ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΘΕΩΡΙΑ ΣΥΝΔΕΣΗ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Οι προτάσεις είτε είναι κύριες είτε δευτερεύουσες συνδέονται µεταξύ τους στον λόγο και δηµιουργούν σχέσεις. Εκφράζονται νοήµατα και εξάγονται ερµηνείες. Οι λέξεις που τις συνδέουν µεταξύ τους ονοµάζονται σύνδεσµοι. Οι σχέσεις αυτές και συντάξεις µπορεί να είναι 1) παρατακτική 2) υποτακτική 3) παραθετική (δηλαδή ασύνδετο σχήµα) και 4) επιδοτική συµπλοκή 1. ΠΑΡΑΤΑΚΤΙΚΗ ΣΥΝΔΕΣΗ Οι προτάσεις είτε κύριες είτε δευτερεύουσες συνδέονται µε τους συνδέσµους: Συµπλεκτικοί: και (κι), ούτε, µήτε, ουδέ, µηδέ Αντιθετικοί: αλλά, µα, παρά, όµως, ωστόσο Διαχωριστικοί (ή διαζευκτικοί): ή, είτε 2. ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ ΣΥΝΔΕΣΗ Η υποτακτική σύνδεση των προτάσεων γίνεται µε τους υποτακτικούς συνδέσµους, οι οποίοι χαρακτηρίζονται και εισάγουν αντίστοιχες προτάσεις: Ειδικοί : ότι, πως Βουλητικοί : να Ενδοιαστικοί: µη, µήπως, µήπως δεν Αιτιολογικοί: γιατί, επειδή, αφού, καθώς, µια και Τελικοί : για να Αποτελεσµατικοί (ή συµπερασµατικοί) : ώστε, ώστε να Υποθετικοί : αν, εάν Εναντιωµατικοί: αν και, εάν και Παραχωρητικοί: και αν, ακόµη κι αν Χρονικοί: πριν, πριν να, προτού, όταν, µόλις, προτού, ώσπου, ωσότου, µέχρι Με αναφορικές αντωνυµίες και επιρρήµατα εισάγονται αναφορικές προτάσεις Με ερωτηµατικές αντωνυµίες και επιρρήµατα εισάγονται πλάγιες ερωτηµατικές προτάσεις ΑΣΚΗΣΗ Να κυκλώσετε στο παρακάτω κείµενο τους συνδέσµους και να δηλώσετε πότε η σύνδεση είναι παρατακτική και πότε υποτακτική. Έβλεπα αργότερα εµπρός µου τον ίσιο και µονότονο ερηµικό δρόµο µε τις θλιµµένες ελιές και τα βαριά βουνά. Ώρες ολόκληρες περπατούσαµε εκεί µε το στοχαστικό και αδύνατο φίλο, και σε ατέλειωτες σοβαρές
συζητήσεις αντικρίζαµε τα µεγάλα προβλήµατα του κόσµου ζητώντας την λύση τους. Ο Παρνασσός, το θεόρατο βουνό µε τα χιόνια του, τα πυκνά του δάση και τους απόκρηµνους βράχους του, µε τις νεράιδες και τα στοιχειά του, δεν είχε µείνει για µένα το άγριο µόνο και µυθικό βουνό. Κάποτε µ ένα φίλο µου φεύγοντας κρυφά από το σπίτι, µε τρεις δραχµές και σαρανταπέντε λεπτά τη µόνη µας περιουσία, γύριζα µια εβδοµάδα κάθε του ράχη και κάθε του γωνιά. Και θυµόµουν πως ξαναγυρίζοντας στο σπίτι είχα τα άσπρα λινά παπούτσια µου κουρέλι µονάχο, την ψυχή όµως, µε όλο τον τρόµο για την τιµωρία που µε περίµενε, γεµάτη από εντυπώσεις κι οµορφιά. Και µήπως, ποια ράχη και ποια γωνιά από τ άλλα γύρω βουνά µου έµεινε κρυµµένη την Κυριακή