Η ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΥΚΛΟΣ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ «ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ» Η ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΧΛΕΤΣΟΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 2. Μεθοδολογικά στοιχεία για την αγορά εργασίας και την ανεργία... 3 3. Προσδιοριστικοί παράγοντες της ζήτησης και της προσφοράς εργασίας σύμφωνα με τη νεοκλασική θεωρία... 6 3.1. Προσδιορισμός της καμπύλης ζήτησης εργασίας.... 6 3..2. Η προσφορά εργασίας σύμφωνα με τη νεοκλασική θεωρία.... 8 4. Θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου... 13 5. Ανάλυση της αγοράς εργασίας σύμφωνα με την νεοκλασική θεωρία... 15 6. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ... 16 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 17 2

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σήμερα η ανεργία αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ευρωπαϊκές οικονομίες. Το ποσοστό ανεργίας στην Ελλάδα αυξάνεται σημαντικά και αναζητούνται πολιτικές που θα «ανακουφίζουν» τους ανέργους, αλλά και πολιτικές που θα δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας. Στα πλαίσια αυτών των πολιτικών η αντιπαράθεση μεταξύ νεοκλασικής και κεϋνσιανής θεωρίας λαμβάνει διαφορετικές εκφράσεις : ευελιξία ή προστασία στην αγορά ; ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης ή παθητικές απασχόλησης ; Στα πλαίσια αυτού του κεφαλαίου θα παρουσιάσουμε τη νεοκλασική θεώρηση της αγοράς εργασίας. Στόχος είναι να κατανοήσουμε το πως η νεοκλασική θεωρία αναλύει την έννοια της ζήτησης και της προσφοράς εργασίας και πως προσδιορίζεται ο μισθός και η απασχόληση και κατ επέκταση η ανεργία. γνωρίζετε : Έχοντας ολοκληρώσει τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου θα πρέπει να είστε σε θέση να τι σημαίνει αγορά εργασίας για τη νεοκλασική θεωρία πως προσδιορίζεται η καμπύλης ζήτησης και προσφοράς εργασίας ποιοι είναι οι προσδιοριστικοί παράγοντες της ζήτησης και της προσφοράς εργασίας τι μας λεει η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου πως επιτυγχάνεται η ισορροπία στην αγορά εργασίας σύμφωνα με την νεοκλασική προσέγγιση ; 2. Μεθοδολογικά στοιχεία για την αγορά εργασίας και την ανεργία. Η επικράτηση της νεοκλασικής θεωρίας ανάμεσα στις άλλες οικονομικές θεωρίες είχε ως αποτέλεσμα την σιωπηρή αποδοχή βασικών της υποθέσεων ως αξιωμάτων τα οποία έχουν αποδειχθεί και δεν μπορούν να αμφισβητηθούν. Κατά συνέπεια η αποκάλυψη αυτών των αξιωμάτων είναι ιδιαίτερα σημαντική στην κατανόηση του οικονομικού και κοινωνικού γίγνεσθαι αναδεικνύοντας τα όρια, τις αδυναμίες και την ανικανότητα της νεοκλασικής θεωρίας να κατανοήσει το κοινωνικό γίγνεσθαι ως τέτοιο και όχι ως από άθροισμα ενεργειών των μεμονωμένων ατόμων. 3

Η κοινωνία, σύμφωνα με τη νεοκλασική προσέγγιση 1, θεωρείται ως ένα σύνολο ατόμων μ αποτέλεσμα η κατανόηση οικονομικών και κοινωνικών φαινομένων να γίνεται στη βάση της ανάλυσης των ατομικών συμπεριφορών. Η αγορά αποτελεί τον τρόπο κοινωνικοποίησης των ατόμων, τα οποία μέσω αυτής έρχονται σε επαφή μεταξύ τους για την ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών με απώτερο στόχο την ικανοποίηση των ατομικών τους αναγκών. Αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη τιμών οι οποίες αντανακλούν τις επιθυμίες των υποψηφίων συναλλασσόμενων για ανταλλαγές αγαθών και υπηρεσιών. Η νεοκλασική άποψη για την αγορά εργασίας στηρίζεται στην ανάλυση σε μικροεπίπεδο. Χρησιμοποιεί τα μεθοδολογικά εργαλεία της μικροοικονομικής θεωρίας για να αναλύσει την αγορά εργασίας, δηλαδή να εξηγήσει πώς καθορίζεται ο μισθός ισορροπίας και η ζητούμενη και προσφερόμενη ποσότητα εργασίας. Θεωρεί ότι η αγορά εργασίας λειτουργεί όπως οποιαδήποτε άλλη αγορά, στην οποία το ανταλλάξιμο αγαθό είναι η εργασία, η οποία θεωρείται ως ένας από τους τρεις ή τέσσερις παραγωγικούς συντελεστές 2 που αναφέρονται στην οικονομική θεωρία (νεοκλασική ή και κεϋνσιανή). Επιπλέον η παραδοσιακή νεοκλασική θεωρία υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει καμμία αλληλεξάρτηση ανάμεσα στις αγορές, το οποίο είναι αρκετά περιοριστικό 3 και ανατρέπεται από τον Warlas (1874) ο οποίος εισάγει την έννοια της γενικής ισορροπίας και αναλύει ταυτόχρονα τις αλληλεξαρτήσεις μεταξύ των α γορών. σημαίνει ότι : Η εξομοίωση της αγοράς εργασίας με την αγορά οποιουδήποτε άλλου αγαθού α. Η ύπαρξη τέλειου ανταγωνισμού 4 στην αγορά εργασίας αποτελεί βασική υπόθεση της νεοκλασικής θεωρίας, η οποία υποστηρίζει ότι αυτή η μορφή αγοράς είναι η ιδανικότερη για το σύνολο των καταναλωτών. β. ο τρόπος εξαγωγής της συνολικής ζήτησης και προσφοράς εργασίας ταυτίζεται με τον τρόπο εξαγωγής της συνολικής ζήτησης και προσφοράς οποιουδήποτε άλλου προϊόντος. 1 Σχετικά με τη μεθοδολογία της νεοκλασικής οικονομικής θεωρίας δές Guerrien (1989). 2 Οι παραγωγικοί συντελεστές, σύμφωνα με τη νεοκλασική θεωρία είναι η εργασία, το κεφάλαιο, η γήπρώτες ύλες και η επιχειρηματικότητα. 3 Ένα παράδειγμα της ύπαρξης αλληλεξάρτησης μεταξύ της αγοράς προϊόντων, εργασίας και κεφαλαίου αντικατοπτρίζεται από τις επιδράσεις που μπορεί να επιφέρει η αύξηση των μισθών στις αγορές. Ειδικότερα, η αύξηση των μισθών θα οδηγήσει, βραχυχρονίως, σε μείωση της ζήτησης για εργασία ενώ μακροχρονίως θα επιφέρει αύξηση της ζήτησης των προϊόντων, η οποίοι με τη σειρά της θα επηρεάσει τις αποφάσεις των παραγωγών και κατά συνέπεια και τη Διοίκηση. 4 Σύμφωνα με τον Warlas, η υπόθεση περί τέλειου ανταγωνισμού στις αγορές, συμπεριλαμβανομένης και της αγοράς εργασίας, προϋποθέτει ότι : α) οι επιχειρήσεις προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν το κέρδος τους και οι μισθωτοί τη χρησιμότητά τους, β) υπάρχει πλήρης πληροφόρηση αναφορικά με τους μισθούς και τις ευκαιρίες απασχόλησης στην αγορά εργασίας, γ) το εργατικό δυναμικό είναι ομοιογενές, δ) η αγορά εργασίας είναι ανταγωνιστική καθόσον αποτελείται από ένα μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων και μισθωτών, ε) οι θέσεις εργασίας είναι ανοικτές στον ανταγωνισμό και δεν υπάρχουν εμπόδια θεσμικά και μη θεσμικά τα οποία εμποδίζουν την κινητικότητα των μισθωτών. 4

