Σχετικά με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και τη σημασία της αισθητικής αγωγής Ουσιώδες χαρακτηριστικό της αισθητικής αγωγής είναι η ενίσχυση της ικανότητας των ανθρώπων να συλλαμβάνουν νοήματα που παρέχονται σ αυτούς μέσω διαφόρων εκφραστικών μορφών να κατανοούν δηλαδή και να ανταποκρίνονται σε πλήρεις νοήματος μορφές. Δυνητικά το κάθε τι στον κόσμο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως παραγωγός τέτοιου είδους νοημάτων, ως περίπτωση δηλαδή πλήρους νοήματος μορφής, ή, με άλλα λόγια ως κάτι που μπορεί να βιωθεί αισθητικά. Η τέχνη, ωστόσο, είναι ακριβώς αυτή η εμπρόθετη δραστηριότητα δημιουργίας μορφών που καθιστούν φανερά τέτοια νοήματα. Κατά συνέπεια, η διδασκαλία της τέχνης των τεχνών μάλλον είναι ο δρόμος που θα πρέπει να ακολουθήσει η αισθητική αγωγή προκειμένου να εκπληρώσει το στόχο της. Η ενασχόληση πρωτίστως αν και όχι αποκλειστικώς με έργα τέχνης που εμφατικά προβάλλουν το νόημά τους ως τέχνη (με την έννοια και τη σημασία που της αποδώσαμε στην προηγούμενη ενότητα), μπορεί επομένως να αποτελέσει τον ζητούμενο ορισμό της αισθητικής αγωγής. Και εδώ ανακύπτει ευλόγως ένα ερώτημα: μπορεί η διδακτική μιας τέχνης να συνιστά ολοκληρωμένη αισθητική αγωγή ή χρειάζεται ένα παν-περιεκτικό πρόγραμμα διδακτικής όλων των τεχνών; Από φιλοσοφική άποψη αυτό σχετίζεται με το ερώτημα του κατά πόσον οι τέχνες είναι ουσιαστικά ενιαίες ή, αντιθέτως, ουσιαστικά αυτόνομες. Αυτό που μέσω της αισθητικής αγωγής, όπως εδώ την εννοούμε, επιδιώκεται πάντως, δεν είναι η υπαγωγή των τεχνών σε μία ομογενοποιημένη ομάδα, αλλά η συγκρότησή τους σε ένα συνεκτικό εκπαιδευτικό πεδίο και η ανάδειξη της σημαντικότητας της προσφοράς τους όλων και κάθε μιας εξ αυτών. Υπ αυτήν την προοπτική, τίθεται το ερώτημα αν μπορεί η διδακτική μιας τέχνης να λειτουργήσει ως ή να παίξει το ρόλο της αισθητικής αγωγής. Μπορεί η διδασκαλία των εικαστικών ή των παραστατικών τεχνών, για παράδειγμα, να αναλάβει αυτόν τον ρόλο και να εκπληρώσει τις προϋποθέσεις εκείνες οι οποίες σχετίζονται με αυτό που ουσιωδώς καλείται να επιτελέσει η αισθητική αγωγή, με το στόχο της, το
νόημα της; Δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστέψουμε ότι η μουσική αγωγή, η θεατρική αγωγή ή η εικαστική αγωγή δεν μπορούν η κάθε μια ως ξεχωριστό εκπαιδευτικό πεδίο να ικανοποιήσουν τις αξιώσεις της αισθητικής αγωγής. Μέσα από την επαφή με τους όρους δημιουργίας και τους τρόπους πρόσληψης κάθε τέχνης, αναπτύσσονται δυνατότητες για νέους τρόπους κατανόησης και έκφρασης (άρθρωσης, διατύπωσης) κάποιων πλευρών της σχέσης μας με τον κόσμο, κάτι που αποτελεί κύριο στόχο της αισθητικής αγωγής. Η πραγματική αξία και το νόημα κάθε