Οι Καμπύλες Μισθών-Κερδών της Ελληνικής Οικονομίας 995-2009: Διαταξική Κατανομή Εισοδήματος και Τεχνική Μεταβολή * ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΑΡΙΟΛΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΠΑΝΤΖΑΡΤΖΙΔΟΥ 2 Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης, Πάντειο Πανεπιστήμιο, και Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών Δημήτρης Μπάτσης 2 Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης, Πάντειο Πανεπιστήμιο Βάσει στοιχείων από Συμμετρικούς Πίνακες Εισροών-Εκροών και εναλλακτικών μέτρων μέτρησης των χρηματικών αξιών, εκτιμώνται οι καμπύλες μισθών-κερδών της ελληνικής οικονομίας για τα έτη 995, 2000, 2005 και 2009. Τα ευρήματα δείχνουν (i) αναδιατάξεις κυκλικού χαρακτήρα για τη διαταξική κατανομή του κοινωνικού εισοδήματος και την τεχνική μεταβολή, αλλά και (ii) εξαιρετικά υψηλές τιμές για το μερίδιο των κερδών στο καθαρό κοινωνικό προϊόν. Γενικά, λοιπόν, φαίνεται να βρίσκονται σε αντιστοιχία με τις βασικές εξελίξεις και επακόλουθες αναπροσαρμογές του συστήματος, οι οποίες έλαβαν χώρα κατά την μελετηθείσα χρονική περίοδο.. Εισαγωγή Η αναπτυχθείσα από την σραφφαϊανή θεωρία έννοια της «καμπύλης μισθώνκερδών» («wage-profit curve» WPC εφεξής) κατέχει κεντρική θέση στην στατική και δυναμική, θεωρητική και εφαρμοσμένη, οικονομική ανάλυση (βλέπε, πρωτίστως, Garegnani, 970, Harcourt, 972, chs and 4, και Leontief, 985). Από τις διάφορες όψεις της WPC, άμεση σημασία για την παρούσα μελέτη έχουν μόνον οι ακόλουθες: Δεδομένων των σε κάθε χρονική περίοδο υφιστάμενων τεχνικών συνθηκών παραγωγής, η WPC αποτελεί τον γεωμετρικό τόπο των εφικτών συνδυασμών των δύο, βασικών, μεταβλητών της λειτουργικής ή, καλύτερα, διαταξικής κατανομής του κοινωνικού εισοδήματος, δηλαδή των μισθών ανά μονάδα απασχολούμενης εργασίας (ωρομίσθιο) και των κερδών ανά μονάδα προκαταβεβλημένου κεφαλαίου (ποσοστό κέρδους). Επομένως, στην WPC «αποτυπώνονται» πρωτεύουσες τεχνικο-κοινωνικές συσχετίσεις του συστήματος, ενώ οι διαχρονικές μετατοπίσεις της αντανακλούν τις μεταβολές των δυνατοτήτων διαταξικής ανακατονομής του κοινωνικού εισοδήματος συνεπεία μεταβολών των τεχνικών συνθηκών παραγωγής. H παρούσα μελέτη χρησιμοποιεί, λοιπόν, στοιχεία από τους διαθέσιμους Συμμετρικούς Πίνακες Εισροών-Εκροών (Symmetric Input-Output ables SIOs εφεξής) της ελληνικής οικονομίας προκειμένου να εκτιμήσει τις WPCs αυτής για τα έτη 995, 2000, 2005 και 2009 και για επιλεγμένα, εναλλακτικά, * Εκδοχή του παρόντος παρουσιάστηκε στο συνέδριο: «Παραγωγική Ανασυγκρότηση στην Ελλάδα: Μελετώντας το παρελθόν, σχεδιάζουμε το μέλλον», Θεσσαλονίκη 27-28 Νοεμβρίου 205 (http://recproduction.weebly.com/).