που πήγαινα µε άλλα παιδιά κυνηγώντας τάχα ή κάποτε και καθηµερινή, όταν τα µαθήµατα βάραιναν πάρα πολύ; Αλ. Δελµούζος, Πως έγινα δάσκαλος ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Οι δευτερεύουσες προτάσεις χωρίζονται µε τη σειρά τους σε δύο µεγάλες κατηγορίες, ανάλογα µε τη χρήση τους: α) ονοµατικές β) επιρρηµατικές ειδικές αιτιολογικές βουλητικές χρονικές ενδοιαστικές υποθετικές πλάγιες ερωτηµατικές συµπερασµατικές εναντιωµατικές παραχωρητικές αναφορικές Α. ΟΝΟΜΑΤΙΚΕΣ Ονοµάζονται έτσι προτάσεις οι οποίες λειτουργούν στον λόγο ως όνοµα, δηλαδή τίθενται ως Αντικείµενο σε συγκεκριµένες κατηγορίες ρηµάτων ως Υποκείµενο σε απρόσωπα ρήµατα και εκφράσεις ως Επεξήγηση σε ουδέτερο αντωνυµίας 1. ΕΙΔΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Δηλώνουν µία άποψη, κρίση. Εισάγονται µε τους συνδέσµους: ότι, πως Είναι προτάσεις κρίσεως, δηλαδή εκφέρονται µε Οριστική Δυνητική Οριστική Είναι ονοµατικές, δηλαδή: Τίθενται ως Αντικείµενο σε ρήµατα:
γνωστικά (γνωρίζω) δοξαστικά (νοµίζω, θεωρώ) λεκτικά (λέγω, ισχυρίζοµαι, οµιλώ) αισθήσεως σηµαντικά (ακούω, βλέπω, αντιλαµβάνοµαι) ως Υποκείµενο σε απρόσωπες εκφράσεις: (είναι φανερό, είναι αντιληπτό, πιστεύεται, νοµίζουν, λένε) ως Επεξήγηση π.χ. Γνωρίζει (ότι ο Γιάννης θα έλθει αύριο). Είναι φανερό(πως δεν καταλαβαίνει) τι λένε. Λέγω τούτο (πως το βιβλίο κυκλοφόρησε χθες). 2. ΒΟΥΛΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Δηλώνουν βούληση, επιθυµία. Εισάγονται µε το µόριο να. Είναι προτάσεις επιθυµίας. Είναι ονοµατικές, δηλαδή: Τίθενται ως Αντικείµενο σε ρήµατα: βουλητικά (θέλω) εφετικά ή αλλιώς επιθυµίας (επιθυµώ) κελευστικά, προτρεπτικά (διατάζω, παρακινώ) τα ρήµατα πρέπει, µπορώ, οφείλω, ζητώ, αισθάνοµαι Τίθενται ως Υποκείµενο σε απρόσωπα ρήµατα και εκφράσεις: πρέπει, µπορεί, είναι δυνατόν, υπάρχει (είναι) επιθυµία, υπάρχει (είναι) βούληση, κ.λ.π. Τίθενται ως Επεξήγηση. Εκφέρονται µε Υποτακτική Ενεστώτα, Αορίστου, σπάνια Παρακειµένου Οριστική Παρατατικού ή όλων των ιστορικών χρόνων Π.χ. Θέλει (να µας κεράσει). Υπάρχει βούληση (να τερµατιστεί η διαµάχη). Διατάζουµε τούτο (να ετοιµαστείτε για επιθεώρηση). 3. ΕΝΔΟΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Είναι προτάσεις που δηλώνουν ενδοιασµό, φόβο, δισταγµό. Εισάγονται µε τους συνδέσµους µη, µήπως, µήπως δεν. Είναι προτάσεις επιθυµίας. Είναι ονοµατικές, δηλαδή: Τίθενται ως Αντικείµενο σε ρήµατα που δηλώνουν φόβο ή δισταγµό, ενδοιασµό. φοβούµαι, διστάζω, αµφισβητώ Τίθενται ως Υποκείµενο σε απρόσωπες εφράσεις και ρήµατα: υπάρχει φόβος, υπάρχει ενδοιασµός, υπάρχει δισταγµός, αµφισβητείται