τέχνης πάντως δεν μπορεί παρά να προσεγγίζεται εντός του αξιακού και νοηματικού πεδίου κάθε τέχνης χωριστά. Ακριβώς για τους λόγους αυτούς, ένα περιεκτικό πρόγραμμα διδασκαλίας των τεχνών είναι αυτό που μπορεί πληρέστερα να εξυπηρετήσει τους στόχους της αισθητικής αγωγής: οι διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους λειτουργεί κάθε τέχνη αποσαφηνίζονται και προβάλλονται, η μοναδικότητα της κάθε τέχνης αναδεικνύεται, ενώ ταυτοχρόνως, και με όχημα τους ποικίλους τρόπους δια των οποίων οι διάφορες τέχνες καλούν στην κατανόηση των δικών τους ξεχωριστών αισθητικών συλλήψεων των πραγμάτων, ασκείται η ικανότητα ολοκληρωμένων αισθητικών αποκρίσεων και προβάλλεται ο σύνθετος (βιωματικός-συγκινησιακός όσο και γνωστικός) χαρακτήρας της αισθητικής εμπειρίας. Δεδομένου δε ότι ακόμα και οι ομοιότητες όπως και οι διαφορές ασφαλώς μεταξύ των τεχνών δεν μπορούν να εντοπισθούν και να διερευνηθούν παρά μόνον συγκριτικά, ένα περιεκτικό πρόγραμμα διδασκαλίας των τεχνών είναι αυτό που προσφέρει το μέγιστο από άποψη εκπαιδευτική και δίνει μάλιστα τη δυνατότητα να συγκροτήσουν οι τέχνες ένα πεδίο νοήματος διαφορετικό και διακριτό από τα άλλα και να στηρίξουν έτσι και την ιδιαιτερότητα της προσφοράς τους και την αξία τους στην εκπαίδευση. Η αισθητική αγωγή μπορεί επομένως να βοηθήσει ώστε η διδασκαλία των τεχνών να γίνει περιεκτικότερη αλλά και αποτελεσματικότερη ως προς τους τρόπους με τους οποίους επιλέγει να φέρει σε επαφή τους νέους ανθρώπους με την τέχνη. Ταυτοχρόνως, σε ένα δεύτερο, αναστοχαστικό επίπεδο, η αισθητική αγωγή καλείται να αναρωτηθεί επί των αρχών και των κατευθύνσεών της και απαντήσει σε ερωτήματα όπως: 2
α) είναι, ως μορφή αγωγής, εφαρμόσιμη σε όλα τα παιδιά; Πώς εφαρμόζεται; Ποια είναι τα αισθητικά προγράμματα μέσω των οποίων διδάσκεται; Αφορούν αυτά τα προγράμματα στην καλλιτεχνική δράση (performance), στην εκτίμηση, στην έκφραση, στην αντίληψη και πώς; [Απαντούμε ασφαλώς υπέρ των περιεκτικών προγραμμάτων, που περιλαμβάνουν πρόσληψη αλλά και δραστηριότητες καλλιτεχνικής εμπλοκής υπέρ προγραμμάτων που στηρίζονται και προωθούν τη διάδραση: μία εκ των έσω δηλαδή εμπλοκή με και εμπειρία της ίδιας της τέχνης για την οποία κάθε φορά πρόκειται]. β) Συνδέεται η αισθητική με εξω-αισθητικές ηθικές, πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και άλλες αξίες; γ) Μπορεί το αισθητικό υλικό να χρησιμοποιηθεί για τη διδασκαλία άλλων γνωστικών αντικειμένων; Αυτά τα τελευταία ερωτήματα συνδέονται με το περίπλοκο πρόβλημα του κατά πόσον υπάρχουν διάφοροι τρόποι γνώσης και εμπειρίας και αν ο αισθητικός είναι ένας τέτοιος τρόπος και, εάν ναι, συνδέεται και πώς με τους άλλους; Εξω-καλλιτεχνικά