ΚΥΠΡΟΕΛΛΑΔΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ 2016 Αθήνα, 10-12-2016
ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΕΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ Αϊβαλιώτης Θεόδωρος, Υπεύθυνος Σ.Ε.Π. του ΚΕ.ΣΥ.Π. Θερμαϊκού Βορβή Ιωάννα, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Κάρτσακα Ελένη, Σχολική Σύμβουλος Εικαστικών Κρυσταλλίδου Φωτεινή, Υπεύθυνη Σ.Ε.Π. του ΚΕ.ΣΥ.Π. Θέρμης
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ορισμός και διαστάσεις του σχολικού εκφοβισμού Αίτια όξυνσης του φαινομένου Σχολικός εκφοβισμός και εφηβεία Δράσεις πρόληψης, αντιμετώπισης και άμβλυνσης των συνεπειών του σχολικού εκφοβισμού Η πρόταση μας Μεθοδολογία Σκοπός και στόχοι της επιμορφωτικής πρότασης Επιμορφωτικές δράσεις Ενδεικτικό παράδειγμα Διάχυση Αποτελεσμάτων
ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ Στις μέρες μας υπάρχει μια σαφής αλλαγή στάσης και μετατόπιση σε σχέση με παραδοσιακές εννοιολογήσεις της βίας οι οποίες σαφώς διαφοροποιούνται σε σχέση με άλλες εποχές και πολιτισμούς. Παρόμοια και οι ορισμοί του σχολικού εκφοβισμού είναι πολιτισμικά και χρονικά οριοθετημένοι και αναφέρονται στο σύγχρονο δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμικό πλαίσιο και τα συμφραζόμενά του.
Ο σχολικός εκφοβισμός ή bullying όπως είναι γνωστός ο όρος στην διεθνή βιβλιογραφία, αποτελεί μορφή σχολικής βίας ( Γλαρέντζου, Καραγιάννη, Κοταλακίδης, Τζελφέ-Ανέστη, Χαραµής, 2010). Συνδέεται με την εσκεμμένα βίαιη συμπεριφορά η οποία εξαναγκάζει, φοβίζει, τρομοκρατεί, εξουσιάζει και στοχεύει στον έλεγχο στην αποδυνάμωση, στην υποταγή ενός ευάλωτου συνήθως ατόμου. Πρόκειται για σαφή και άμεση παραβίαση των δικαιωμάτων του ατόμου που ενδέχεται να έχει σοβαρές ή και τραγικές συνέπειες στη παρούσα και μελλοντική ζωή του αναπτυσσόμενου ατόμου (Courtecuisse, 1998).
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO, 2002), επέκτεινε τις διαστάσεις της βίας και πέρα από τα όρια της σωματικής κακοποίησης και του φυσικού τραύματος καθώς εκτός από την άσκηση πραγματικής βίας συμπεριλαμβάνει στον ορισμό την ψυχολογική βλάβη και την δυσλειτουργική ανάπτυξη ή στέρηση. Σύμφωνα με τον Olweus (2009), ο όρος αναφέρεται στην «εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική, επαναλαμβανόμενη, βίαιη συμπεριφορά δυνατών προς αδυνάτους».
Ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί ένα σύνθετο κοινωνικό φαινόμενο που στις μέρες μας τείνει να αποκτήσει διαστάσεις κοινωνικής μάστιγας. Αναγνωρίζεται, πλέον, ως σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα τόσο από την Πολιτεία και το Σχολείο, όσο και από τους ειδικούς και την κοινή γνώμη.
Σύμφωνα με τους Maines και Robinson (2008) υπάρχουν διάφορες μορφές σχολικής βίας όπως για παράδειγμα: η λεκτική, η σωματική, η σεξουαλική και η ψυχολογική βία. Οι απειλές, οι ύβρεις, οι συκοφαντίες, η προσπάθεια γελοιοποίησης, η καταστροφή της περιουσίας του ατόμου και κλοπή προσωπικών αντικειμένων (Gladden et al., 2014) κλπ. αποτελούν, επίσης, μορφές σχολικού εκφοβισμού.
ΑΙΤΙΑ ΟΞΥΝΣΗΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ Στις μέρες μας παρατηρείται όσο και σε εθνικό επίπεδο. όξυνση του σχολικού εκφοβισμού τόσο σε παγκόσμιο Ειδικότερα για τη χώρα μας έρευνα του «Παρατηρητηρίου» του Υπουργείου Παιδείας, (2013) στην οποία συμμετείχαν 61.000 μαθητές, αποκαλύπτει ότι οι μαθητές σε ποσοστό 34,01% έχουν εμπλακεί σε περιστατικά εκφοβισμού και έχουν ασκήσει βία. Μεταγενέστερη έρευνα (2014) του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ) αναφέρει ότι σε ποσοστό 6,4% οι έφηβοι μαθητές υπήρξαν θύματα bullying ενώ σε ποσοστό 7,5% εμφανίζονται ως θύτες.