Κατά συνέπεια η συνολική ζήτηση εργασίας προκύπτει από το οριζόντιο άθροισμα των ατομικών καμπυλών ζήτησης εργασίας που εκφράζουν τις προτιμήσεις των μεμονωμένων επιχειρηματιών να χρησιμοποιήσουν εργασία. Η συνολική προσφορά εργασίας προκύπτει κατά αντιστοιχία από την οριζόντια άθροιση των μεμονωμένων καμπύλων προσφοράς εργασίας, οι οποίες εκφράζουν τις προτιμήσεις των μεμονωμένων ατόμων να επιλέξουν ανάμεσα σε εργασία και ανάπαυση. γ. η τιμή εργασίας καθορίζεται όπως και η τιμή οποιουδήποτε άλλου προϊόντος, δηλαδή μέσα από τη ζήτηση και την προσφορά. δ. η ισορροπία επιτυγχάνεται μέσα από την εξίσωση της ζήτησης με την προσφορά. Ο τρόπος προσδιορισμού της συνολικής καμπύλης ζήτησης και προσφοράς εργασίας στηρίζεται στην υπόθεση ότι οι επιχειρήσεις και οι εν δυνάμει εργαζόμενοι δεν αποτελούν κοινωνικές ομάδες, αλλά οικονομικές κατηγορίες, οι οποίες διακρίνονται για τον οικονομικό τους ορθολογισμό και έχουν ως σκοπό να μεγιστοποιήσουν το ατομικό τους συμφέρον. Η νεοκλασική θεωρία στηριζόμενη στη θεωρία του Adam Smith Περί αόρατου χεριού θεωρεί ότι η μεγιστοποίηση των ατομικών συμφερόντων οδηγεί στη μεγιστοποίηση του κοινού συμφέροντος, προάγοντας την ευημερία όλης της κοινωνίας. Η νεοκλασική θεωρία διερευνά την αγορά εργασίας στηριζόμενη κυρίως στη ανάλυση της συμπεριφοράς των επιχειρήσεων, οι οποίες ζητάνε εργασία για την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών, και των νοικοκυριών, τα οποία προσφέρουν την ικανότητά τους προς εργασία με σκοπό την απόκτηση χρηματικού κεφαλαίου για την ικανοποίηση των αναγκών τους. Η ανάλυση δε τόσο της συμπεριφοράς των επιχειρήσεων όσο και της συμπεριφοράς των νοικυριών στηρίζεται κατά κύριο λόγο στην έννοια του οριακού. Ο επιχειρηματίας δεν αποφασίζει για το σύνολο των εργαζομένων αλλά για κάθε εργαζόμενο χωριστά, συγκρίνοντας το οριακό όφελος που θα έχει από τη χρήση ενός επιπλέον εργαζομένου, με το οριακό κόστος που εκφράζεται μέσα από το μισθό. Αντιστοίχως ο υποψήφιος εργαζόμενος θα έχει ελεύθερα να επιλέξει ανάμεσα στο πόσες ώρες θα εργαστεί, δηλαδή στο εισόδημα που θα αποκτήσει για να αγοράσει αγαθά και υπηρεσίες, και στο πόσες ώρες θα αναπαυθεί, συγκρίνοντας την οριακή χρησιμότητα της εργασίας με την οριακή χρησιμότητα της ανάπαυσης. Κατά συνέπεια η ισορροπία στην αγορά εργασίας μπορεί να κατανοηθεί μόνο στη βάση της ανάλυσης της συμπεριφοράς των επιχειρήσεων, οι οποίες αντιπροσωπεύουν τη ζήτηση εργασίας, και των νοικοκυριών, τα οποία προσδιορίζουν την προσφερόμενη ποσότητα εργασίας. 5

3. Προσδιοριστικοί παράγοντες της ζήτησης και της προσφοράς εργασίας σύμφωνα με τη νεοκλασική θεωρία. 3.1. Προσδιορισμός της καμπύλης ζήτησης εργασίας. Η καμπύλη ζήτησης εργασίας εκφράζει τις συγκεκριμένες προτιμήσει των εργοδοτών - επιχειρήσεων σχετικά με τη χρησιμοποίηση περισσότερης ή ολιγότερης εργασίας. Το βασικό σημείο της νεοκλασικής θεωρίας για τη ζήτηση εργασίας είναι να βρεθεί ο προσδιοριστικός παράγοντας της ζήτησης εργασίας, ο οποίος δεν είναι άλλος απ ό το μισθό. Η σχέση ανάμεσα στο μισθό και τη ζητούμενη ποσότητα εργασίας είναι αρνητική, πράγμα που σημαίνει ότι όσο υψηλότερος είναι ο μισθός, τόσο ολιγότερη εργασία ζητούν να απασχολήσουν οι επιχειρήσεις. Ο μισθός ως προσδιοριστικός παράγοντας της ζήτησης εργασίας προκύπτει από τη διαδικασία μεγιστοποίησης των κερδών του επιχειρηματία 5. Ειδικότερα ο επιχειρηματίας θέλει να προσδιορίσει πόση ποσότητα εργασίας θα απασχολήσει 6, ώστε το παραγόμενο προϊόν να μεγιστοποιεί τα κέρδη του. Εάν ο επιχειρηματίας προσλάβει ένα επιπλέον εργαζόμενο, τότε θα παραχθεί από αυτό ένα επιπλέον προϊόν, αλλά και θα υπάρξει και ένα επιπλέον κόστος από τη χρησιμοποίησή του. Ο επιχειρηματίας θα προσλάβει έναν επιπλέον εργαζόμενο εάν η χρηματική αξία του παραγόμενου προϊόντος (η οποία ισούται με την τιμή του προϊόντος επί το επιπλέον προϊόν - οριακό προϊόν), ισούται με το χρηματικό κόστος (το οποίο ισούται με το μισθό) από τη χρησιμοποίηση ενός επιπλέον εργαζόμενου. Κατά συνέπεια ο επιχειρηματίας θα συνεχίσει να προσλαμβάνει εργαζόμενους μέχρι το σημείο 5 Σχετικά με τον καθορισμό της ζήτησης εργασίας, δές Πετρινιώτη (1989), Λιανός (1975) και Fleisher and Kniesner (1984). 6 Η συνάρτηση ζήτησης εργασίας, σύμφωνα με την νεοκλασσική θεωρία, ταυτίζεται με την καμπύλη της αξίας του οριακού προϊόντος (p x MP L ) και προκύπτει από τη μεγιστοποίηση της συνάρτησης κέρδους χρησιμοποιώντας τη συνάρτηση του Lagragian. Ειδικότερα θα πρέπει να μεγιστοποιηθεί η ακόλουθη συνάρτηση : Π = R - C = pq - C = pf(l,k) - wl - rk Οι συνθήκες πρώτης τάξεως επιβάλλουν ότι η πρώτη παράγωγος ως προς εργασία και κεφάλαιο ισούνται με το μηδέν : dπ/dl =pmp L - w =0 (1). dπ/dk = pmp K - r =0 (2). Η λύση αυτού του συστήματος μας δίδει ότι MP L /w = MP K /r, η οποία είναι και η συνθήκη ισορροπίας στη μακροχρόνια περίοδο, ενώ η λύση της εξίσωσης (1) μας δίδει ότι pmp L = w, όπου pmp L είναι η αξία του οριακού προϊόντος εργασίας και ταυτίζεται με τη ζήτηση εργασίας. 6