μέτρα μέτρησης (numéraires) των χρηματικών αξιών του συστήματος. Θα πρέπει να διασαφηνιστούν, εξαρχής, τα ακόλουθα: (i). Στόχος της μελέτης είναι ο προσδιορισμός: (α) των μεταβολών στις παραγωγικότητες εργασίας και κεφαλαίου, (β) της κατεύθυνσης και του ύψους της τεχνικής μεταβολής, και (γ) των μεταβολών στη διαταξική κατανομή του εισοδήματος, κατά την περίοδο 995-2009. (ii). Το αναλυτικό πλαίσιο της μελέτης περιορίζεται από τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία, δηλαδή από το γεγονός, κυρίως, ότι αυτά δεν ενσωματώνουν το πάγιο κεφάλαιο της οικονομίας. Έτσι, αναγκαζόμαστε να χρησιμοποιήσουμε το σραφφαϊανό υπόδειγμα με μόνον κυκλοφορούν κεφάλαιο (Sraffa, 960, Part I). (iii). Κρίνεται ότι η σύνολη χρονική περίοδος είναι άξια διερεύνησης, διότι ε- νέχει τρεις, σχετικά διακριτές μεταξύ τους αλλά και καθοριστικές για την τρέχουσα κατάσταση του συστήματος, φάσεις: την προετοιμασία εισόδου της ελληνικής οικονομίας στην Ευρωζώνη, την βασιζόμενη στον εξωτερικό δανεισμό μεγέθυνση και, τέλος, την «κυοφορία» της λεγόμενης «ελληνικής κρίσης». Σε αυτήν ακριβώς τη βάση επιλέχθηκαν και τα έτη των μετρήσεων, δηλαδή με την πρόθεση να διακριθούν, όσο δύναται να προϋπολογιστεί καλύτερα, οι τρεις φάσεις της περιόδου. Δυστυχώς, η χρονοσειρά των έως σήμερα διαθέσιμων, σχετικών, στοιχείων ανακόπτεται, εν μέρει, στο έτος 2009 και, έτσι, δεν είμαστε σε θέση να δώσουμε επαρκώς αντιπροσωπευτικό στιγμιότυπο από την «εντός κρίσης-μετά την εφαρμογή μνημονιακών πολιτικών» ελληνική οικονομία. o υπόλοιπο του παρόντος κειμένου δομείται ως εξής: Η Ενότητα 2 ο- ρίζει το αναλυτικό πλαίσιο. Η Ενότητα 3 αναφέρεται, εν συντομία, στα στατιστικά δεδομένα. Στην Ενότητα 4 εκτίθενται και αξιολογούνται τα ευρήματα. Τέλος, η Ενότητα 5 είναι συμπερασματική. 2. Το Αναλυτικό Πλαίσιο 2.. Υποθέσεις Θεωρούμε οικονομία παραγωγής n εμπορευμάτων, η οποία περιγράφεται από ένα γραμμικό σύστημα «απλής παραγωγής» (single production). Υποθέτουμε, περαιτέρω, ότι ισχύουν τα εξής: Πλην της ομοιογενούς εργασίας, δεν υπάρχουν αρχικές (μη αναπαραγόμενες) εισροές, και όλο το κεφάλαιο είναι κυκλοφορούν Η εργασία δεν χρησιμοποιείται ως εισροή στον τομέα των νοικοκυριών. Το ποσοστό κέρδους είναι διακλαδικά ενιαίο. Το καθαρό προϊόν κατανέμεται σε μισθούς και κέρδη. Οι μισθοί καταβάλλονται εξολοκλήρου στο τέλος της Δεν μπορούμε παρά να είμαστε συνοπτικοί. Για αναλυτικές πραγματεύσεις, και σχετικές αποδείξεις, η/ο ενδιαφερόμενος παραπέμπεται στα Kurz and Salvadori (995, chs 4 and 6) και Mariolis and soulfidis (206, ch. 2). 2