Η όξυνση φαινομένου βρίσκεται, ενδεχομένως, σε άμεση συνάρτηση με την διογκούμενη ανασφάλεια μιας διαρκώς μεταβαλλόμενης κοινωνίας. Καίριο ρόλο στην υιοθέτηση αρνητικής στάσης και συμπεριφοράς διαδραματίζει η επικοινωνία με συνομηλίκους ή σημαντικούς άλλους που επηρεάζουν καθοριστικά στην ανάπτυξη της ταυτότητας των εφήβων.
Έρευνες δείχνουν ότι, συχνά, η βίαιη συμπεριφορά των εφήβων δεν αποτελεί παρά οικειοποίηση μιας προυπάρχουσας παράδοσης αρνητικών προτύπων συμπεριφοράς που προέρχονται από το εγγύτερο ή ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον εφήβου. Άτομα τα οποία υφίστανται κακοποίηση κατά την παιδική ηλικία τείνουν να εμφανίζουν ανάλογη βίαιη συμπεριφορά σε άλλα, αδύναμα ή ευάλωτα, άτομα.
ΕΦΗΒΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ Η εφηβεία (11-13 και 14-17 ετών) αποτελεί μια μεταβατική περίοδο από την παιδική ηλικία προς την ωριμότητα που σημαδεύεται από βιολογικές σωματικές, γνωστικές, ψυχοκοινωνικές και συναισθηματικές μεταβολές (Brown, 2005).
Η περίοδος χαρακτηρίζεται από βιοψυχολογικές ιδιαιτερότητες όπως: ταχεία ανάπτυξη του οργανισμού που σηματοδοτείται από σημαντική διακύμανση της ψυχικής και φυσιολογικής ανάπτυξης των ατόμων, ορμονικές μεταβολές, αυξημένη ευερεθιστότητα, συναισθηματική αστάθεια.
Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εφηβικής ηλικίας είναι: Η άρνηση, ως έκφραση της προσπάθειας διαφοροποίησης του εαυτού από το περιβάλλον Η τάση ανεξαρτητοποίησης και κατάκτησης της αυτονομίας Η τάση για απομόνωση ή αντίθετα αυξημένη ανάγκη επικοινωνίας Οι έντονες συναισθηματικές διακυμάνσεις Οι αλλαγές στη φύση των σχέσεων με τους συνομηλίκους,
Ο σχολικός εκφοβισμός εμφανίζεται ενισχυμένος στην εφηβική ηλικία εξαιτίας : των αναπτυξιακών ιδιαιτεροτήτων των εφήβων, της απορρόφησης και υιοθέτησης αρνητικών κοινωνικών εμπειριών και συμπεριφορών, της εντεινόμενης ανασφάλειας,
Η υπερβολική πίεση, ή αντίθετα ανυπαρξία ορίων, Οι υψηλές προσδοκίες από το περιβάλλον ή αντίθετα τάση υποτίμησης των ικανοτήτων των εφήβων, Η μειωμένη αυτογνωσία, αυτοεκτίμηση, ενσυναίσθηση, Εντάσεις και αντιπαραθέσεις με τους σημαντικούς άλλους (γονείς, εκπαιδευτικούς) Μπορούν επίσης να οξύνουν τις αντιπαραθέσεις, να ενισχύσουν την υιοθέτηση της αρνητικής συμπεριφοράς ή ακόμη και να παγιώσουν τις αποκλίσεις.
Απαιτείται άμεση και έγκαιρη παρέμβαση για την πρόληψη, αντιμετώπιση, άμβλυνση και αποκατάσταση των συνεπειών του φαινομένου. Απαραίτητη προϋπόθεση για την άμεση και έγκαιρη παρέμβαση αποτελεί η ευαισθητοποίηση των εμπλεκομένων. Η συνεργασία όλων των μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας είναι δυνατόν να αποτρέψει την εγκαθίδρυση αρνητικών συμπεριφορών, μέσα από κατάλληλες δράσεις πρόληψης και παρέμβασης. ΔΡΑΣΕΙΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΑΝΤΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΕΠΕΙΩΝ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ
Απαιτείται συνεργασία με στόχο την πρόληψη, την αντιμετώπιση, την άμβλυνση των επιπτώσεων της αποκλίνουσας συμπεριφοράς, την αποκατάσταση των σχέσεων, την εγκαθίδρυση θετικού κλίματος αρμονικής συνύπαρξης. Μέριμνα θα πρέπει να υπάρξει τόσο στο επίπεδο της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης των μαθητών όσο και στο επίπεδο της κοινωνικοποίησης αλλά και της εναρμόνισης της μαθησιακής πορείας με τους συνομηλίκους.
Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΑΣ Η παρούσα εισήγηση συνιστά μια μακράς διάρκειας επιμορφωτική δράση η οποία δύναται να αξιοποιηθεί στο πλαίσιο της συμβουλευτικής, της ενδοσχολικής επιμόρφωσης αλλά και σε επίπεδο συνεργασίας δικτύου σχολικών μονάδων. Πρόκειται για μια προσπάθεια ευαισθητοποίησης των εκπαιδευτικών σε θέματα σχολικού εκφοβισμού με στόχο την ενεργοποίησή τους προς την κατεύθυνση της πρόληψης και αντιμετώπισης περιστατικών σχολικού εκφοβισμού.
Περιλαμβάνει ευέλικτες και δημιουργικές προτάσεις επιμόρφωσης που αξιοποιούν το γνωστικό και συναισθηματικό φορτίο των εμπλεκομένων και προσφέρουν ευκαιρίες αξιοποίησης των ιδιαίτερων δημιουργικών κλίσεων, ικανοτήτων και δεξιοτήτων των εκπαιδευτικών. Η πρόταση ενσωματώνει τεχνικές εκπαίδευσης ενηλίκων που επικεντρώνονται στην αξιοποίηση και ανταλλαγή ιδεών και προτάσεων των εμπλεκόμενων εκπαιδευτικών και την δημιουργική αναπλαισίωση και εφαρμογή της αποκτηθείσας εμπειρίας στο σχολικό περιβάλλον.
ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ Σκοπός είναι η ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών σε θέματα σχολικού εκφοβισμού και η ενεργοποίησή τους προς την κατεύθυνση της πρόληψης, αντιμετώπισης και άμβλυνσης παρόμοιων περιστατικών στο σχολικό τους περιβάλλον μέσω της αξιοποίησης αποτελεσματικών τεχνικών και στρατηγικών.
Επιμέρους στόχοι: Συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας δράσεων στο σχολικό περιβάλλον για την έγκαιρη πρόληψη και αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας. Αξιολόγηση και άρση των στερεοτυπικών αντιλήψεων και αρνητικών συμπεριφορών που οδηγούν σε περιστατικά βίας. Υιοθέτηση θετικών προτύπων συμπεριφοράς.
Επιμέρους στόχοι: Ενδυνάμωση του αξιακού συστήματος των μαθητών/τριών. Ενίσχυση της αυτογνωσίας και της αυτοεκτίμησης των μαθητώ/τριών. Καλλιέργεια κλίματος ενσυναίσθησης και η αλληλεγγύης.
Επιμέρους στόχοι: Βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων στο σχολικό και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Διαμόρφωση στο σχολείο θετικού ψυχοσυναισθηματικού κλίματος, κλίματος συνεργασίας, εμπιστοσύνης, σεβασμού και ασφάλειας.
Επιμέρους στόχοι: Κατανόηση και αποδοχή της διαφορετικότητας και της μοναδικότητας του κάθε μέλους του κοινωνικού συνόλου. Αξιοποίηση των γνώσεων και εμπειριών των εκπαιδευτικών για τον εκφοβισμό και τη βία στο σχολείο με δημιουργικές δραστηριότητες, με δραστηριότητες συμβουλευτικής και με άλλες βιωματικές δραστηριότητες για τους/τις μαθητές/τριες.
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Κατά τον σχεδιασμό και την εφαρμογή της πρότασης αξιοποιούνται τεχνικές και στρατηγικές που αντλούν από τις προτάσεις της βιωματικής μάθησης, της μετασχηματίζουσας μάθησης (Mezirow και συνεργάτες, 2007) και της οικοσυστημικής προσέγγισης. (Ματσόπουλος, 2005; Durant, 1995). Στο επίκεντρο της μεθοδολογίας βρίσκεται η οργάνωση βραχύχρονων βιωματικών εργαστηρίων (διάρκειας τριών (3) ωρών) με αλυσιδωτή εφαρμογή στο επίπεδο της σχολικής τάξης, ανάπτυξη αναστοχαστικών δράσεων και δραστηριοτήτων σε κάθε επόμενο εργαστήριο και συνεργασία για παρουσίαση επιμορφωτικής διημερίδας με στόχο την παρουσίαση των επιμέρους αποτελεσμάτων.