όπου η αξία του οριακού προϊόντος της εργασίας να ισούται με το οριακό κόστος (p x MP L = W, όπου p = η τομή ανά μονάδα προϊόντος, MP L = το οριακό προϊόν εργασίας δηλαδή το επιπλέον παραγόμενο προϊόν, και W = το οριακό κόστος, δηλαδή ο μισθός). Εάν υποθέσουμε ότι ο μισθός μειώνεται, τότε το οριακό κόστος είναι μικρότερο από την αξία του οριακού προϊόντος με αποτέλεσμα ο επιχειρηματίας να προσλάβει την τελευταία μονάδ εργασίας. Δηλαδή όσο ο μισθός μειώνεται, τόσο η ζητούμενη ποσότητα εργασίας αυξάνεται. Η συνολική καμπύλη ζήτησης εργασίας προκύπτει από την οριζόντια άθροιση των ατομικών καμπυλών ζήτησης εργασίας, δηλαδή σε κάθε επίπεδο μισθού προστίθενται όλες οι ζητούμενες ποσότητες εργασίας, και με αυτόν τον τρόπο προκύπτει η συνολική καμπύλη ζήτησης εργασίας. Σύμφωνα με τη θεωρία παραγωγής διακρίνουμε δύο χρονικά διαστήματα. Το βραχυχρόνιο διάστημα, όπου ο μόνος μεταβλητός παραγωγικός συντελεστής είναι η εργασία και το μακροχρόνιο διάστημα όπου όλοι οι παραγωγικοί συντελεστές είναι μεταβλητοί. Στη δεύτερη περίπτωση εάν ο μισθός αυξηθεί τότε η ζητούμενη ποσότητα εργασίας θα μειωθεί όχι μόνο επειδή συνδυάζεται αρνητικά με το μισθό, αλλά επειδή σύμφωνα με την νεοκλασική θεωρία υπάρχει πλήρης υποκατάσταση ανάμεσα στον παραγωγικό συντελεστή εργασία και στο συντελεστή κεφάλαιο. Κατά συνέπεια, όσο ο μισθός της εργασίας αυξάνεται θα υπάρχει υποκατάσταση ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο. Ειδικότερα, η υποκατάσταση εργασίας από το κεφάλαιο θα συνεχίσει να υφίσταται μέχρι το σημείο όπου η αξία του οριακού προϊόντος της εργασίας προς την τιμή του συντελεστή εργασία ισούται με την αξία του οριακού προϊόντος του κεφαλαίου προς την τιμή του κεφαλαίου 7. Η νεοκλασική θεωρία, χρησιμοποιώντας τη μικροοικονομική ανάλυση, εστιάζει την προσοχή της στην τιμή της εργασίας ως προς τον κυριότερο προσδιοριστικό παράγοντα, αγνοώντας άλλους εξίσου σημαντικούς, όπως η συσσώρευση του κεφαλαίου, η οικονομική συγκυρία, η τεχνολογική εξέλιξη κ.α. Αυτό έχει ως συνέπεια να εξαρτάται η ισορροπία της αγοράς εργασίας (εάν υπάρχει ανεργία ή πλεονάζον εργατικό δυναμικό) από την ευκαμψία της τιμής της εργασίας. 7 Η εξίσωση του λόγου του οριακού προϊόντος της εργασίας ανά την τιμή της εργασίας προς το οριακό προϊόν του κεφαλαίου ανά την τιμή του κεφαλαίου, δείχνει ότι ξοδεύοντας μία χρηματική μονάδα, το προϊόν που μπορεί να παραχθεί είτε από την εργασία είτε από το κεφάλαιο είναι το ίδιο. Κατά συνέπεια, εάν η τιμή της εργασίας αυξηθεί, σημαίνει ότι ξοδεύοντας μία χρηματική μονάδα το παραγόμενο από την εργασία προϊόν είναι μικρότερο από αυτό που παράγεται από το κεφάλαιο, άρα τον επιχειρηματία τον συμφέρει να χρησιμοποιήσει περισσότερο κεφάλαιο και ολιγότερη εργασία. 7