ενιαίας περιόδου παραγωγής, και καταναλώνονται εξολοκλήρου. 2 Όλα τα ε- μπορεύματα είναι «βασικά» (με την έννοια του Sraffa, 960, pp. 7-8). Δεν υφίστανται εναλλακτικές τεχνικές παραγωγής. Τέλος, η οικονομία είναι «βιώσιμη» ή, ισοδυνάμως, «κερδοφόρα», δηλαδή η Perron-Frobenius (P-F εφεξής) ι- διοτιμή της n n ημι-θετικής και μη-διασπώμενης μήτρας των τεχνικών συντελεστών, A, είναι μικρότερη του. 3 Δεδομένα της ανάλυσης είναι: (i) οι τεχνικές συνθήκες παραγωγής, δηλαδή το ζεύγος [ A, l ], όπου l ( 0 ) είναι το n διάνυσμα των εισροών σε άμεση εργασία, (ii) το πραγματικό ωρομίσθιο, το οποίο παρίσταται από το n διάνυσμα ε- μπορευμάτων b ( 0 ), και (iii) το διάνυσμα των επιπέδων δραστηριότητας των κλάδων και, ταυτοχρόνως, του ακαθάριστου προϊόντος της οικονομίας, το οποίο παρίσταται από το n διάνυσμα x ( 0 ). 2.2. Κατανομή εισοδήματος και τιμές εμπορευμάτων Βάσει αυτών μπορούμε να γράψουμε: p wl ( r) pa () όπου p είναι το n διάνυσμα των τιμών παραγωγής, w το χρηματικό ωρομίσθιο, και r το ενιαίο ποσοστό κέρδους. Από την εξίσωση (), και υπό τον όρο ότι ενδιαφερόμαστε μόνον για ημι-θετικές τιμές του ποσοστού κέρδους, έπονται τα ακόλουθα: (i). Για r 0, προκύπτει p wl pa ή, λύνοντας, ως προς p : όπου p wv (2) v l[ I A ] και I η μοναδιαία n n μήτρα. Το στοιχείο v j, j,2,..., n, του διανύσματος v δηλώνει την ποσότητα εργασίας, η οποία απαιτείται για να παράγει το σύστημα μονάδα του εμπορεύματος j ως καθαρό προϊόν του. Επομένως, το αντίστροφο μέγεθος αυτού, ήτοι v j, ισούται με την παραγωγικότητα εργασίας στον «καθέτως ολοκληρωμένο» κλάδο παραγωγής του εμπορεύματος j (αναλυτικά, βλέπε Sraffa, 960, Appendix A, και Pasinetti, 973). 2 Για την πρώτη από αυτές τις υποθέσεις, η οποία είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα από την ακριβώς αντίθετή της, δηλαδή ότι η καταβολή των μισθών γίνεται εξολοκλήρου στην αρχή της περιόδου παραγωγής, βλέπε Steedman (977, pp. 03-05). Η εισαγωγή της υπόθεσης ότι ένα «μικρό», πες το πολύ έως 6% (σε αντιστοιχία με ό,τι γνωρίζουμε, μέσω διαφόρων εμπειρικών προσεγγίσεων, για την διεθνή πραγματικότητα), τμήμα των μισθών αποταμιεύεται, θα επηρέαζε ορισμένα (και μόνον) από τα αποτελέσματα της παρούσης (συγκεκριμένα αυτά που εκτίθενται στην Ενότητα 4, Σχήμα 3) αλλά όχι σε σημαντικό βαθμό. 3 Οι μήτρες και τα διανύσματα θα συμβολίζονται με έντονους χαρακτήρες. Η P-F ιδιοτιμή μίας ημιθετικής μήτρας A θα συμβολίζεται ως A, και το αριστερό και δεξιό P-F ιδιοδιάνυσμα αυτής ως p A και x A, αντιστοίχως. 3
Σε αντιστοιχία με την ορολογία των Κλασικών οικονομολόγων και του Marx, το v καλείται, συχνά, «διάνυσμα των εργασιακών αξιών των εμπορευμάτων». 