ζητήματα μπορεί να αποτελούν πράγματι σημαντικά και καθορίζοντα στοιχεία του αισθητικού νοήματος αλλά, σε κάθε περίπτωση, απαιτείται ένα μετασχηματισμός της φύσης τους έτσι ώστε αυτό το νόημα να μπορεί να χαρακτηριστεί αισθητικό. Αυτός ο μετασχηματισμός είναι μια λειτουργία της ποιότητας που χαρακτηρίζει την τέχνη και την διακρίνει ως ένα ξεχωριστό πεδίο νοήματος. Αυτή δε η ποιότητά της είναι η ικανότητά της να δημιουργεί ενδογενώς εννοηματισμένες μορφές (πλήρεις νοήματος μορφές) και να μεταμορφώνει κάθε τι άλλο που επιλέγει να ενσωματώσει (συμβατικά σύμβολα, πολιτικές δηλώσεις, ηθικά αποφθέγματα, ιστορίες και εικόνες), θέτοντας αυτό το υλικό ως μια διάσταση της ενδογενούς δομής της. H τέχνη υπερβαίνει το αναφορικό της περιεχόμενο μέσω της μορφής της και αυτή η υπέρβαση (αυτό το πέρα πέρα από το σύνηθες, από τα της καθημερινής εμπειρίας πράγματα), παράγει νοήματα βαθύτερα και θεμελιωδέστερα από τα νοήματα του περιεχομένου που ενσωματώνει, νοήματα ουσιωδώς αισθητικά. 3
Υπ αυτήν την έννοια της απάντησης, δηλαδή, σε τέτοιου τύπου ερωτήματα φιλοσοφικού χαρακτήρα, η αισθητική αγωγή μπορεί να θεωρηθεί ως μια εν ενεργεία, μία δρώσα, πρακτική φιλοσοφία, η οποία, ως φιλοσοφία ακριβώς, μπορεί: - να οδηγήσει την καλλιτεχνική αγωγή στην αυτο-κατανόησή της, στην κατανόηση δηλαδή του εσώτερου χαρακτήρα της και του θεμελιώδους λόγου ύπαρξής της. - Να αρθρώσει ένα ουσιαστικό και συνεκτικό σύνολο αρχών που καθοδηγούν την πρακτική, που διερευνούν και τεκμηριώνουν ή και αναιρούν το πιο συχνά τις λανθάνουσες προκαταλήψεις ή τις λανθασμένες πεποιθήσεις σχετικά με τις τέχνες και την καλλιτεχνική εκπαίδευση. Διττός λοιπόν ο χαρακτήρας και ρόλος της Αισθητικής Αγωγής: Α) αφενός αποτελεί το μαθησιακό εκείνο πεδίο εντός του οποίου επιδιώκεται η ενίσχυση της ικανότητας απόκρισης των μαθητών σε ενσωματωμένα μέσα σε καλλιτεχνικές μορφές νοήματα. Η αισθητική αγωγή αναδεικνύεται έτσι σε μια πορεία μύησης σε μια διαδικασία γένεσης και σύλληψης νοημάτων που προκύπτουν από έναν συγκεκριμένο τρόπο επαφής μας με τον κόσμο και τους διάφορους τρόπους άρθρωσής του. Β) αφετέρου συνιστά μια πρακτική και εφαρμόσιμη, σε όσο το δυνατόν ευρύτερο φάσμα δραστηριοτήτων της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης, αισθητική φιλοσοφία, η οποία δρα θεμελιωτικά εν αναφορά προς το πεδίο της μέσω της τέχνης αγωγής και παρέχει σ αυτήν τα επιχειρήματα δικαιολόγησης και δικαιοδότησής της. Όσον αφορά, δε, στη σημασία και την παιδευτική αξία της, αυτή συνίσταται στο ότι: Είναι εκείνη η οποία μπορεί να εντοπίσει τον τρόπο με τον οποίο τα έργα τέχνης νοηματοδοτούν όψεις της σχέσης μας με τον κόσμο και επιδιώκουν να μεταβάλουν τη στάση μας απέναντι σ αυτόν. 4