3..2. Η προσφορά εργασίας σύμφωνα με τη νεοκλασική θεωρία. Η νεοκλασική θεωρία αναλύει τους λόγους για τους οποίους ένα άτομο επιθυμεί να προσφέρει αναλύει τους λόγους για τους οποίους ένα άτομο επιθυμεί να προσφέρει περισσότερη ή ολιγότερη εργασία, ανάλογα με το εάν είναι άνδρας ή γυναίκα 8. Σύμφωνα με τη νεοκλασική θεωρία της προσφοράς εργασίας (Becker 1965), η οποία δανείζεται για την ανάλυσή της τα μεθοδολογικά εργαλεία της θεωρίας του καταναλωτή, το άτομο (ο άνδρας) θα πρέπει να μεγιστοποιήσει το συμφέρον του, το οποίο εξαρτάται από την άριστη κατανομή του χρόνου των 24 ωρών σε εργασία και ανάπαυση. Η εργασία του αποφέρει εισόδημα με το οποίο μπορεί να αγοράσει αγαθά και υπηρεσίες για να συντηρηθεί, ενώ του μειώνει την ευχαρίστηση την οποία λαμβάνει από την ανάπαυση. Επειδή όμως είναι αναγκασμένος να εργάζεται για να αποκτήσει αγαθά και υπηρεσίες, θα πρέπει να αποφασίσει πόσο χρόνο θα διαθέσει σε ανάπαυση, γνωρίζοντας ότι ο χρόνος είναι 24 ώρες και ότι το εισόδημά του είναι ίσο με το μισθό επί όσες ώρες εργαστεί, ώστε να μεγιστοποιήσει τη χρησιμότητά του 9. Με αυτόν τον τρόπο, προσδιορίζεται ο αριθμός των ωρών εργασίας που το άτομο δέχεται να προσφέρει. 8 Σχετικά με τη νεοκλασσική θεωρία για την προσφορά εργασίας, δές Πετρινιώτη (1989β), Χλέτσος (1988), Chletsos (1989) και Δεδουσόπουλος (1995). 9 Το άτομο θα πρέπει να μεγιστοπιήσει την ακόλουθη συνάρτηση, δια της μεθόδου του πολλαπλασιαστού του Lagrange : M = u(i, R) - λ(i - w(t-r)), όπου : R = 24 ώρες, w = μισθός, Τ = σχόλη και Ι = εισόδημα (=wl). Για ναβρεθεί δε το μέγιστο, εξισώνουμε τις πρώτες παραγώγους της συνάρτησης ως προς Ι και R προς το μηδέν, οπότε και έχουμε : M/ I = u/ I - λ = 0 και M/ R = u/ R - wλ = 0. Η λύση του συστήματος αυτού μας δίδει τη συνθήκη ισορροπίας : u/ R / M/ I = w. Η σχέση αυτή δείχνει ότι ο λόγος της οριακής χρησιμότητας της σχόλης προς την οριακή χρησιμότητα του εισοδήματος είναι ίσος προς τον εργατικό μισθό. 8

Διάγραμμα 1 Καμπύλη προσφοράς εργασίας ΕΙΣΟΔΗΜΑ Λ Β Ι Κ Ι A Ο Τ 2 Τ 1 Τ ΧΡΟΝΟΣ ΜΙΣΘΟΣ W 2 Β W 1 A Ο Τ 1 Τ 2 ΠΡΟΣΦΕΡΟΜΕΝΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 9

Πως προκύπτει η καμπύλη προσφοράς εργασίας Όταν ο μισθός είναι W 1 τότε το μέγιστο εισόδημα που μπορεί να αποκτήσει το άτομο εργαζόμενο «24 ώρες» είναι ίσο με ΟΚ (04 = 24* W 1 ). Γνωρίζοντας πόσα αγαθά μπορεί να αποκτήσει εργαζόμενος είτε 24 ώρες, είτε λιγότερες το άτομο επιλέγει να κατανείμει το χρόνο που έχει στη διάθεσή του (δηλαδή τις 24 ώρες που ισούνται με ΟΤ) μεταξύ ανάπαυσης και εργασίας. Η λογική είναι ότι κάθε επιπρόσθετη ώρα εργασίας προσφέρει στο άτομο μία επιπρόσθετη ωφέλεια αφού μπορεί να αγοράσει αγαθά και να ικανοποιήσει τις ανάγκες του, αλλά και επιπρόσθετη δυσαρέσκεια αφού μειώνει την ανάπαυσή του. Θα αποφασίσει να εργαστεί μία επιπρόσθετη ώρα μόνο όταν η επιπρόσθετη ωφέλεια που εισπράττει είναι μεγαλύτερη από τη δυσαρέσκεια που έχει. Με βάση αυτό το συλλογισμό όταν ο μισθός είναι W 1 τότε αποφασίζει να εργαστεί ΤΤ 1 ώρες και να αναπαυτεί ΟΤ 1 ώρες. Όταν ο μισθός αυξηθεί από W 1 σε W 2 τότε αποφασίζει να εργαστεί περισσότερες ώρες (ΤΤ 2 ) ώρες και να αναπαυτεί λιγότερες ώρες (ΟΤ 1 ώρες). Η καμπύλη ΑΒ στο κάτω διάγραμμα αποτελεί και την προσφορά εργασίας. Σε δεδομένο ύψος μισθού προσδιορίστηκε η προσφερόμενη ποσότητα εργασίας. Σύμφωνα με τη νεοκλασική αντίληψη το άτομο είναι ελεύθερο να επιλέξει πόσες ώρες επιθυμεί να εργαστεί πράγμα το οποίο δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Το άτομο, μέχρι πρότινος, δεν μπορούσε να επιλέξει πόσες ώρες επιθυμεί να εργαστεί. Ακόμη και σήμερα, όπου το ποσοστό των μερικά απασχολουμένων έχει αυξηθεί σημαντικά δεν μπορούμεν να ισχυριστούμε ότι αποτελεί ελεύθερη επιλογή των ατόμων να εργαστούν με καθεστώς μερικής απασχόλησης, καθώς και σε αυτή την περίπτωση τα άτομα δεν επιλέγουν πόσες ώρες επιθυμούν να εργαστούν αλλά εάν δέχονται ή όχι να εργαστούν κάτω από το συγκεκριμένο ωράριο μερικής απασχόλησης ή όχι. Η νεοκλασική θεωρία επεκτείνει το πλαίσιο ανάλυσής της συμπεριλαμβάνοντας όχι μόνο τις αποφάσεις του ατόμου που αφορούν την απασχόληση και την ανάπαυση αλλά και το εάν θα ασκήσει και μία δεύτερη εργασία ή εάν θα εργαστεί υπερωριακά και γενικά πώς μεταβολές του μισθού, εξαιτίας των επιδομάτων, της ύπαρξης του κατώτατου μισθού κλπ, επιδρούν στην ποσότητα της προσφερόμενης εργασίας 10. Εκτός όμως από τις προαναφερόμενες περιπτώσεις, η νεοκλασική θεωρία προσφέρει ένα υπόδειγμα προσφοράς εργασίας των μελών ενός νοικοκυριού 11. Για λόγους απλότητας θεωρείται ότι το νοικοκυριό αποτελείται από δύο άτομα : τον άνδρα και την γυναίκα. Ο μεν 10 Αναφορικά με αυτά τα ζητήματα δές Δεδουσόπουλος (1995) 11 Σχετικά με την ταξινόμηση των νεοκλασσικών μοντέλων προσφοράς εργασίας των μελών ενός νοικυριού δές Killingsworth (1982) 10