4 (ii). Για w 0, προκύπτει p ( r) pa (3) Η εξίσωση (3) συνιστά ιδιο-σύστημα. Επειδή, όμως, μόνον θετικά διανύσματα τιμών έχουν οικονομική σημασία, έπεται ότι το ( r) ισούται με την P-F ι- διοτιμή της A και το p ισούται με το αντίστοιχο αριστερό ιδιοδιάνυσμα. Άρα, μπορούμε να γράψουμε: w 0 r R A, A p p (4) όπου είναι ένας αυθαίρετος πραγματικός αριθμός, αλλά τέτοιος ώστε (iii). Για 0 r R, η επίλυση της εξίσωσης () ως προς p δίνει όπου p 0. p wlc () r (5) C( r) [ I ( r) A ] είναι μία μήτρα της οποίας όλα τα στοιχεία: (α) είναι θετικά, (β) γνησίως αύξουσες συναρτήσεις του ποσοστού κέρδους, και (γ) τείνουν στο συν (πλην) άπειρο του ποσοστού κέρδους τείνοντος στην τιμή R από τα «αριστερά» (τα «δεξιά»). Επομένως, για w 0, ισχύει p 0. (iv). Εισάγοντας την εξίσωση του χρηματικού ωρομισθίου, w pb, στην εξίσωση () προκύπτει, τελικά, ότι p ( r) pd όπου D A[ I b l] A. Άρα, r D R, p p (6) όπου είναι ένας αυθαίρετος πραγματικός αριθμός, αλλά τέτοιος ώστε D p 0. 2.3. Η καμπύλη μισθών-κερδών Έστω, τώρα, ότι επιλέγεται αυθαιρέτως από την/τον παρατηρητή το εμπόρευμα z, με vz 0, ως numéraire. Θέτουμε, δηλαδή, pz (7) όπου είναι μία αυθαίρετη, θετική πραγματική σταθερά, με διαστάσεις: [μονάδες χρήματος/μονάδα εμπορεύματος z ]. Το «χρήμα» νοείται, εδώ, μόνον ως «μέτρο των αξιών των εμπορευμάτων», ενώ δεν απαιτείται να είναι παραγόμενο εμπόρευμα. Παραγόμενο εμπόρευμα απαιτείται να είναι μόνον το ε- μπόρευμα z. Έπονται τα εξής: (i). Για r 0, από τον πολλαπλασιασμό της εξίσωσης (2) με z και από την ε- ξίσωση (7) προκύπτει 4 Αν και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε σύγχυση, διότι, όταν r 0, το v j δεν ισούται με την ποσότητα της συνολικής, «ζωντανής» και «νεκρής», εργασίας, η οποία «αποκρυσταλλώνεται» σε μονάδα του εμπορεύματος j. Ισούται με αυτήν την ποσότητα όταν, και μόνον όταν, r 0. 4
w W ( ) vz (8) (ii). Για w 0, από τις εξισώσεις (4) και (7) προκύπτει p p z p (9) ( ) A A (iii). Για 0 r R, από τον πολλαπλασιασμό της εξίσωσης (5) με z και από την εξίσωση (7) προκύπτει w ( lc( r) z ) (0) Δεδομένης της προαναφερθείσας μονοτονίας των στοιχείων της C () r, έπεται ότι το χρηματικό ωρομίσθιο αποτελεί γνησίως φθίνουσα συνάρτηση του ποσοστού κέρδους. Επίσης, όπως μπορεί να αποδειχθεί, το δεξιό μέρος της εξίσωσης (0) τείνει στο μηδέν του ποσοστού κέρδους τείνοντος στην τιμή R. (iv). Από τις εξισώσεις (3), (5) και (0) προκύπτει ότι, για κάθε τιμή του ποσοστού κέρδους μεγαλύτερη της τιμής R, είτε η τιμή του χρηματικού ωρομισθίου είναι αρνητική είτε το διάνυσμα των τιμών των εμπορευμάτων περιέχει τουλάχιστον ένα στοιχείο με αρνητική τιμή. Επομένως, εντός του διαστήματος τιμών 0 r R, οι εξισώσεις (7) έως και (0) ορίζουν, μία οικονομικά σημαντική, συνεχή και γνησίως φθίνουσα καμπύλη, η οποία δύναται, επίσης, να εμφανίζει έως και 3n 6 σημεία καμπής (δεδομένου ότι το δεξιό μέρος της εξίσωσης (0) συνιστά πηλίκο δύο πολυωνύμων, όπου ο αριθμητής είναι βαθμού n και ο παρονομαστής είναι βαθμού n ). Αυτή είναι η WPC, και οι «ακραίες» τιμές της είναι: ( w W, r 0) και ( w 0, r R), και για αυτόν τον λόγο το W καλείται «μέγιστο χρηματικό ω- ρομίσθιο», ενώ το R καλείται «μέγιστο ποσοστό κέρδους». 