Είναι αυτή η οποία μπορεί να αναπροσανατολίσει τη σκέψη αλλά και την εκπαιδευτική πρακτική προς την κατεύθυνση μιας αποκατάστασης της αισθητικής εμπειρίας ως αξίας: ως ενός είδους πλήρους νοήματος, ζώσας εμπειρίας, η οποία ενεργοποιεί την αντίληψη και το συναίσθημα και απαιτεί το στοχασμό. Μέσω της αισθητικής αγωγής, δηλαδή, προβάλλεται η μεταμορφωτική επίδραση που μπορεί να ασκήσει η επαφή με την τέχνη στο βαθμό που κινητοποιεί ψυχικές και νοητικές δυνάμεις προς την κατεύθυνση της κατανόησης του νοήματος των έργων τέχνης. Ενός νοήματος το οποίο είναι φιλοσοφικό και συνδέεται εσωτερικά με τους αποδέκτες του έργου. «Θέτει τις ζωές τους σε προοπτική. Τους λέει αυτό που, πραγματικά, γνώριζαν ήδη» (Danto, 2003, p. 142). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (ενδεικτική) Broudy, H. (1994). The Enlightened Cherishing: An Essay on Aesthetic Education. Urbana & Chicago: University of Illinois Press. Cassirer, E. (1994). Η παιδευτική αξία της τέχνης. Αθήνα: Εκδόσεις Έρασμος. Chapman, L. (1993). Διδακτική της τέχνη. Προσεγγίσεις στην καλλιτεχνική αγωγή. Αθήνα: Νεφέλη. Cometti, J.-P., Morizot, J., Pouivet, R. (2005). Ζητήματα αισθητικής. Αθήνα: νήσος. Dewey, J. (1936). Art as experience. New York: Perigree Books [επανέκδοση 1980, paperback 2005]. Eisner, E. W. (2002). The Arts and the Creation of Mind. New Haven & London: Yale University Press. Eisner, E. W. (2004). What Can Education Learn from the Arts about the Practice of Education?, International Journal of Education & the Arts, 5 (4). Επίσης στο δικτυακό τόπο: http//:ijea.asu.edu/v5n4. Farley, F. H. & Neperud, R. W. (1988). The Foundations of aesthetics, art, and art education, New York: Praeger Publishers. 5
Greene, M. (2001). Variations on a Blue Guitar, N. York & London: Teachers College Press. Parsons, M. J. & Blocker, G. (1993). Aesthetics and Education. Urbana & Chicago: University of Illinois Press. Reimer, B. & Smith, R.A. (1992). The Arts, Education, and Aesthetic Knowing, Chicago, Illinois: University of Chicago Press. Smith, R. & Simpson, A. (1991). Aesthetics and Arts Education, Urbana & Chicago: University of Illinois Press. Aρντουέν, I. (2000). H καλλιτεχνική αγωγή στο σχολείο. Αθήνα: Νεφέλη. Βάος, Α. (2008). Ζητήματα διδακτικής των εικαστικών τεχνών. Το καλλιτεχνικό εγχείρημα ως παιδαγωγική πράξη. Εκδ. Τόπος. Γκαγιώ, Μπ.- Α. (2002). Πλαστικές Τέχνες. Στοιχεία μιας διδακτικής κριτικής. Αθήνα: Νεφέλη. Γκούντμαν, N. (2005). Γλώσσες της τέχνης. Αθήνα: Εκκρεμές. Μουρίκη Α. (2003). Μεταμορφώσεις της αισθητικής. Αθήνα: Νεφέλη. Pόμπινσον, K. (1999). Οι τέχνες στα σχολεία, αρχές, πρακτικές, προβλέψεις. Αθήνα: Καστανιώτης. 6