άνδρας, σύμφωνα με τη νεοκλασική θεωρία, είναι ο κύριος αλλά και ο υπεύθυνος φορέας απόκτησης εισοδήματος από εργασία και προσπαθεί να μεγιστοποιήσει τη χρησιμότητά του επιλέγοντας ανάμεσα σε εργασία και σχόλη. Μία αύξηση του μισθού προκαλεί δύο αποτελέσματα : αποτέλεσμα υποκατάστασης και εισοδηματικό αποτέλεσμα. Το αποτέλεσμα υποκατάστασης προκαλεί, εξαιτίας της αύξησης του μισθού, μία αύξηση της προσφοράς εργασίας. Η αύξηση του μισθού καθιστά υψηλότερο το κόστος ευκαιρίας της ανάπαυσης και αυξάνοντας την τιμή της ανάπαυσης σε σχέση με τις τιμές των άλλων αγαθών, το άτομο επιλέγει να αυξήσει την κατανάλωση των άλλων αγαθών. Το εισοδηματικό αποτέλεσμα προκαλεί, εξαιτίας της αύξησης του μισθού, μία αύξηση της ζήτησης για ανάπαυση (μείωση της προσφοράς εργασίας). Ο καταμερισμός του χρόνου σε αμειβόμενη εργασία και ανάπαυση εξαρτάται από το ύψος του μισθού και τη σχετική χρησιμότητα της ανάπαυσης και των αγαθών. Αντιθέτως σε ότι αφορά τις επιλογές της γυναίκας σε σχέση με την κατανομή του χρόνου της, η νεοκλασική θεωρία υποστηρίζει ότι πρέπει να επιλέξει ανάμεσα σε εμπορευματική και μη εμπορευματική εργασία 12. Η γυναίκα θα εργαστεί έξω από το σπίτι, σύμφωνα με τη νεοφιλελεύθερη αντίληψη, μόνο εάν η αξία των χρημάτων τα οποία η γυναίκα αποκτά από την εμπορευματική της εργασία είναι μεγαλύτερη από την αξία των αγαθών και υπηρεσιών οι οποίες δεν πραγματοποιούνται από τη γυναίκα στα πλαίσια της μη εμπορευματικής εργασίας (οικιακής εργασίας) εξαιτίας της δραστηριότητας της γυναίκας έξω από το σπίτι. Κατά συνέπεια η νεοκλασική θεωρία προσδίδει στο άτομο συγκεκριμένο κοινωνικό ρόλο ανάλογα με το φύλο του. Θεωρεί ότι ο άνδρας έχει να αποφασίσει ανάμεσα σε εμπορευματική εργασία και ανάπαυση, ενώ η γυναίκα ανάμεσα σε εμπορευματική εργασία και οικιακή εργασία. Τόσο για τον άνδρα όσο και για τη γυναίκα ο προσδιοριστικός παράγοντας είναι ο μισθός. Όσο μεγαλύτερος είναι ο μισθός τόσο περισσότερο το άτομο θέλει να προσφέρει εργασία μέχρι ενός ορισμένου σημείου 13. Όσο μεγαλύτερος είναι ο μισθός τόσο η γυναίκα θέλει να εργαστεί έξω από το σπίτι, επειδή ο υψηλός μισθός καλύπτει το κόστος από την απώλεια των μη παραγόμενων αγαθών και υπηρεσιών. Η νεοκλασική θεωρία προσπαθώντας να εξηγήσει τον καταμερισμό του χρόνου σε εμπορευματική και μη εμπορευματική εργασία υποθέτουν, ειδικά στην περίπτωση της προσφοράς εργασίας των γυναικών, την αδιαφορία των ατόμων απέναντι στην 12 Σχετικά με τις επιλογές της γυναίκας εάν και πόσο θα εργαστεί δές Chletsos (1989) 13 Η νεοκλασική θεωρία υποστηρίζει ότι όταν ο μισθός αυξηθεί πέρα ενός ορισμένου ύψους, το άτομο θέλει να εργαστεί ολιγότερο επειδή τα χρήματα τα οποία κερδίζει λόγω του αυξημένου μισθού είναι περισσότερα από αυτά που θα κέρδιζε εργαζόμενος περισσότερες ώρες. 11

εμπορευματική εργασία και την οικιακή εργασία και στην ύπαρξη ενός εμπορευματικού υποκατάστατου για κάθε παραγόμενο προϊόν της οικιακής εργασίας. Αυτές οι δύο υποθέσεις δεν είναι ρεαλιστικές. Η οικιακή εργασία εξομοιώνεται με την οικοκυρική εργασία, το οποίο όμως δεν είναι σωστό. Η οικιακή εργασία διαφοροποιείται από την οικοκυρική εργασία καθότι εμπεριέχει και τις διαπροσωπικές σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας. Επιπλέον οι γυναίκες δεν μπορεί να είναι αδιάφορες απέναντι στην εμπορευματική εργασία και στην οικιακή εργασία. Οι λόγοι της προτίμησής των (οικιακή ή εμπορευματική εργασία) είναι κοινωνικο-οικονομικοί, πολιτικοί, πολιτισμικοί και άλλοι. Η προσφορά εργασίας των γυναικών δεν μπορεί να θεωρηθεί αποκλειστικά και μόνο ως επιλογή των γυναικών ανάμεσα σε αμειβόμενη και μη αμειβόμενη εργασία. Η είσοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας προκαλείται κυρίως από κοινωνικο-οικονομικούς λόγους. Η νεοκλασική θεωρία 14 αναδεικνύοντας το μισθό ως τον προσδιοριστικότερο παράγοντα της προσφοράς εργασίας ανδρών και γυναικών, αγνοεί άλλους παράγοντες τόσο σε μικροεπίπεδο, όπως η επιθυμία του ατόμου προς δημιουργία, οι οικονομικές ανάγκες, τα ήθη και τα έθιμα της κοινωνίας, όσο και σε μακροεπίπεδο, όπως οι παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν τη σύνθεση του εργατικού δυναμικού, την αύξηση του ενεργού πληθυσμού κ.α. Η ανάλυση της νεοκλασικής προσέγγισης της προσφοράς εργασίας των μελών της οικογένειας μας δίνει την ευκαιρία να επισημάνουμε τον ηγεμονισμό της οικονομικής θεωρίας απέναντι σε οποιαδήποτε άλλη κοινωνική θεωρία. Η νεοφιλελεύθερη οικονομική σκέψη θεωρεί ότι η οικονομική θεωρία είναι απολύτως επαρκής στο να παρουσιάσει ένα ενοποιημένο πλαίσιο για κάθε συμπεριφορά τόσο εμπορευματικών όσο και μη εμπορευματικών στοιχείων 15. Η επέκταση της οικονομίας, ως τρόπου ανάλυσης των κοινωνικών φαινομένων, σε χώρους που δεν κυριαρχούνται από τις οικονομικές σχέσεις, π.χ. οικογένεια, εκφράζει την νεοκλασική προσέγγιση περί οικονομικής κοινωνικοποίησης του ατόμου. Η σχολή του Σικάγο 16 θεωρεί την οικογένεια σαν ένα χώρο (πεδίο) όπου κυριαρχεί το οικονομικό. Θεωρεί την οικογένεια τόσο ως μία επιχείρηση που παράγει και προμηθεύει αγαθά και υπηρεσίες στα μέλη της, όσο και ως χώρο όπου πραγματοποιούνται ένς ορισμένος αριθμός ανταλλαγών της ίδιας φύσης με αυτόν που λαμβάνει χώρα στα πλαίσια της αγοράς. Η νεοκλασική θεωρία περί γάμου παρουσιάζεται σαν θεωρία της ορθολογικής λειτουργίας της οικογένειας και ως χώρος παραγωγής τελικών ικανοποιήσεων. Για τη θεωρία των 14 Λεπτομερέστερη κριτική της νεοκλασικής θεωρίας για την προσφορά εργασίας δές, Chletsos (1989) 15 Για λεπτομερέστερη κριτική στην νεοκλασική θεωρία για την οικογένεια δές Chletsos (1989) και Χλέτσος (1989) 16 Ο Becker είναι επιφανές στέλεχος αυτής της σχολής και οι αναλύσεις του για την οικογένεια στηρίχτηκαν κατά κύριο λόγο στη μικροοικονομική θεωρία του καταναλωτή. 12

