Ανθή Μπάτζιου-Ευσταθίου, Πελαγία Τριανταφυλλοπούλου Η αρχαία πόλη που βρίσκεται πάνω και γύρω από τον κωνικό λόφο του «Σωρού» ταυτίστηκε ήδη από τις πρώτες ανασκαφικές έρευνες στις αρχές του 20 ου αι. με τις Αμφανές. 1 Το τοπωνύμιο «Αμφαναίον», αναφέρεται από τον Σκύλακα ως η νοτιότερη παραλιακή πόλη της Πελασγιώτιδος πριν από τις Παγασές για κάποιον που ταξιδεύει με πλοίο από τη Φθιώτιδα Αχαΐα προς τη Μαγνησία 2. Αναφέρεται επίσης από τον Στράβωνα 3 αλλά και από τον τραγικό ποιητή Ευριπίδη 4 όταν κάνει μνεία του φόνου του Κύκνου, οικιστή «Αμφαναίας», από τον Ηρακλή. Ανασκαφές σε τρία σημεία πάνω στην ακρόπολη του Σωρού πραγματοποίησε για πρώτη φορά το 1909 ο Απ. Αρβανιτόπουλος, ο οποίος δημοσίευσε ένα πρόχειρο τοπογραφικό διάγραμμα των επιφανειακών αρχιτεκτονικών λειψάνων 5. Το 1973, υπό τη διεύθυνση του Vl. Milojčić, πραγματοποιήθηκαν περιορισμένης έκτασης ανασκαφικές τομές στην πύλη και βόρεια της πύλης της ακρόπολης καθώς και στο ιερό του Απόλλωνα (εικ. 1) που βρίσκεται δυτικά, εκτός του οικισμού 6. Από τις ανασκαφές αυτές προέρχονται γλυπτά και βάσεις αναθημάτων καθώς και Παναθηναϊκός αμφορέας του 4 ου αι. π.χ. με παράσταση αγώνα δρόμου. Σύμφωνα με το ερευνητικό πρόγραμμα που υλοποιείται στη θέση «Σωρός» από το 2004 και εξής, με τη συνεργασία του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και της ΙΓ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, πραγματοποιήθηκαν επιφανειακές και ανασκαφικές έρευνες στην αρχαία πόλη. ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ Κατά την επιφανειακή έρευνα αναγνωρίστηκαν τα περισσότερα από τα σημεία που είχε επισημάνει ο Απ. Αρβανιτόπουλος. Η επιλογή του χώρου για την ανάπτυξη της πόλης ανταποκρίνεται σε όλες τις παραμέτρους που ήταν επιθυμητές για την ιδανική θέση της, όπως να 1. Stählin 2002, 141. Αρβανιτόπουλος 1909, 162 κ.ε. 2. Σκύλακος, Περίπλους, 64. Θετταλία. Μετά δέ Αχαιούς Θετταλία καθήκει επί θάλατταν εκ Μεσογείας κατά στενόν εις τον Παγασητικόν κόλπον στάδιοι λ. Καί εισί Θετταλίας πόλεις αίδε επί θαλάττη Αμφαναίον, Παγασαί. 3. Στράβωνος, Γεωγραφικά, 9.5.14. 4. Ευριπίδου, Ηρακλής Μαινόμενος, 392. 5. Αρβανιτόπουλος βλ. σημ. 1 και Αρβανιτόπουλος 1928, 70. 6. Milojčić 1974, 61-75. Marzolff 1994, 256, εικ. 1. 257
έχει εύκολη πρόσβαση από ξηρά και θάλασσα, να είναι ασφαλής, να έχει καλές κλιματολογικές συνθήκες, να έχει εξασφαλισμένες πηγές νερού και να διευκολύνει τις πολιτικές και στρατιωτικές δραστηριότητες 7. Πρόκειται για μια πόλη τειχισμένη με κυκλικούς περιβόλους που ακολουθούν το γεωφυσικό ανάγλυφο. Ο τρόπος τείχισης με κυκλικούς περιβόλους είναι κατά τον Βιτρούβιο ο πιο κατάλληλος για την καλύτερη άμυνα του οικισμού 8. Ωστόσο είναι δύσκολο να δεχθούμε ότι όλοι οι περίβολοι, πέντε ή έξι, ήταν οχυρωματικοί. Η μορφολογία του εδάφους θα επέβαλε το χτίσιμο αναλημματικών περιβόλων για τη χωροθέτηση των κτιρίων και πιθανόν για τον καθορισμό των χρήσεων γης στους τομείς που δημιουργήθηκαν με την κατασκευή των περιβόλων, τις μνημειακής εισόδου και του δρόμου που οδηγεί προς την κορυφή του λόφου. Ο κυκλικός περίβολος της ακρόπολης είναι χτισμένος με μεγάλους πλακοειδείς λίθους. Αποτελεί ένα από τα πιο τυπικά δείγματα οχύρωσης παλαιού τύπου (Τύπος Ι) των μέσων του 6 ου αι. π.