοχές φαίνεται ότι κατανοούν σημαντικά περισσότερες λέξεις συνολικά, και σημαντικά περισσότερα ουσιαστικά και επίθετα από τα παιδιά που κατοικούν μόνιμα σε αγροτικές περιοχές. Αν και τα παιδιά των αστικών περιοχών κατανοούν περισσότερα ρήματα και επιρρήματα από τα παιδιά των αγροτικών περιοχών, η διαφορά αυτή δεν είναι στατιστικά σημαντική. Τα αποτελέσματα των ερευνών μας συμφωνούν με αυτά προηγούμενων ερευνών που έχουν μελετήσει το δεκτικό λεξιλόγιο και τον προφορικό και γραπτό λόγο των μαθητών αγροτικής προέλευσης (World Bank, 2005 Bornstein & Cote, 2005 Smith, 1941 Μπασλής, 1988 Φίστα, 2000 Παΐζη, & Καβουκόπουλος, 2001 Μπασλής, 1993 Δανασσής Αφεντάκης, 2002). Το εύρημα σύμφωνα με το οποίο το ποσοστό των ουσιαστικών είναι μεγαλύτερο στο δεκτικό λεξιλόγιο παιδιών από αστικές περιοχές από ό,τι στο δεκτικό λεξιλόγιο παιδιών από αγροτικές περιοχές συνδεόμενο με την πολύ μεγάλη διαφορά του αριθμού των ουσιαστικών που κατανοούνται από τις δύο ομάδες παιδιών, δείχνει ότι τα ουσιαστικά αποτελούν εκείνη τη γραμματική κατηγορία που συμμετέχει περισσότερο στην αύξηση και διαφοροποίηση του συνολικού δεκτικού λεξιλογίου και αναδεικνύονται ως ο πλέον ευαίσθητος κοινωνιογλωσσικός δείκτης για το δεκτικό λεξιλόγιο. Η μη διαπίστωση σημαντικών διαφορών στις γραμματικές κατηγορίες των ρημάτων και των επιρρημάτων δείχνει ότι τα παιδιά αυτής της ηλικίας, ανεξάρτητα από την αστικότητα της περιοχής, όπου κατοικούν, κατανοούν έναν αριθμό ρημάτων και επιρρημάτων που είναι αναγκαίος για την καθημερινή επικοινωνία. Θυμίζουμε εδώ ότι τα ρήματα και τα επιρρήματα 503

είναι οι πλέον ολιγοπληθείς γραμματικές κατηγορίες του λεξιλογίου και ότι εκφράζουν ενέργειες και προσδιορισμούς, των οποίων τα σημαίνοντα δεν υπόκεινται σε μεγάλης κλίμακας αλλαγές ή εμπλουτισμούς, όπως συμβαίνει με τα ουσιαστικά και τα επίθετα. Έτσι, η διαφοροποίηση του δεκτικού λεξιλογίου των παιδιών αστικής και αγροτικής περιοχής δεν οφείλεται στην άγνοια των σταθερών στο χρόνο και στο χώρο σημασιών (ενεργειών και ιδιοτήτων) που δηλώνονται από ρήματα και επιρρήματα αλλά στην άγνοια νέων σημαινομένων που δηλώνονται κυρίως από τα ουσιαστικά και τα επίθετα. Από τα αποτελέσματα που εκτέθηκαν μέχρι τώρα φαίνεται ότι υπάρχει, όσον αφορά το μέγεθος του δεκτικού λεξιλογίου, μία σαφής διαφορά υπέρ των παιδιών που κατοικούν μόνιμα σε αστικές περιοχές. Τα ποικίλα μορφωτικά ερεθίσματα που χαρακτηρίζουν τις αστικές περιοχές φαίνεται να έχουν μερίδιο ευθύνης στις παρατηρούμενες διαφορές στο λεξιλόγιο των δύο ομάδων παιδιών που εξετάσαμε. Στην ύπαρξη διαφορών θεωρούμε ότι συμβάλλει το γενικότερο μορφωτικό επίπεδο που είναι χαμηλότερο