κοινωνικών αλληλεπιδράσεων η οικογένεια ορίζεται σαν μία οργάνωση αυτόνομων ατόμων, τελείως αδιάφορων μεταξύ τους και των οποίων οι κοινωνικές σχέσεις ρυθμίζονται από ένα κοινό στόχο που απορρέει από τη θεωρία περί γάμου. Ειδικότερα, η οικογένεια εκλαμβάνεται ταυτόχρονα ως μονάδα κατανάλωσης και ως μονάδα παραγωγής. Μονάδα κατανάλωσης γιατί καταναλώνει εμπορευματικά αγαθά και χρόνο. Μονάδα παραγωγής διότι παράγει αγαθά συνδυάζοντας τα αγοραζόμενα στην αγορά με το αγαθό χρόνο. Ο βασικός σκοπός της οικογένειας είναι η παραγωγή. Απαραίτητη προϋπόθεση για την πραγματοποίηση αυτού του σκοπού είναι καταρχήν η διαδικασία (προτσές) της κατανάλωσης. Η κατανάλωση και η παραγωγή είναι δύο διαδικασίες απαραίτητες για την πραγματοποίηση του σκοπού της οικογένειας. Η έννοια της οικογένειας ως μονάδα παραγωγής που συναντάμε στον Becker (1965, 1973, 1974, 1976) είναι διαφορετική από την αντίστοιχη έννοια που την συναντάμε στα έργα των ιστορικών. Ισως αυτές οι δύο έννοιες να ήταν ίδιες με την προϋπόθεση ότι η έννοια μονάδα παραγωγής για τον Becker σημαίνει παραγωγή αγαθών όχι για την αγορά αλλά για την αυτοκατανάλωση. Υπάρχει όμως μία σημαντική διαφορά. Οι ιστορικοί θεωρούν ότι αυτές οι δύο έννοιες (μονάδα κατανάλωσης και μονάδα παραγωγής) αποτελούν δύο διαδοχικά στάδια στη διαδικασία μετασχηματισμού της μορφής της οικογένειας. Καταλήγουν στο ότι η σύγχρονη μορφή της οικογένειας δεν έχει καμία σχέση με την παραγωγή (που προορίζεται για την αγορά). Λειτουργεί ως μονάδα κατανάλωσης και αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης. Παρατηρούμε λοιπόν δύο σφαίρες ξεχωριστές, κατά κάποιο τρόπο, μεταξύ τους : τη σφαίρα της παραγωγής και τη σφαίρα της κατανάλωσης και αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης. Ο Becker θεωρεί την οικογένεια ως μία έννοια που δεν έχει υπόσταση ιστορική, ότι είναι στατική και ξεκομμένη από όλα τα κινήματα συγκρότησης της κοινωνίας. Κατά αυτόν η οικογένεια δεν αποτελεί σφαίρα ξεχωριστή από τη σφαίρα της παραγωγής, οι οικονομικοί δε νόμοι κυριαρχούν και διευθετούν τις σχέσεις των μελών της οικογένειας. Κατά συνέπεια η προσέγγιση αυτή αδυνατεί όχι μόνο να κατανοήσει τις σχέσεις εξουσίας που αναπτύσσονται μεταξύ των μελών της οικογένειας αλλά και να αιτιολογήσει γιατί ό άνδρας έχει να αποφασίσει ανάμεσα σε εμπορευματική εργασία και ανάπαυση, ενώ η γυναίκα ανάμεσα σε εμπορευματική εργασία και οικιακή εργασία. 4. Θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου Η νεοκλασική ανάλυση της προσφοράς εργασίας είναι κατά κύριο λόγο στατική αγνοώντας τον παράγοντα χρόνο στις επιλογές του ατόμου. Ο υποψήφιος εργαζόμενος θα πρέπει να επιλέξει τώρα πόσες ώρες επιθυμεί να εργαστεί και πόσες ώρες επιθυμεί να 13