Τίθενται ως Επεξήγηση. Π.χ. Φοβάται (µήπως η Κατερίνα δεν έλθει στο πάρτυ). Υπάρχει φόβος (µήπως δεν αθωωθεί). Αµφισβητείται τούτο µη τυχόν γίνουν γνωστά τα κατορθώµατά του. Εκφέρονται α) µετά από αρκτικό χρόνο : Υποτακτική Μέλλοντα (ο φόβος είναι κάτι που αναµένουµε) Οριστική (ο φόβος είναι πραγµατικός) Ευκτική +αν β) µετά από ιστορικό χρόνο : Δυνητική Οριστική 4. ΠΛΑΓΙΕΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Είναι προτάσεις που εισάγουν µια ερώτηση που γίνεται, έγινε ή πρόκειται να γίνει σε κάποιο πρόσωπο όχι απ ευθείας αλλά µε τη µεσολάβηση άλλου. Εισάγονται µε :ερωτηµατικές αντωνυµίες ερωτηµατικά επιρρήµατα µόρια, όπως που, πως, αν τι, τι, αν θα, µη, µήπως, µη, τυχόν, αν-η γιατί, πού, πόσο Είναι προτάσεις κρίσεως. Υποδιαιρούνται σε δύο κατηγορίες ανάλογα µε το περιεχόµενό τους: α) ολικής αγνοίας β)µερικής αγνοίας ΟΛΙΚΗΣ ΑΓΝΟΙΑΣ Αυτός που κάνει την ερώτηση έχει ολική, πλήρη άγνοια γι αυτό που ρωτά. Μπορεί αυτές οι προτάσεις να είναι και διµελείς. Τότε εισάγονται µε το µόριο αν (ερωτηµατικό) και µε τις φράσεις µη, µήπως, µη τυχόν. π.χ. Ρώτησε την Κατερίνα αν είχε γράµµα από τη µητέρα της. Δεν είµαι σίγουρος αν µε άκουσες Ρώτησε µήπως χρειάζοµαι κάτι. Οι διµελείς ερωτηµατικές προτάσεις εισάγονται µε το µόριο αν το πρώτο µέρος και το ή, ή αν το δεύτερο. π.χ. Δεν µου είπατε αν µε συγχωρείτε ή µε καταδικάζετε. Αναρωτιόταν αν ο Γιάννης θα τον καλούσε ή αν θα τον άφηνε στη µοναξιά του. ΜΕΡΙΚΗΣ ΑΓΝΟΙΑΣ Το περιεχόµενο των προτάσεων αυτών αφορά όχι όλη την κύρα πρόταση αλλά µέρος αυτής και εισάγονται µε ερωτηµατικές αντωνυµίας, επιρρήµατα και µόρια: γιατί, πού, πότε, ποιος, πόσο, για ποιόν λόγο. π.χ. Ο Γιώργος δεν ήξερε τι να πει. Κανένας δεν ξέρει για ποιόν λόγο του είπαν ψέµατα. Εξαρτώνται από ρήµατα: α) ερωτώ, εξετάζω, απορώ, θαυµάζω, δεν έχω (=απορώ, αγνοώ) β) σκέπτοµαι, συλλογίζοµαι, λογαριάζω
γ) λέγω (λέω), εξηγώ, γράφω, δείχνω, θυµούµαι δ)βλέπω, κοιτάζω, ακούω, αισθάνοµαι, νιώθω, καταλαβαίνω, µαντεύω, βρίσκω- µαθαίνω, γνωρίζω, αγνοώ ε) φροντίζω, προσπαθώ, πάσχω, πασχίζω, παλεύω, δοκιµάζω Είναι ονοµατικές, δηλαδή: Είναι Αντικείµενο σε ρήµατα όπως αναφέραµε πιο πάνω. Υποκείµενο σε απρόσωπες εκφράσεις που έχουν ανάλογη σηµασία µε τα ρήµατα που αναφέρθηκαν. Επεξήγηση σε ουδέτερο αντωνυµίας. Εκφέρονται µε : Οριστική Δυνητική Οριστική Υποτακτική Απορηµατική ΑΣΚΗΣΕΙΣ Να αναγνωρίσετε τις δευτερεύουσες προτάσεις και να δηλώσετε τον συντακτικό (υποκείµενο, αντικείµενο, επεξήγηση) ρόλο τους. 1. Επιθυµούµε να επιστρέψετε όλα τα βιβλία. 