στις αγροτικές από ό,τι στις αστικές περιοχές: στις αγροτικές περιοχές κατοικεί η πλειοψηφία των λιγότερο μορφωμένων κατοίκων. Το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των συγγενών, των γειτόνων, των συγχωριανών δεν βοηθά την ανάπτυξη του γλωσσικού πλούτου και της γλωσσικής έκφρασης των παιδιών, δίνοντας στο λόγο τους στοιχεία από τον περιορισμένο κώδικα του Bernstein (Bernstein, 1989 Μπασλής, 1988). Η διερεύνηση της προσθετικής επίδρασης των δύο μεταβλητών, της γεωγραφικής περιοχής μόνιμης κατοικίας και του επιπέδου γραμματικών γνώσεων των γονέων, στο δεκτικό λεξιλόγιο των παιδιών έδειξε ότι η επίδραση της δεύτερης μεταβλητής είναι ισχυρότερη από την επίδραση της πρώτης: παιδιά που κατοικούν μόνιμα σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές αλλά έχουν γονείς ίδιου επιπέδου γραμματικών γνώσεων δεν διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους όσον αφορά το μέγεθος του δεκτικού τους λεξιλογίου και την κατανόηση επιρρημάτων και επιθέτων. Τα ευρήματα που δείχνουν το μορφωτικό επίπεδο των γονέων να ασκεί μεγαλύτερη επίδραση στις λεξιλογικές επιδόσεις παιδιών προσχολικής ηλικίας από τη γεωγραφική περιοχή, τον τύπο νηπιαγωγείου, συμφωνούν με ανάλογα ευρήματα σχετικών ερευνών (Δανασσής-Αφεντάκης κ.ά., 2002 Crain Thoreson & Dale 1992 Sènèchal et al. 1996 Fetler, 1984). Γενικά, δείχνουν ότι η γλωσσική ανάπτυξη των παιδιών επηρεάζεται κυρίως από τα ερεθίσματα που δέχονται μέσα στο στενό οικογενειακό περιβάλλον επειδή με τα άτομα του άμεσου οικογενειακού περιβάλλοντος (αδέλφια, γονείς) έρχεται σε καθημερινή επαφή και επικοινωνία το παιδί, και η συνεχής γλωσσική επικοινωνία μαζί τους αποβαίνει καθοριστικός παράγοντας για τη γλωσσική του ανάπτυξη (Paxson & Schady, 2005 Hoff, 2003). Το εύρημα αυτό θεωρούμε ότι επιτρέπει μια αισιόδοξη οπτική, αφού δείχνει ότι η επίδραση των ευρύτερων αρνητικών κοινωνικών και πολιτιστικών συνθηκών σε μια μορφή της γλωσσικής ανάπτυξης, στην ανάπτυξη του δεκτικού λεξιλογίου, περιορίζεται αποτελεσματικά από το μορφωτικό επίπεδο της οικογένειας. Επομένως, στοχευμένες ενέργειες για την ανάπτυξη του μορφωτικού επιπέδου της οικογένειας θα είχαν ίσως αμεσότερα αποτελέσματα, χωρίς βέβαια να αγνοούμε την ισχυρή πάντοτε επίδραση του ευρύτερου περιβάλλοντος στο οποίο διαβιεί η οικογένεια. Οι καλύτερες λεξιλογικές επιδόσεις παιδιών με γονείς υψηλότερου επιπέδου γραμματικών γνώσεων αποδίδονται στο ότι οι γονείς αυτοί συζητούν με τα παιδιά τους παρέχοντας ευρύτερες πληροφορίες, χρησιμοποιώντας ποικιλία γλωσσικών τύπων, ανεπτυγμένο και πλούσιο λεξιλόγιο που οδηγεί σε αντίστοιχο λεξιλογικό εμπλουτισμό των