αναπαυθεί με δεδομένο το επίπεδο του μισθού στην αγορά εργασίας. Ζητήματα όμως που αφορούν την επιθυμία ενός ατόμου να σπουδάσει ή όχι, οι οικονομικές διαφοροποιήσεις που υφίστανται στην αγορά εργασίας ώθησαν τους νεοκλασικούς οικονομολόγους στην αναζήτηση λύσεων και κατά συνέπεια στη διατύπωση της νεοκλασικής θεωρίας του ανθρώπινου κεφαλαίου (Schultz 1972, Becker 1962, 1964, Mincer 1962, 1974). Ως ανθρώπινο κεφάλαιο θεωρείται το σύνολο των ικανοτήτων κάθε ατόμου έμφυτων και επίκτητων φυσικών ικανοτήτων, ταλέντου δεξιοτήτων, γνώσεων και ειδίκευσης (Πετρινιώτη 1989). Κατά συνέπεια η ποιότητα του ανθρώπινου κεφαλαίου προσδιορίζεται από την παρεχόμενη εκπαιδευτική και μαθησιακή διαδικασία. Η απόκτηση γνώσεων οδηγεί στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας και της παραγωγικότητας του εργαζόμενου μ αποτέλεσμα και ο εργαζόμενος να κερδίζει υψηλότερο μισθό, αλλά και η επιχείρηση να αυξάνει τα κέρδη της. Το κόστος της εκπαίδευσης αποτελείται από το άμεσο κόστος, δηλαδή τα χρήματα τα οποία θα πρέπει να ξοδεύει κανείς για τρέχοντα έξοδα, καθώς και από το έμμεσο κόστος ή κόστος ευκαιρίας συμπεριλαμβάνει τα διαφυγόντα κυρίως έσοδα 17. Η θεωρία αυτή στηρίζεται στην επιλογή του ατόμου ανάμεσα στο να εισέλθει στην αγορά εργασίας και να αναζητήσει εργασία ή να καθυστερήσει την είσοδό του στην αγορά εργασίας λόγω παράτασης της διάρκειας της εκπαιδευτικής του μάθησης με στόχο την απόκτηση υψηλότερου μισθού. Οι περιορισμοί που το άτομο αυτό αντιμετωπίζει είναι ότι η απόκτηση εκπαίδευσης - κατάρτισης συνεπάγεται ένα άμεσο κόστος και ένα έμμεσο κόστος 18. Θα πρέπει επιπλέον να επισημανθεί ότι ενώ η νεοκλασική προσέγγιση του ανθρώπινου κεφαλαίου στηριζόταν κατά κύριο λόγο στη δυνατότητα του ατόμου να αποκτήσει υψηλότερο μισθό, τα τελευταία χρόνια προωθείται η ανάγκη για επέκταση εκπαιδευτικής διαδικασίας εξαιτίας της υψηλής ανεργίας και της δυνατότητας απόκτησης μεγαλύτερης ευελιξίας. Επιπρόσθετα, η γνώση ως γνώση θεωρείται από τους σύγχρονους νεοκλασικούς οικονομολόγους ως ενδογενές στοιχείο (παραγωγικός συντελεστής) ενός αναπτυξιακού μοντέλου. Η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου επιδιώκει κατά κύριο λόγο να εξηγήσει : α) τη ζήτηση για εκπαίδευση, β) την προσφορά εργασίας του ατόμου διαχρονικά και γ) και τον διαφορισμό των μισθών στην αγορά εργασίας 19. Η θεωρία αυτή αποτελεί μία εκλεπτυσμένη 17 Διαφυγόντα έσοδα είναι αυτά που θα υπήρχαν εάν ο εργαζόμενος αποφάσιζε να εργαστεί αμέσως και να χρησιμοποιήσει και τα χρήματα τα οποία δαπάνησε για σπουδές για άλλους λόγους. 18 Άμεσο κόστος (χρηματικό και ψυχολογικό) είναι το κόστος που υφίσταται το άτομο για να χρηματοδοτήσει την εκπαίδευσή του (δίδακτρα, βιβλία, κόστος διαβίωσης κλπ), ενώ το έμμεσο κόστος αναφέρεται στα διαφυγόντα εισοδήματα, το ύψος των οποίων δεν μπορεί να εκτιμηθεί επακριβώς. 19 Λεπτομερέστερη ανάλυση της θεωρίας του ανθρώπινου κεφαλαίου και των συμπερασμάτων που προκύπτουν δές Δεδουσόπουλος ( 1995) και Lautier et Tortajada (1978). 14

νεοκλασική προσέγγιση της αγοράς εργασίας και των μισθολογικών διακρίσεων που εμφανίζονται. Η έννοια εργασία αντικαθίσταται από την έννοια κεφάλαιο και ως εκ τούτου άτομα τα οποία κατέχουν το ίδιο κεφάλαιο θα πρέπει να λάβουν και τον ίδιο μισθό και να έχουν και την ίδια επαγγελματική εξέλιξη. Η κριτική η οποία ασκείται στην θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου επικεντρώνεται στα ακόλουθα σημεία : α) αγνοείται το γενικότερο κοινωνικό αλλά και οικονομικό περιβάλλον που καθιστά ανέφικτη την άποψη περί ίσων ευκαιριών για όλους και ομοιογένειας της εργασίας (Bowels and Gintis 1975, 1976), β) αγνοείται ότι ο ρόλος του εκπαιδευτικού συστήματος είναι να δημιουργεί και να αναπαραγάγει οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες (Baudelot et Establet, 1971, Edwards et al 1978 και Σακέλλης 1989), γ) η ύπαρξη των εσωτερικών αγορών εργασίας (Doeringer and Piore 1971) δ) αγνοείται ότι η μισθωτή εργασία δεν αποτελεί συναλλαγή ανάμεσα στον επιχειρηματία (που ζητεί εργασία) και τον εργαζόμενο-κάτοχο του ανθρώπινου κεφαλαίου (που προσφέρει εργασία), αλλά μία σχέση κυρίως κοινωνική (Lautier et Tortajada 1978), ε) οι οικονομικές διακρίσεις στην αγορά εργασίας δεν μπορούν να αιτιολογηθούν στη βάση της ατομικότητας αλλά σε συνολικό επίπεδο λαμβάνοντας υπόψη τόσο τους οικονομικούς παράγοντες 20 (Δεδουσόπουλος 1995) όσο και τους μη οικονομικούς παράγοντες 21 (Chletsos 1989). 5. Ανάλυση της αγοράς εργασίας σύμφωνα με την νεοκλασική θεωρία Η βασική επιδίωξη της νεοκλασικής θεωρίας είναι να δείξει με ποιο τρόπο επιτυγχάνεται η τιμή και η ποσότητα ισορροπίας στην αγορά και με ποιο τρόπο επιτυγχάνεται η ισορροπία. Η τιμή ισορροπίας στην αγορά εργασίας (δηλαδή ο μισθός ισορροπίας) επιτυγχάνεται από την εξίσωση της ζήτησης με την προσφορά εργασίας. Η ισορροπία στην αγορά εργασίας σημαίνει ότι σε αυτό το επίπεδο μισθού δεν υπάρχει ούτε πλεονάζον εργατικό δυναμικό (ανεργία) ούτε και έλλειψη εργατικού δυναμικού. Αυτό που κυρίως ενδιαφέρει τη νεοκλασική θεωρία δεν είναι η ισορροπία αυτή καθεαυτή, αλλά η ευστάθεια 22 που υπάρχει στην αγορά εργασίας. Κατά συνέπεια, το σημαντικότερο για τη νεοκλασική 20 Ως οικονομικοί παράγοντες θεωρούνται εκείνοι που επηρεάζουν το αναπτυξιακό μοντέλο μιας χώρας Ως παράδειγμα μπορεί να αναφερθεί το πέρασμα από τον τεϋλορισμό στο φορντισμό που προκάλεσε την πόλωση των μισθωτών ανάμεσα στη διανοητική και χειρωνακτική εργασία (Δεδουσόπουλος 1983) 21 Ως μη οικονομικοί παράγοντες θεωρούνται κυρίως η οικογένεια και το κράτος που επηρεάζουν τον τρόπο ένταξης του ατόμου στο καθεστώς της μισθωτής εργασίας και εξηγούν κατά ένα μέρος τις υπάρχουσες κοινωνικές και οικονομικές διακρίσεις. 22 Με τον όρο ευστάθεια η νεοκλασική θεωρία το πόσο εύκολα και γρήγορα, σε περίπτωση απομάκρυνσης από το σημείο ισορροπίας, η αγορά μπορεί να επανέλθει σε κατάσταση ισορροπίας. 15