5 Τέλος, όπως αποδεικνύεται, υπό ορισμένες συμβάσεις και συνθήκες η WPC είναι δυϊκή (dual) της καμπύλης κατανάλωσης-μεγέθυνσης του εισοδήματος, ήτοι η αλγεβρική σχέση ανάμεσα στην συνολική κατανάλωση ανά μονάδα απασχολούμενης εργασίας και στον ποσοστιαίο ρυθμό μεγέθυνσης της οικονομίας είναι ακριβώς ίδια με εκείνην ανάμεσα στο χρηματικό ωρομίσθιο και στο ποσοστό κέρδους. Αλλά ακόμα και όταν η ισομορφία μεταξύ των δύο καμπυλών δεν είναι πλήρης, η WPC πάντοτε αντανακλά, σε ορισμένο βαθμό, τις δυνατότητες κατανάλωσης-μεγέθυνσης του συστήματος, και vice versa (βλέπε Bruno, 969, και Steedman and Metcalfe, 98). Βάσει της εξίσωσης (8), και όσων προαναφέρθηκαν για την οικονομική ερμηνεία του v, έπεται ότι η τιμή του W ισούται με την τιμιακή παραγωγικότητα εργασίας στον καθέτως ολοκληρωμένο κλάδο παραγωγής του εμπορεύματος-numéraire και, επομένως, δύναται να θεωρηθεί δείκτης της παραγωγι- 5 Αν και δεν θα μας απασχολήσει, εδώ, πρέπει να σημειωθεί, για λόγους πληρότητας, ότι, όπως το δείχνει ο Sraffa (960, ch. 0), στην πιο πραγματοκρατική περίπτωση της ύπαρξης διαδικασιών-κλάδων συμπαραγωγής (joint production) εμπορευμάτων, η WPC δεν είναι κατανάγκην φθίνουσα, αλλά δύναται να εμφανίζει και ανοδικά τμήματα. 5
κότητας εργασίας στο υφιστάμενο-πραγματικό σύστημα παραγωγής. Για αυτό, ενώ η/ο παρατηρητής δεν υπόκειται, γενικά, σε κάποιον περιορισμό κατά την επιλογή του numéraire, σε μελέτες όπως η παρούσα είναι σκόπιμο να χρησιμοποιεί ιδιαίτερης οικονομικής σημασίας numéraires, όπως, επί παραδείγματι, το ακαθάριστο ή το καθαρό προϊόν του πραγματικού συστήματος. Τώρα, θεωρούμε την τιμιακή παραγωγικότητα κεφαλαίου στο πραγματικό σύστημα, η οποία ισούται, εξορισμού, με py ( pax ), όπου y [ I A] x είναι το καθαρό προϊόν του συστήματος. Όταν είτε p A x ώστε A p είτε x, όπου είναι ένας αυθαίρετος πραγματικός αριθμός, αλλά τέτοιος x 0, προκύπτει ανεξαρτήτως του ισχύοντος A R () x ή του ισχύοντος p, αντιστοίχως. Επομένως, η τιμή του R δύναται να θεωρηθεί δείκτης της παραγωγικότητας κεφαλαίου στο εν λόγω σύστημα (περαιτέρω, βλέπε Pasinetti, 992, και Marengo, 992). Όταν δεν υπάρχει λόγος για το αντίθετο, και συνήθως δεν υπάρχει τέτοιος λόγος, είναι πρόσφορο να χρησιμοποιείται ως numéraire το διάνυσμα z ( vz ) z, δηλαδή να τυποποιείται το επιλεγέν εμπόρευμα z με το ύψος της εργασιακής αξίας του, vz. Επίσης, να χρησιμοποιείται ως τιμή της σταθεράς η αδιάστατη τιμή, πράγμα που σημαίνει ότι, εντός του μοντέλου, ως (α) χρήμα λειτουργεί το εμπόρευμα z, και (β) μονάδα μέτρησης του χρήματος χρησιμοποιείται η φυσική μονάδα μέτρησης του εμπορεύματος z. Υπό αυτές τις συμβάσεις, τις οποίες θα διατηρήσουμε σε ό,τι ακολουθεί, προκύπτει, λοιπόν, ότι W, w ( lc( r) z ) (2) Τέλος, στην περίπτωση εκείνη κατά την οποία επιλέγεται ως numéraire το «Πρότυπο εμπόρευμα» («Standard commodity») του Sraffa (960, chs 4-5), ήτοι z [ I A] x A και pz, από την εξίσωση (0) προκύπτει w rr Έτσι, η WPC μετατρέπεται σε γραμμική, όπως ακριβώς ισχύει σε έναν κόσμο παραγωγής ενός, και μόνον ενός, εμπορεύματος. Η τιμή του μεγέθους rr ι- σούται με το μερίδιο των κερδών στο καθαρό προϊόν του σραφφαϊανού «Προτύπου συστήματος» («Standard system»), δηλαδή εκείνου του συστήματος, το οποίο χρησιμοποιεί την ίδια τεχνική παραγωγής με το πραγματικό σύστημα παραγωγής, αλλά παράγει ως καθαρό προϊόν του το διάνυσμα [ I A] x. Άρα, η τιμή του rr δύναται να θεωρηθεί δείκτης του μεριδίου των κερδών στο πραγματικό σύστημα (περαιτέρω, βλέπε Mariolis and soulfidis, 206, ch. 2). A 6
Στο εμπειρικό μέρος της παρούσης μελέτης επιλέγονται, κατά σειρά, ως numéraires το σραφφαϊανό Πρότυπο εμπόρευμα, το ακαθάριστο προϊόν, το καθαρό προϊόν και το πραγματικό ωρομίσθιο του πραγματικού συστήματος, προσδιορισμένα στο έτος βάσης της ανάλυσης και τυποποιημένα με το ύψος της εργασιακής αξίας τους. Ο λόγος είναι ότι κάθε ένα από αυτά τα μέτρα έχει, προφανώς, εξέχουσα οικονομική σημασία. 2.4. Τεχνική μεταβολή Ένα από τα πιο σημαντικά αλλά και δύσβατα ζητήματα της οικονομικής επιστήμης είναι η μέτρηση της κατεύθυνσης, του χαρακτήρα και του ύψους της τεχνικής μεταβολής (ενδεικτικά, βλέπε τη διαυγή ανασκόπηση που προσφέρει ο Barro, 999), ιδίως δε στην πραγματοκρατική περίπτωση της «παραγωγής εμπορευμάτων μέσω εμπορευμάτων». Όπως έχει υποστηριχθεί αναλυτικά στις εμπνεόμενες από την σραφφαϊανή θεωρία πραγματεύσεις, το ζήτημα μπορεί να προσεγγιστεί στον μάλλον πιο ικανοποιητικό, έως σήμερα, βαθμό μέσω της θεώρησης των WPCs και των διαχρονικών μετατοπίσεών τους (ενδεικτικά, βλέπε Marzi, 994, Degasperi and Fredholm, 200, και την σε αυτά παρατιθέμενη βιβλιογραφία). Διότι, δεδομένων των σε κάθε χρονική περίοδο υφιστάμενων τεχνικών συνθηκών παραγωγής, (i) η WPC αντιπροσωπεύει τους εφικτούς συνδυασμούς των μεταβλητών της κατανομής (και μεγέθυνσης) του κοινωνικού εισοδήματος, και (ii) τα ακραία σημεία της WPC αποτελούν δείκτες των παραγωγικοτήτων εργασίας και κεφαλαίου. Έτσι, για παράδειγμα, μία πλήρως προς τα «δεξιά» (τα «αριστερά») μετατόπιση της WPC υποδηλώνει ότι είναι δυνατή (ότι είναι αδύνατη) η ταυτόχρονη αύξηση των μεταβλητών της κατανομής του εισοδήματος: Βλέπε, παραστατικά, το Σχήμα και υπέθεσε ότι, κατά την χρονική περίοδο t, το σύστημα βρίσκεται στο σημείο Α. Κατά την χρονική περίοδο t +, το σύστημα ενέχει τη δυνατότητα να βρεθεί σε κάποιο σημείο επί του τμήματος ΒΓ της νέας WPC, και σε κάθε τέτοιο σημείο αντιστοιχούν συνδυασμοί χρηματικού ωρομισθίου-ποσοστού κέρδους, οι οποίοι είναι απολύτως υψηλότεροι από αυτόν του σημείου Α. 6 Εάν η νέα WPC βρισκόταν εξολοκλήρου στα αριστερά της αρχικής καμπύλης, τότε κάτι τέτοιο θα ήταν ανέφικτο, ενώ εάν οι δύο καμπύλες είχαν ένα ή