2. Υπάρχει ενδοιασµός µήπως γίνει γνωστό το αποτέλεσµα. 3. Λέµε το ίδιο πράγµα ότι δεν είναι πρόσωπο εµπιστοσύνης. 4. Γνωρίζουµε πως δεν µπορεί να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του. 5. Μας παρακίνησε να ανταποκριθούµε στο κάλεσµά του. 6. Διστάζει να πάρει τηλέφωνο. 7. Είναι φανερό ότι δεν λέει την αλήθεια. 8. Διέταξε τους στρατιώτες να παραταχθούν µπροστά στον στρατηγό. 9. Δεν θέλω τίποτε από εσένα να µην πεις κουβέντα. 10. Αντιλαµβάνεστε πως πρέπει να αποζηµιώσετε για τις ζηµιές. 11. Θέλω να ρωτώ και να µαθαίνω µε ποιους ταξιδεύω. 12. Δεν ξέρω τα θα έκανα αν ήταν παιδί µου. 13. Κανείς δεν µε λογάριαζε αν ήµουν ή δεν ήµουν. 14. Ρώτησε τον πέτρο αν είχε γράµµα από τον πατέρα του.
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΟΔΥΣΣΕΙΑ) Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Ενότητα 7η ραψωδία ε Ο Ερµής στην Ωγυγία στιχ. 1-88 α. συνεδρίαση των θεών 1-24 Μία καινούργια ηµέρα ξηµερώνει στον Όλυµπο και συγκαλείται η αγορά των θεών ποιοι θεοί την αποτελούν: να την περιγράψουµε ποιος ο ρόλος του σκήπτρου, ποια εποχή «περιγράφει». Να διακρίνουµε τον πραγµατικό από τον δραµατικό χρόνο. Ιστορικός χρόνος: ο χρόνος κατά τον οποίο ζει ο συγγραφέας, ο αφηγητής. Στο κείµενο που διδασκόµαστε β µισό του 8 ου αι., Δραµατικός χρόνος: ο χρόνος κατά τον οποίο διαδραµατίζονται ή περιγράφονται τα γεγονότα, τα περιστατικά. Εδώ στα µυκηναϊκά χρόνια, τον 12 ο αι., Παίρνει τον λόγο η Αθηνά, η οποία θέλει να διορθώσει µια αδικία: αναφέρεται στον Οδυσσέα σωστός βασιλιάς, ενδιαφέρεται για τους υπηκόους του ευσεβής ο ίδιος προς τους θεούς Θα καταλήξει σε ένα συµπέρασµα: αν δεν βοηθήσουν τώρα τον Οδυσσέα τότε κανένας δεν θα θέλει να τον έχει ως παράδειγµα, αφού οι θεοί δεν είναι αρωγοί στη δυστυχία του. Γιατί το λέει αυτό η Αθηνά; Τι θέλει να πετύχει; Ποιο άλλο επιχείρηµα αναφέρει; Πού στοχεύει, στο συναίσθηµα ή στη λογική; Ποιο είναι πιο ισχυρό επιχείρηµα; Είναι αναγκαίο να πει στους άλλους θεούς για τη µοίρα του Οδυσσέα και τι πρόκειται να βρει τον γιό του; Είναι δυνατόν οι θεοί να µην γνωρίζουν τι συµβαίνει κάτω στη γη; Σαφώς οι θεοί γνωρίζουν τα πάντα, και τι συµβαίνει στον Οδυσσέα-σε ποιο νησί είναι εγκλωβισµένος- και τι πρόκειται να συµβεί στον Τηλέµαχο. Όλη αυτή η κουβέντα γίνεται για εµάς τους αναγνώστεςθεατές, αφού µε αυτόν τον τρόπο κάνει µία ανακεφαλαίωση των γεγονότων και µας