θεωρία είναι η ύπαρξη του μηχανισμού εκείνου (στην περίπτωσή μας είναι ο μηχανισμός των τιμών, δηλαδή οι μισθοί) που θα επαναφέρει την αγορά σε κατάσταση ισορροπίας. Σύμφωνα με τη νεοκλασική θεωρία, η ανεργία είναι εκούσια 23. Ο όρος εκούσια ανεργία σημαίνει, κατά τη νεοφιλελεύθερη αντίληψη ότι το άτομο δε δέχεται να εργαστεί στο μισθό που του προσφέρουν, είτε γιατί ο μισθός δε μπορεί να μειωθεί λόγω εθνικών συλλογικών συμβάσεων είτε γιατί ελπίζει να βρει μία καλύτερη εργασία (job search) και προτιμάει να μείνει άνεργος. Τόσο η πρώτη όσο και η δεύτερη περίπτωση εκφράζουν την αδυναμία της αγοράς εργασίας είτε επειδή υπάρχουν μονοπωλιακές τάσεις στην αγορά εργασίας είτε γιατί οι εργαζόμενοι έχουν ελλιπή πληροφόρηση σε σχέση με τις προσφερόμενες - κενές θέσεις εργασίας. Κατά συνέπεια, η έλλειψη ευελιξίας των μισθών προς τα κάτω και η έλλειψη ευελιξίας των μισθών προς τα κάτω και η έλλειψη πλήρους πληροφόρησης οδηγούν την αγορά εργασίας σε ασταθή ισορροπία, δηλαδή σε μόνιμη εργασία. Η λύση η οποία προωθείται από τη νεοκλασική θεωρία, είναι η δημιουργία των προϋποθέσεων για την ύπαρξη του τέλειου ανταγωνισμού, που θα επιτρέψει στο μηχανισμό των τιμών - μισθών να επαναφέρει την αγορά σε κατάσταση ισορροπίας και να εξαλείψει την ανεργία. 6. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ Έχοντας ολοκληρώσει τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου θα πρέπει να είστε σε θέση να γνωρίζετε : τι σημαίνει αγορά εργασίας για τη νεοκλασική θεωρία πως προσδιορίζεται η καμπύλης ζήτησης και προσφοράς εργασίας ποιοι είναι οι προσδιοριστικοί παράγοντες της ζήτησης και της προσφοράς εργασίας τι μας λεει η θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου πως επιτυγχάνεται η ισορροπία στην αγορά εργασίας σύμφωνα με την νεοκλασική προσέγγιση ; 23 Σχετικά με τη νεοκλασσική αντίληψη για την ανεργία δές, Perrot (1992), Marchel B and J. Taieb (1991) και Stankiewich F (1984) 16

7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ Λιανός, Θ., Νταούλη-Ντεμούση, Α., 1998, Οικονομική της εργασίας, εκδ. Ευγ. Μπένου, Αθήνα. Πετρινιώτη, Ξ., 1989, Αγορές Εργασίας. Οικονομικές θεωρίες και έρευνες, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα. Χλέτσος, Μ., 2003, «Η αγορά εργασίας στην Ελλάδα την περίοδο 1992 2002», Κείμενο Εργασίας Νο 7, Παρατηρητήριο Απασχόλησης Ερευνητική Πληροφορική Α.Ε. Β. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ Abel, A and B. Bernanke., 2002, Μακροοικονομική, εκδ. Κριτική Azariadis, C., 1975, Implicit contracts and unemployment equilibria, Journal of Economic Theory, pp.1183-1202 Baily, N.M., 1974, Wages and unemployment under uncertain demand, Review of Economic Studies, vol.41, pp.37-50 Ball, L., and G. N. Mankiw, 2002, The NAIRU in Theory and Practice, NBER Working Paper No. 8940. Barsky, R. B., 1987, The Fisher Effect and the Forecastability and Persistence of Inflation, Journal of Monetary Economics 19, 3-24. Bremond, J., 1987, Keynes et les Keynesiens aujourd hui, ed. Hatier Cahuc, P., 1990, La theorie des negociations salariales : une revue de la literature, Economie et Prevision, No 92-93, pp.21-30 Cahuc, P., 1991, Les negociations salariales, Economica, Paris. Calmfors, L., Driffill, J., 1998, Bargaining structure, corporatism and macroeconomic performance, Economic Policy, No 6, pp.16-61 Esping-Andersen G. and M. Regini (eds), 2000, Why Deregulate Labour Markets?, Oxford University Press Gordon, D.F.,1974, «A neoclassical theory of keynesian unemployment», Economic Inquiry, τ.xii, s. 431-459 Lecrercq, E., 1999, Les theories du marche du travail, Editions du Seuil Mallet, L., 1980, Le marche local du travail. Critique d un concept et propositions, Paris, CNRS Editions Malinvaud, E., 1977, The theory of unemployment reconsidered, Basic Blackwell Mankiw, G. N., 2003, Macroeconomics, fifth edition, Worth Publishers. Marcel, B., Taieb, J., 1991, Le chomage aujourd hui, ed. Nathan, Paris. Perrot, A., 1992, Les nouvelles theories du marched u travail, Ed. La Decouverte, Reperes, Paris. Perrot, A., 1984, «Theorie du salaire d efficience : une analyse en termes de jeux-repetes», Document de Travail, MAD, Universite de Paris I Perrot, A., Zylberberg, A., 1989, «Salaire d efficience et dualisme du marche du travail», Revue 17

Economique, τ.40, No 1 Pigou, A.C., 1933, The theory of unemployment, A.M. Kelley, 1968. Phillips, A., 1958, The Relation Between Unemployment and the Rate of Change of Money Wage Rates in the United Kingdom, Economica, Nov. 1958, 283-299 Plassard, J-M., Tahar, G.,1990, Theorie du salaire d efficience et disparites non compensatrices : evaluation a partir de l enquete Fqp, Economie et Prevision, No 92-93, p. 67-76 Reynaud, B.,1994, Les theories du salaire, La Decouverte, coll. Reperes, Paris Stankiewich, T., 1984, L economie du chomage et d employ, ed. Cujas Stiglitz, J., 1996, Economics, W.W. Norton & Company Yellen, J.L, 1984, Efficiency wage modes unemployment, American Economic Review, Papers and Proceedings, Mai, vol.74, no 2, pp.200-205 18