παιδιών. Αντίθετα, οι γονείς χαμηλού μορφωτικού επιπέδου χρησιμοποιούν περιορισμένo λεξιλόγιο και γλωσσικούς τύπους επαρκείς κυρίως για την αντιμετώπιση των καθημερινών αναγκών (Tizard & Hughes, 1984 Engle, et al. 1990 Farkas & Beron, 2004 Hart & Risley, 1995, 1999). Επειδή ο πληθυσμός των ερευνών μας, δεν παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από αντίστοιχους πληθυσμούς της ελληνικής επαρχίας υποθέτουμε ότι η διεξαγωγή μιας νέας έρευνας με την ίδια μεθοδολογία (ερευνητικό εργαλείο, δειγματοληψία), σε μια άλλη περιοχή της ελληνικής επαρχίας, θα κατέληγε σε παρόμοια συμπεράσματα. Η μελλοντική έρευνα μπορεί να εξετάσει την επίδραση στο δεκτικό λεξιλόγιο στοιχείων της γεωγραφικής περιοχής όπως οι ποικίλες ευκαιρίες γλωσσικής επικοινωνίας, η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου των παιδιών. 504

Η διερεύνηση του δεκτικού και του παραγωγικού λεξιλογίου των γονέων προχωρώντας στις κατάλληλες συγκρίσεις με τα αντίστοιχα λεξιλόγια των παιδιών, θα έδινε ακόμα πιο έγκυρα στοιχεία για τη λεξιλογική επίδραση που ασκούν οι γονείς διαφορετικών γεωγραφικών περιοχών στα παιδιά τους. Επίσης, η διερεύνηση της επίδρασης της γεωγραφικής περιοχής και στο παραγωγικό λεξιλόγιο των παιδιών προσχολικής ηλικίας θα μας δώσει μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα της επίδρασης αυτής στο λεξιλόγιο του παιδιού. Οι παιδαγωγικές προτάσεις που προκύπτουν από τα ευρήματα των ερευνών μας, συνοψίζονται στις ακόλουθες: - Θεωρούμε ότι είναι υποχρέωση της πολιτείας να αποδείξει έμπρακτα το ενδιαφέρον της για τις αγροτικές περιοχές, διότι μόνο μέσα από την άνοδο του μορφωτικού και πολιτιστικού επιπέδου των περιοχών αυτών θα μειωθεί η απόσταση που χωρίζει τα παιδιά των αγροτικών περιοχών από εκείνα των αστικών περιοχών όχι μόνο στις επιδόσεις τους στη λεξιλογική και στη γλωσσική ανάπτυξη, αλλά και σε όλες τις σχολικές επιδόσεις. Η ανύψωση του μορφωτικού και πολιτιστικού επιπέδου δεν εξασφαλίζεται μόνο μέσα από βραχυχρόνιας αποτελεσματικότητας πολιτιστικές εκδηλώσεις (ομιλίες, εκθέσεις κ.ά.), αλλά αποτελεί το αποτέλεσμα ενός πολυεπίπεδου αναπτυξιακού σχεδιασμού (οικονομικού, υγειονομικού, εκπαιδευτικού), ο οποίος μπορεί να συγκρατήσει τους νέους στην ύπαιθρο, να εξασφαλίσει θέσεις εργασίας, να προσφέρει ιατρικές, κοινωνικές, και εκπαιδευτικές υπηρεσίες υψηλού επιπέδου και να θέσει τις βάσεις για απρόσκοπτη πολιτιστική ανάπτυξη. Ο εμπλουτισμός των σχολείων των αγροτικών περιοχών με βιβλία και βιντεοκασέτες εκπαιδευτικού περιεχομένου μέσω του θεσμού των δανειστικών και των κινητών βιβλιοθηκών θα προσφέρει αρκετά στην παροχή νέων ερεθισμάτων στα παιδιά και