εισάγει σε ένα καινούργιο κεφάλαιο δράσης. Θα µπορούσε να είναι και αυτόνοµο χωρίς τις προηγούµενες ραψωδίες. Η απάντηση του Δία: στιχ. 25-49 Αναφέρεται στις αποφάσεις τις Αθηνάς: α) να γυρίσει πίσω ο Οδυσσέας β) να εκδικηθεί τους µνηστήρες γ) να βοηθήσει τον Τηλέµαχο Η Αθηνά είχε µιλήσει στον Τηλέµαχο µόνο για την επιστροφή του Οδυσσέα, τα λόγια όµως του Δία δείχνουν σαν να ήταν και αυτός
παρών και το άκουσε. Εδώ έχουµε το σχήµα της λύσης από τον ακροατή, και αυτό γίνεται για να µην επαναλαµβάνονται τα ίδια πράγµατα. Στρέφεται στον Ερµή [µαντατοφόρος] α) εντολή προς την Καλυψώ β) ο Οδυσσέας πρέπει να γυρίσει πίσω και σε αυτό να τον βοηθήσει η νύµφη γ) λεπτοµέρειες για το ταξίδι του γυρισµού του δ) περιγράφει και τις δυσκολίες που θα συναντήσει ο Οδυσσέας Γιατί θα έπρεπε ο Οδυσσέας να βασανιστεί κι άλλο κατά τον γυρισµό του στην Ιθάκη; Θα πρέπει να αποφασίσει ο ίδιος, να µπει µπροστά η προσωπική βούληση και απόφαση του ήρωα. Και κλείνει ο Δίας µε τον κορυφαίο στίχο «το χώµα να πατήσει της πατρίδας του». Με αυτόν περιγράφεται η νοσταλγία και οι περιπέτειες όλων των Ελλήνων που σχεδίαζαν αποικίες και εµπορικούς δρόµους πλέοντας τις τότε γνωστές θάλασσες. Γιατί οι Φαίακες είναι συγγενικό φύλο µε τους θεούς ; Κατάγονται από τον Ποσειδώνα. Ίσως έχει ιδιαίτερη σηµασία το γεγονός ότι ο Ποσειδώνας εµπόδιζε τον νόστο του Οδυσσέα και οι Φαίακες θα τον βοηθήσουν να γυρίσει πίσω στην Ιθάκη. στιχ. 50-65 Ακολουθεί η περιγραφή της προετοιµασίας του Ερµή, πώς ντύνεται και ακολουθεί τις πνοές του ανέµου για να πάει στο νησί της Καλυψους. Με ποια χαρακτηριστικά επίθετα περιγράφεται ο Ερµής; Ποιές ιδιότητες έχει; στιχ. 66-88 Η εικόνα την οποία περιγράφει ο Ερµής είναι πολύ ωραία: τόσο για το νησί που παρουσιάζεται σαν ένας µικρός παράδεισος όσο και για την ίδια την Καλυψώ. Το σκηνικό είναι πολύ πλούσιο και ονειρεµένο. Γιατί; Κάπως έτσι ονειρεύονταν τα Ηλύσια πεδία [παράδεισος για τους Πέρσες και όλα τα σηµιτικά φύλα] οι αρχαίοι Έλληνες. Εποµένως ένας προορισµός τον οποίο αποζητούσαν πολλοί και τον έχει στα πόδια του ο Οδυσσέας. Γιατί να θελήσει να επιστρέψει στην πατρίδα του; Οι προηγούµενες σκηνές αποτελούν επιβράδυνση. επιβράδυνση: ο ποιητής παρεµβάλλει ένα περιστατικό ή µία εµβόλιµη διήγηση για να επιβραδύνει την εξέλιξη της πλοκής. Στόχος του ποιητή είναι: α) να αποσπάσει την προσοχή του αναγνώστη από την κύρια αφήγηση και να τον ξεκουράσει β) να κορυφώσει την ένταση και την αγωνία του αναγνώστη µας, να εντείνει το δραµατικό στοιχείο.