Οι δράσεις αναφέρονται στην διεπιστημονική ομάδα με έμφαση στην επέκταση και εφαρμογή των αναπλαισιωμένων δραστηριοτήτων στην σχολική τάξη. Μπορούν να αξιοποιηθούν στο πλαίσιο της συμβουλευτικής διαδικασίας, καινοτόμων δράσεων καθώς και στο πλαίσιο επιμέρους γνωστικών αντικειμένων.
Δίνεται έμφαση: στην θεωρητική ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών, στην αξιοποίηση βιωματικών πρακτικών που εστιάζουν στην μεταβολή αντιλήψεων, στάσεων και συμπεριφορών, στην αξιοποίηση τεχνικών και στρατηγικών που εστιάζουν στην συναισθηματική και αξιακή ενδυνάμωση στην υιοθέτηση αντίστοιχων πρακτικών σε επίπεδο σχολικής τάξης με έμφαση στην δημιουργική αναπλαισίωση από τους επιμέρους εκπαιδευτικούς και προβολή νέων προτάσεων με αναστοχαστικό τρόπο
Η εφαρμογή της επιμορφωτικής πρότασης αφορά εκπαιδευτικούς οι οποίοι υπηρετούν σε σχολεία αρμοδιότητας των Κέντρων Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού (ΚΕ.ΣΥ.Π.) Θερμαϊκού και Θέρμης με ιδιαίτερη εστίαση σε εκπαιδευτικούς Καλλιτεχνικών Μαθημάτων και Φιλολόγους.
ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ Επιμόρφωση εκπαιδευτικών (θεωρητικό μέρος, βιωματικά εργαστήρια). Εποπτεία και υποστήριξη εκπαιδευτικών. Δημιουργική αναπλαισίωση και εφαρμογή στη σχολική τάξη. Δράσεις διάχυσης των αποτελεσμάτων της εφαρμογής. Αποτίμηση του προγράμματος από τους συμμετέχοντες εκπαιδευτικούς.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΒΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ Τα βιωματικά εργαστήρια εστιάζουν κυρίως στις παρακάτω θεματικές ενότητες: Γνωρίζω τον εαυτό μου και τον αποδέχομαι Χτίζοντας γέφυρες επικοινωνίας Είμαστε ίσοι, είμαστε διαφορετικοί Ακούω και διαπραγματεύομαι
Βήμα 1 ο : Θεωρητικό πλαίσιο. Επιμόρφωση εκπαιδευτικών. Βήμα 2 ο : Επιμορφωτικό βιωματικό εργαστήριο για εκπαιδευτικούς. Βήμα 3 ο : Εξ αποστάσεως συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς για δημιουργική αναπλαισίωση των προτάσεων του εργαστηρίου με βάση τις ατομικές τους ιδέες. Βήμα 4 ο : Εφαρμογή των αναπλαισιωμένων δραστηριοτήτων στη μαθητική ομάδα ή τάξη.
Βήμα 5 ο : Σύγκριση αποτελεσμάτων και αναστοχασμός. Βήμα 6 ο : Νέο βιωματικό εργαστήριο και επανάληψη των προαναφερόμενων βημάτων κ.ο.κ.. Βήμα 21 ο : Δράσεις διάχυσης. Βήμα 22 ο : Αποτίμηση αποτελεσμάτων. Βήμα 23 ο : Δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 4 η θεματική ενότητα: Ακούω και διαπραγματεύομαι Χωρίζονται οι μαθητές/τριες σε 5 ομάδες. Κάθε ομάδα θα γράψει ένα θεατρικό κείμενο και θα το παρουσιάσει στην ολομέλεια της τάξης ως θεατρικό δρώμενο. Θέμα: Ένα επεισόδιο που αφορά σχολικό εκφοβισμό, διαφορετικής μορφής για κάθε Ομάδα:
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 4 η θεματική ενότητα: Ακούω και διαπραγματεύομαι 1. λεκτικό εκφοβισμό (χρήση προσβλητικών, ταπεινωτικών λέξεων), 2. κοινωνικό εκφοβισμό (απομόνωση, αποκλεισμός, ταπεινωτικά καθήκοντα, διάδοση κακοήθων φημών, δημοσιοποίηση ντροπιαστικών και ψευδών στοιχείων), 3. οπτικό εκφοβισμό (κυκλοφορία σημειωμάτων ή αναρτήσεις σε χώρους κοινής θέας με κακόηθες ή ταπεινωτικό περιεχόμενο), 4. ηλεκτρονικό εκφοβισμό, 5. σωματικό εκφοβισμό (φυσική βία).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 4 η θεματική ενότητα: Ακούω και διαπραγματεύομαι Κάθε ομάδα θα δώσει το τέλος του επεισοδίου με διαφορετικό τρόπο: 1. επίλυση του προβλήματος με διαμεσολάβηση, 2. επίλυση του προβλήματος με διαιτησία, 3.επίλυση του προβλήματος με διαπραγμάτευση και συναίνεση των εμπλεκομένων, 4. επίλυση του προβλήματος με επιβολή ποινών και κυρώσεων, 5. προσωρινή «λήξη» του επεισοδίου, χωρίς την εμπλοκή άλλων προσώπων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 4 η θεματική ενότητα: Ακούω και διαπραγματεύομαι Κατά την παρουσίαση του θεατρικού στην ολομέλεια, οι υπόλοιποι μαθητές θα συμμετέχουν στη δράση και θα αξιολογήσουν την αποτελεσματικότητα κάθε τρόπου επίλυσης.
ΔΙΑΧΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Προβλέπονται δράσεις διάχυσης των αποτελεσμάτων των επιμέρους εφαρμογών εντός των σχολικών μονάδων. Εικαστικές δράσεις δημοσιοποίησης των αποτελεσμάτων των επιμέρους εφαρμογών με ανάληψη δημιουργικών πρωτοβουλιών από τους μαθητές. Οργάνωση διημερίδας για την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων εφαρμογής με ανακοινώσεις εκπαιδευτικών και μαθητών. Δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων στα μαθητικά έντυπα και τις ιστοσελίδες των σχολείων.
Όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το φαινόμενο του εκφοβισμού ας μην ξεχνάμε να ελέγχουμε τις αντανακλάσεις στον κοινωνικό καθρέπτη
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Brown,RT., (2005). Σωματική, Γνωστική και Ψυχοκοινωνική Ανάπτυξη των Εφήβων. Στο : Ηolland-HallC, BrownRT. Secrets Εφηβικής Ιατρικής. Επιμέλεια Ελληνικής Έκδοσης : Tσίτσικα Α, Χρούσος Γ. Ιατρικές Εκδόσεις Πασχαλίδης 2005 : 48-57. Γλαρέντζου, Ε., Καραγιάννη, Λ., Κοταλακίδης, Γ., Τζελφέ-Ανέστη, Σ., Χαραµής, Π. (2010). Σχολικές µονάδες κακοποίησης µαθητών/µαθητριών-ενδείξεις µιας ανιχνευτικής ερευνητικής προσέγγισης. Στο Άλ. Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου (δ/νση έκδοσης), Οµαδική βία και επιθετικότητα στα σχολεία (σ. 35-97). Αθήνα: Νοµική Βιβλιοθήκη. Courtecuisse, V. (1998). Βία στο σχολείο. Βία του σχολείου. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα Durant, M. (1995). Creative Strategies for School Problems: Solutions for Psychologists and Teachers. New York: W. W. Norton & Co. Ερευνητικό Πανεπιστηµιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ) (2015), Οι έφηβοι στο σχολικό περιβάλλον, πανελλήνια έρευνα για τις συµπεριφορές που συνδέονται µε την υγεία των εφήβων µαθητών 2014, online διαθέσιµο από: http://www.epipsi.gr/tekmiriosi/epid/epidimiologikes_erevnes/pdf/hbsc2014gr_02_sxoleio.pdf [πρόσβαση 01/04/2016]..
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κόκκος, Α. και συνεργάτες (2011). Εκπαίδευση µέσα από τις τέχνες. Αθήνα: Μεταίχµιο Ματσόπουλος, Α. (2005). Σχολική Ψυχολογία: Μια Νέα Επιστήµη. Συγγραφέας: Αθήνα. Mezirow, J., και συνεργάτες (2007). Η µετασχηµατίζουσα µάθηση. Αθήνα: Μεταίχµιο Olweus, D. (2009). Εκφοβισµός κα βία στο σχολείο, Τι γνωρίζουµε και τι µπορούµε να κάνουµε. Ι. Τσιάντης (επιστ. επιµ.), µτφ. Μαρκοζάνε Έφη. Αθήνα: Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (ΕΨΥΠΕ). Smith, P. K, Howard, S., & Thompson, F. (2007). Use of the support group method to tackle bullying, and evaluation from schools and local authorities in England. Pastoral Care, 25(2), 4 13. Sullivan, K., Cleary, M., & Sullivan, G. (2004). Bullying in Secondary Schools. London: Paul Chapman. World Health Organization, (2002). Guide to United Nations Resources and Activities for the Prevention of Interpersonal Violence, Geneva, W.H.O
Ευχαριστούμε