χ. Ανάλογο παράδειγμα κυκλικού τείχους στην ακρόπολη προσφέρει η Φυλιαδών, πόλη της Αχαΐας Φθιώτιδας. 9 Η είσοδος στην ακρόπολη γινόταν μέσω μιας ιδιόρρυθμης ογκώδους πύλης (εικ. 2) πλάτους 3,30μ. που ενισχύεται με δυο προεξέχοντες πύργους 10 που σώζονται σε ύψος 3,10μ. και έχουν διαστάσεις 6,30 2,10-2,50μ. (εικ. 3). Αμέσως μετά από την πύλη 11 (εικ. 4) δημιουργείται ένα σταυροδρόμι που οδηγεί στο βόρειο, νότιο και κεντρικό τομέα της ακρόπολης προς τα ανατολικά. Στο τέλος του κεντρικού δρόμου και διαμέσου μιας δεύτερης πύλης εντοπίζεται το οικοδόμημα που ο Αρβανιτόπουλος ταύτισε με το «ανάκτορο» (εικ. 5, 6) 12. Το κτίριο λόγω θέσης αλλά και μεγέθους θεωρήθηκε ως το «ανάκτορο» του ηγεμόνος των Αμφανών. Είναι κτισμένο με μικρούς πλακοειδείς λίθους κατά τη μέθοδο των τειχών. Κατά την ανασκαφή εντοπίστηκαν τμήματα κεραμίδων της στέγης με μελανό γάνωμα καθώς και τμήματα λεπτών μελαμβαφών αγγείων, κυρίως κύλικες, των υστεροαρχαϊκών χρόνων. Στο ίδιο περίπου ύψος του λόφου νοτιότερα εντοπίστηκαν και άλλα αρχιτεκτονικά λείψανα. Ένα από αυτά τα κτίρια, ο Αρβανιτόπουλος ύστερα από ανασκαφική έρευνα, ερμήνευσε ως «ναό» (εικ. 5, 7). Το κτίριο είναι χτισμένο με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που είναι χτισμένο και το «ανάκτορο» και στεγασμένο με κεραμίδες που φέρουν μαύρο γάνωμα. Τα δύο κτίρια πρέπει να ήταν σύγχρονα, όπως αποδεικνύεται από τα κινητά ευρήματα. Στη βόρεια απόκρημνη πλευρά του λόφου υπάρχει ένα διατείχισμα. Η κατασκευή του διατειχίσματος και ο ρόλος του στην άμυνα των πόλεων αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Θουκυδίδη. Αργότερα, κατά τον 4 ο αι. και κατά την ελληνιστική εποχή κατασκευάζονται σε πολλές πόλεις διατειχίσματα. Το διατείχισμα του Σωρού υπολογίζουμε ότι θα πρέπει να χτίστηκε πιθανόν στα τέλη του 5 ου αρχές 4 ου αι. π.χ. Στα βορειοδυτικά της πύλης της ακρόπολης, μέσω μιας μικρής εισόδου επιτυγχάνεται η επικοινωνία της άνω πόλης με τον μικρότερο κυκλοτερή περίβολο που κατασκευάστηκε σε μεταγενέστερη περίοδο. Τη μορφή αυτής της εισόδου δεν είμαστε ακόμη σε θέση να προσδιορίσουμε καθώς δεν έχει προχωρήσει σε ικανοποιητικό βαθμό η ανασκαφική έρευνα. Στο χώρο αυτό υπάρχουν επιφανειακά λείψανα κτιρίων που θα ερευνηθούν με το πρόγραμμα του 2006. 7. Βιτρούβιου, Περί Αρχιτεκτονικής, Ι, III-IV. 8. Βιτρούβιου, Περί Αρχιτεκτονικής, Ι, IV-V. 9. Stählin 2002, 291-294. 10. Winter 1971, 222. Lawrence 1979, 434, σημ. 56 και 442, σημ. 5. 11. Marzollf 1994, Abb. 10. 12. Αρβανιτόπουλος 1928, εικ. 90. 258
ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΠΕΛΑΓΙΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Μια δεύτερη πύλη στα βόρεια του μικρού περιβόλου διευκόλυνε την επικοινωνία του χώρου αυτού με την κάτω πόλη. Χαμηλότερα από την ακρόπολη, σώζονται τείχη με πύργους που ορίζουν και την έκταση της πόλης στην βόρεια, δυτική και εν μέρει στη νότια πλευρά του κωνικού λόφου. Κατά την επιφανειακή έρευνα που πραγματοποιήθηκε στον χαμηλότερο λόφο, στα ανατολικά του κωνικού, εντοπίστηκε αρχαίο οικοδόμημα ορθογώνιας κάτοψης με είσοδο στα νότια (εικ. 8). Γύρω από αυτό, υπάρχουν και άλλες αρχαιότητες όπως υποθέτουμε από τις διάσπαρτες κεραμίδες στέγης, τα όστρακα και τα επιφανειακά λείψανα τοίχων. ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Κατά τη σύντομη πρώτη περίοδο της ανασκαφικής έρευνας 13, το ενδιαφέρον μας επικεντρώθηκε ανατολικά της κεντρικής πύλης (εικ. 9). Τη διεξαγωγή των ανασκαφικών εργασιών δυσχεραίνουν οι νεώτερες παρεμβάσεις στο χώρο. Το έδαφος είναι γεμάτο λιθοσωρούς που δεν προέρχονται μόνο από τα γκρεμίσματα των τοίχων. Στην περιοχή υπάρχουν πολλά ποιμνιοστάσια με αποτέλεσμα κτηνοτρόφοι της περιοχής να έχουν χρησιμοποιήσει αρχαίο οικοδομικό υλικό για την κατασκευή περιβόλων για το σταυλισμό των ζώων. Αυτή η παρέμβαση έχει αλλοιώσει την εικόνα των αρχαίων αρχιτεκτονικών λειψάνων σε πολλά σημεία και καθιστά χρονοβόρα την ανασκαφική διαδικασία. Ο κεντρικός δρόμος που οδηγεί στην κορυφή της ακρόπολης ορίζεται από δυο πλατείς και ελαφρά καμπύλους τοίχους που στρέφονται προς τα ανατολικά. Καθαρίστηκαν οι παρειές του και η επιφάνεια του ανατολικού τοίχου της διόδου, που είναι θεμελιωμένος πάνω στο φυσικό βράχο καθώς και δυο ακόμη τοίχοι παρόμοιας κατασκευής και ίδιου πλάτους που σχηματίζουν ένα τριγωνικό χώρο. Μέσα σ αυτόν είναι ενταγμένο κτίριο με δύο δωμάτια που επικοινωνούν μεταξύ τους με θυραίο άνοιγμα. Η επίχωση των δωματίων ήταν γεμάτη λατύπη. ΚΕΡΑΜΙΚΗ Η κεραμική που περισυλλέχθηκε από τη σύντομη ανασκαφική έρευνα αν και είναι λιγοστή ωστόσο επιτρέπει την αναγνώριση των σχημάτων που αποτελούσαν την οικοσκευή των δυο χώρων του κτιρίου. Αντιπροσωπεύεται είτε από χρηστικά αγγεία καλής ποιότητας, όπως κύλικες, σκύφους, πινάκια, κανθάρους, λύχνους, είτε από μεγαλύτερα αγγεία. Στην κατηγορία των αποθηκευτικών αγγείων εντάσσονται δυο αβαφείς αμφορείς-πίθοι από τους οποίους ο ένας ακολουθεί τα πρότυπα των αθηναϊκών πίθων με εμπίεστη διακόσμηση στο σώμα 14. Για την παρασκευή του φαγητού χρησιμοποιούνταν μεγάλες λεκάνες 15 καθώς επίσης και σκεύος που χρησιμοποιούνταν κατά πάσα πιθανότητα ως ηθμός. 13. Πραγματοποιήθηκε για χρονικό διάστημα μόνο δεκαεννέα εργασίμων ημερών, από 2.11.2005 έως 9.12.2005, και διακόπηκε λόγω δυσμενών καιρικών συνθηκών. 14. Agora XII, πίν. 65, αρ. 1509, 1513-4 και 1516-7. Χρονολόγηση: αρχές 6 ου αι. π.χ. 15. Agora XII, εικ.15, αρ. 1806, 213. Χρονολόγηση: δ τέταρτο του 5 ου αι. π.χ. 259