στην επαφή τους με νέες λέξεις. Οι εκπαιδευτικοί που υπηρετούν στα σχολεία της υπαίθρου καλούνται να κατανοήσουν τους λόγους που συντελούν στην εμφάνιση των σχετικών διαφορών στο δεκτικό λεξιλόγιο μεταξύ παιδιών αστικών και αγροτικών περιοχών και με ευαισθησία, επιμονή και υπομονή να προσπαθήσουν για την άμβλυνσή των διαφορών αυτών. - Θα βοηθούσε τη γλωσσική ανάπτυξη των παιδιών η έγκυρη ενημέρωση των γονέων τους για το σημαντικό ρόλο του οικογενειακού περιβάλλοντος στην ανάπτυξη και τον εμπλουτισμό του δεκτικού λεξιλογίου των παιδιών με στόχο την ευαισθητοποίησή τους στα σχετικά θέματα και στην υπόδειξη συγκεκριμένων ενεργειών με σκοπό τη λεξιλογική ανάπτυξη των παιδιών. Θα τονιστεί ότι: α) στον εμπλουτισμό του δεκτικού λεξιλογίου συμβάλλει η παροχή ερεθισμάτων και ευκαιριών στα παιδιά για απόκτηση νέων εμπειριών και βιωμάτων μέσα από οικογενειακές επισκέψεις, εκδρομές, παρακολούθηση εκθέσεων και άλλων πολιτιστικών εκδηλώσεων, συμβατών με το νοητικό επίπεδο και τα ενδιαφέροντα των παιδιών τους, β) οι ευκαιρίες γλωσσικής επικοινωνίας στο σπίτι, είτε με τη μορφή αφήγησης ιστοριών ή προσωπικών βιωμάτων από το γονέα είτε, κυρίως, με τη μορφή συζήτησης με το παιδί, δίνουν τη δυνατότητα σε αυτό να κατανοήσει νέες λέξεις ή να διευκρινίσει τη σημασία ήδη γνωστών λέξεων. Οι ενημερώσεις των γονέων μπορούν να γίνονται από τους κατάλληλα πληροφορημένους εκπαιδευτικούς στο πλαίσιο της συνεργασίας γονέων και σχολείου (Raffaele & Knoff, 1999). Συνιστάται επίσης παρώθηση γονέων και παιδιών για δανεισμό από το νηπιαγωγείο βιβλίων και εκπαιδευτικών παιχνιδιών που παρέχουν νέα ερεθίσματα στο παιδί και εμπλουτίζουν το λεξιλόγιό του. Στόχος των παραπάνω δράσεων είναι η αντιμετώπιση της αρνητικής επίδρασης της ευρύτερης αγροτικής περιοχής μέσω της ενίσχυσης της θετικής επίδρασης της στενής οικογενειακής ζωής. - Ο εκπαιδευτικός, σεβόμενος τις διαφορές που υπάρχουν ως προς το δεκτικό λεξιλόγιο σε παιδιά διαφορετικών γεωγραφικών περιοχών, καλείται να διδάξει το λεξιλόγιο της επίσημης Κοινής Νεοελληνικής (ως απαραίτητο για την ευρύτερη σχολική, επαγγελματική και κοινωνική πρόοδο και ζωή του μαθητή), αναγνωρίζοντας τις διαφορετικές γλωσσικές αφετηρίες, εντοπίζοντας τις γλωσσικές διαφορές στο λεξιλόγιο, προσπαθώντας να ανταποκριθεί στις διαφορετικές λεξιλογικές ανάγκες των μαθητών του αγροτικών περιοχών Ο εμπλουτισμός του δεκτικού λεξιλογίου των παιδιών που προέρχονται από αγροτικές περιοχές δεν πρέπει να γίνεται με τρόπο τέτοιο, ώστε να τους δημιουργεί την εντύπωση πως μιλούν λανθασμένα και πως απορρίπτουμε το λόγο τους, ειδικά στην περίπτωση που χρησιμοποιούν γεωγραφικά ιδιώματα. 505