Την πολυπληθέστερη συγκριτικά με το υπόλοιπο υλικό ομάδα αποτελούν τα σκεύη σερβιρίσματος τροφών και ποτών, όπως ο σκύφος που ανήκει στον υπογεωμετρικό τύπο της αθηναϊκής Αγοράς 16 που επιβιώνει έως και τον 5 ο αι. π.χ., ο μελαμβαφής σκύφος 17, οι μεγάλες μελαμβαφείς κύλικες χωρίς πόδι 18, τα μελαμβαφή άωτα σκυφίδια 19, τα πινάκια 20 και οι κάνθαροι 21. Οι άωτοι, ανοικτοί λύχνοι κατατάσσονται στους πρώιμους τύπους της αθηναϊκής Αγοράς (16 Α ΗΤ 22 που ακολουθεί κορινθιακά πρότυπα στη διακόσμηση του χείλους και 21 Α ΗΤ 23 ). Δυο σχήματα που συνήθως χρησιμοποιούνται ως ταφικά ή λατρευτικά σκεύη περιλαμβάνονται στο κεραμικό σύνολο της οικοσκευής του κτιρίου. Πρόκειται για τη μελαμβαφή λήκυθο 24 και το εξάλειπτρο 25, σχήματα που κατά τους αρχαίους συγγραφείς χρησιμοποιούνταν ως μυροδοχεία 26. Η εγχώρια κεραμική αντιπροσωπεύεται κατά κύριο λόγο από άβαφα αγγεία καθημερινής χρήσης με έντονες επιδράσεις από τα μεγάλα κέντρα παραγωγής της εποχής, Αθήνα και Κόρινθο, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις παρατηρείται μια προσπάθεια για πιστή αντιγραφή των σχημάτων και του τρόπου διακόσμησης των αττικών και κορινθιακών αγγείων των οποίων η εισαγωγή αρχίζει ήδη από το β μισό του 6 ου αι. π.χ. σύμφωνα με στοιχεία που προκύπτουν από τα ευρήματα της οικίας. Οι σωστικές ανασκαφές που διενεργούνται στην περιοχή των Αλυκών όπου εκτείνεται το αρχαίο νεκροταφείο, βόρεια του οικισμού εν όψει εκτελέσεως έργων δημόσιων και ιδιωτικών έχουν αποδώσει μεγάλο αριθμό ευρημάτων 27. Σε μια πρόσφατη σωστική ανασκαφή ήρθε στο φως ένα ακόμη τμήμα του νεκροταφείου. Οι τάφοι είναι κιβωτιόσχημοι κατασκευασμένοι με σχιστόπλακες. Περιέχουν μια ή δυο ταφές. Η συστάδα των νέων τάφων απέδωσε ευρήματα που χρονολογούνται στην τελευταία φάση του οικισμού, στην αρχή της ελληνιστικής εποχής, τέλη 4 ου -αρχές 3 ου αι. π.χ. Εκτός από την τυπική κεραμική της εποχής βρέθηκαν πήλινα κουμπιά επιχρυσωμένα με παράσταση γοργονείου 28. Το εύρημα είναι σχετικό σπάνιο στην περιοχή. Δημοσιευμένα παρόμοια κουμπιά έχουν βρεθεί στην Ερέτρια και στη δυτική Μακεδονία. Οστέινα αντικείμενα όπως κουταλάκι και περόνες επιχρυσωμένες και διακοσμημένες με κόκκινο και μαύρο χρώμα, μολύβδινη πυξίδα για ψιμύθια καθώς και ειδώλια το ένα από τα οποία ανήκει στον τύπο των γυναικείων βοιωτικών ειδωλίων ντυμένων με χιτώνα και ιμάτιο 29 και το δεύτερο στον τύπο του παιδαγωγού. 16. Agora XII, 87, πίν. 17 αρ. 364-377. 17. Agora XII, 88. Χρονολόγηση: τέλη του 6 ου και 5 ος αι. π.χ. 18. Agora XII, 101, αρ. 469-517, πίν. 22-23. Χρονολόγηση: β μισό του 5 ου αι. π.χ. 19. Agora XII, 131. Χρονολόγηση: μέσα 4 ου αι. π.χ. 20. Agora XII, 144, αρ. 1022, πίν. 36, 37, 59, εικ. 9.10. Χρονολόγηση: γ τέταρτο του 5 ου αι. π.χ. 21. Agora XII, 122, πίν. 29. 22. Agora IV, 30-31, αρ. 92-93, πίν. 4,32. Χρονολόγηση: β μισό του 6 ου αι. π.χ. 23. Agora IV, 44, αρ. 156-163, πίν. 634. Χρονολόγηση: δ τέταρτο του 6 ου -α τέταρτο του 5 ου αι. π.χ. 24. Corinth XIII, 213-214, τάφος 257/10, πίν. 34. Χρονολόγηση: τέλη του 6 ου αι. π.χ. 25. Σίνδος, 159, αρ. 250. Χρονολόγηση: Ύστερη Κορινθιακή περίοδος ΙΙ, 550-520 π.χ. 26. Scheibler 1964, 80. 27. Μπάτζιου-Ευσταθίου A., ΑΔ 40, 1985, Χρονικά, 186-191, ΑΔ 42, 1987, Χρονικά, 246-251, ΑΔ 43, 1988, Χρονικά, 242-243. Μπάτζιου-Ευσταθίου 2001, 10, εικ. 6, 9, 10, 12, 13. Τριανταφυλλοπούλου 2000, 60-69. Τριανταφυλλοπούλου 2002, 134-139. 28. Besques 1972, 42 D236-D238, 65 D 386-D396, D409-D412. Besques 1971, pl. 50 e D 236-238, pl. 86 D 386-D396, pl. 88 D 409-D412. 29. Besques 1972, 16-17, D 64, D66, pl. 15b-c. 260
ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΠΕΛΑΓΙΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Παρά την έλλειψη μικρών ευρημάτων και την ύπαρξη λιγοστής κεραμικής, προς το παρόν, από τον οικισμό, τα ευρήματα του νεκροταφείου που βρέθηκαν παλιότερα αλλά και τα πρόσφατα, αποδεικνύουν την ακμή του οικισμού ως την αρχή της ελληνιστικής εποχής καθώς και την πολιτική και εμπορική επικοινωνία του με τα μεγάλα κέντρα της εποχής όπως η Αθήνα, η Κόρινθος, η Βοιωτία, η Εύβοια και η Μακεδονία. Η διάρκεια ζωής του οικισμού τοποθετείται με τα έως τώρα στοιχεία από το α μισό του 6 ου έως τα τέλη του 4 ου - αρχές 3 ου αι. π.χ. οπότε ο οικισμός εγκαταλείπεται και οι κάτοικοί του αναγκάζονται να συμμετάσχουν στον συνοικισμό της Δημητριάδος. 261
SUMMARY SURFACE AND EXCAVATION SURVEYS AT SOROS Anthi Batziou Efstathiou, Pelagia Triantafyllopoulou The ancient city located on and around the conical hill of Soros, has been identified with Amfanes, already after the first surveys in the beginning of the 20 th century. It is a city surrounded by circular walls, which follow the geophysical contours. The circular wall of the citadel, built with a type of big slating rocks, is one of the most common, old types of fortification (Type I). The entranceway of the citadel was an odd, massive gate, strengthened with two jutty towers. During a short research which was carried out at a lower hill, at the east of the conical hill, an ancient construction of rectangular plan, was discovered with an entrance to the south. The scattered roof tiles, the shells and the superficial remains of walls point to the existence of more antiquities. A short excavation was held east of the central gate. The central pathway leading to the top of the citadel is bordered by two wide and slightly curved walls turning to the east. The eastern wall of the path, as well as two other walls of similar structure and of the same width, which form a triangular area, are constructed on the natural rock. A building with two rooms, being in contact via a doorway opening, is placed in in the triangular area. The pottery finds of the brief excavation research are limited and include a variety of cups, plates, lamps and larger pots. Despite the current lack of archeological finds other than pottery in the settlement, the finds from the cemetery suggest that the settlement was in its heyday until the beginning of the Hellenistic era, and in political and commercial contact with Athens, Corinth, Boeotia, Euboea and Macedonia. According to the present evidence, the life span of the settlement is estimated to be from the first half of the 6 th century until the 4 th or early 3 rd centuries B.C., when the settlement was abandoned and its dwellers were forced to move to the settlement of Demetrias. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Agora IV. Howland R.H., Greek Lamps and their Survivals, The Athenian Agora IV, Princeton 1958. Agora XII. Sparkes B.A. - Talcott L., Black and Plain Pottery of the 6 th, 5 th and 4 th centuries B.C., The Athenian Agora XII, Princeton 1970. Corinth XIII. Blegen C.W., Palmer H., Young R.S., The North Cemetery, Corinth XIII, Princeton 1964. 262
ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΠΕΛΑΓΙΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΥ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αρβανιτόπουλος Απ., 1909. Ανασκαφαί και έρευναι εν Αμφαναίς, ΠΑΕ, 162-170. Aρβανιτόπουλος Απ., 1928. Γραπταί στήλαι Δημητριάδος-Παγασών, Αθήνα. Besques S., 1971. Catalogue raisonné des figurines et reliefs, en terre-cuite grecs, étrusques et romains III. Illustrations, Vol.1, Paris. Besques S., 1972. Catalogue raisonné des figurines et reliefs, en terre-cuite grecs, étrusques et romains III. Paris. Βοκοτοπούλου Ι. Δεσποίνη Α. Τιβέριος Μ. Μισαηλίδου Β., 1985. Σίνδος. Κατάλογος Έκθεσης, Αθήνα. Lawrence A.W., 1979. Greek aims in fortification, Oxford. Marzolff P., 1994. Antiker Städtebau und Architektur in Thessalien, στο Θεσσαλία B, 255-276. Milojčić Vl., 1974. Bericht über die deutschen archäologischen Ausgrabungen in Thessalien 1973, ΑΑΑ 7, 61-75. Μπάτζιου-Ευσταθίου Α., 2001. Δημητριάς, Αθήνα. Scheibler I., 1964. Exaleiptra, JdI 79, 72-108. Stählin Fr., 2002. Η Αρχαία Θεσσαλία, Ελληνική έκδοση Φ.Ι.Λ.Ο.Σ. Τρικάλων, Θεσσαλονίκη. Τριανταφυλλοπούλου Π., 2000. Νεκροταφείο των Αμφανών. Οι πρώιμοι ελληνιστικοί τάφοι, στο Ελληνιστική κεραμεική από τη Θεσσαλία, Aθήνα, 60-69. Τριανταφυλλοπούλου Π., 2002. Αμφανές: Αρχαιολογικά δεδομένα - Πρόταση ανάδειξης, στο Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτικά Συνεδρίου «Ανάδειξη του μνημειακού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιοχής» Βόλος 11-13 Μαΐου 2001, Βόλος, 134-139. Winter F.E., 1971. Greek fortifications, Toronto. 263
Εικ. 1. Σχέδιο της αρχαίας πόλης. Εικ. 2. Άποψη της πύλης. 264
ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΠΕΛΑΓΙΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Εικ. 3. Ο ανατολικός πύργος της πύλης. Εικ. 4. Σχέδιο της πύλης. 265
Εικ. 5. Σχέδιο της αρχαίας πόλης δημοσιευμένο από τον Απ.Αρβανιτόπουλο. Εικ. 6. Αρχιτεκτονικά λείψανα του λεγόμενου ανάκτορου. 266
ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΠΕΛΑΓΙΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Εικ. 7. Αρχιτεκτονικά λείψανα του λεγόμενου ναού. Εικ. 8. Κτίριο εκτός των τειχών. Εικ. 9. Γενική άποψη της ανασκαφής από ανατολικά. 267