περισσότερα σημεία τομής, τότε το εάν κάτι τέτοιο θα ήταν εφικτό, θα αποτελούσε συνάρτηση του σημείου στο οποίο βρισκόταν το σύστημα κατά την περίοδο t. Τέλος, επειδή, όσον αφορά στον πραγματικό οικονομικό κόσμο έχουν παρατηρηθεί όλων των ειδών οι διαχρονικές μετατοπίσεις των WPCs (αν και όχι όλες με την ίδια συχνότητα, ήτοι οι πλήρως προς τα αριστερά μετατοπίσεις είναι αισθητά σπανιότερες), ο ορισμός ενός δείκτη του ύψους της τεχνικής με- 6 A priori τίποτε, βεβαίως, δεν εγγυάται ότι όντως θα βρεθεί κάπου επί του τμήματος ΒΓ. 7
ταβολής κάθε άλλο παρά είναι εύκολη υπόθεση. Πάντως, η διαχρονική μεταβολή του εμβαδού που περικλείεται από την WPC και τους άξονες συντεταγμένων θα μπορούσε να θεωρηθεί συναθροιστικός δείκτης της τεχνικής μεταβολής: Η αύξηση (μείωση) της τιμής αυτού του εμβαδού υποδηλώνει διεύρυνση (συρρίκνωση), σε συνολικούς όρους, των τεχνικοπαραγωγικών δυνατοτήτων του συστήματος και, άρα, των δυνατοτήτων (ανα-) κατανομής-μεγέθυνσης του εισοδήματος. 7 Τα προαναφερθέντα, ας σημειωθεί, ισχύουν και στην πιο πραγματοκρατική περίπτωση του παγίου κεφαλαίου, με την σημαντική διαφορά ότι, σε εκείνη την περίπτωση, η οικονομία ενδέχεται να ισορροπήσει, συνεπεία υποαπασχόλησης του επενδεδυμένου κεφαλαίου, στο εσωτερικό της περιοχής, η οποία ο- ρίζεται από την WPC και τους άξονες συντεταγμένων (και αυτό συμβαίνει, κατά κανόνα, στον πραγματικό κόσμο). Έτσι, μία ταυτόχρονη αύξηση των δύο μεταβλητών της κατανομής του εισοδήματος δεν είναι κατανάγκην αποτέλεσμα τεχνικής προόδου, αλλά δύναται να είναι αποτέλεσμα μόνον της αύξησης του βαθμού απασχόλησης του επενδεδυμένου κεφαλαίου, αποτέλεσμα το ο- ποίο προκύπτει, με τη σειρά του, από μία αύξηση της συνολικής ενεργού ζητήσεως στο σύστημα (βλέπε Kurz, 990). 8 7 Αν και δεν θα προχωρήσουμε, εδώ, προς αυτήν την κατεύθυνση, κρίνουμε ότι θα παρουσίαζε διακριτό ενδιαφέρον η μελέτη αυτού του εμβαδού ως συνάρτηση του numéraire και των τεχνικών συνθηκών παραγωγής, βάσει της «φασματικής μορφής» (spectral form) της WPC (για αυτήν την μορφή, βλέπε Schefold, 2008, Mariolis, 205, Mariolis and oulfidis, 206, ch. 5). 8 Μένει κανείς βουβός μπροστά στην αιτίαση ορισμένων, όπως, ας πούμε, του Mandel (976, p. 290), ότι η σραφφαϊανή θεωρία διακηρύσσει την κατανάγκην αντίστροφη συσχέτιση ωρομισθίου-ποσοστού κέρδους, διότι δεν λαμβάνει υπόψη την επίδραση των μεταβολών στις τεχνικές συνθήκες παραγωγής. Μάλιστα, ο ίδιος προχώρησε στην ανάπτυξη της θεωρίας ότι αντι-προλεταριακές οικονομικo-πολιτικές θέσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας, κατά την δεκαετία του 970, διαμορφώθηκαν υπό την επίδραση αυτού του σραφφαϊανού (κατά τον ίδιο, πάντοτε) θεωρήματος (βλέπε Mandel, 978, p. 44). 8
w W t + t + W t B t A Γ 0 R t R t + r Σχήμα. Περιπτώσεις απόλυτης βελτίωσης του συνδυασμού των μεταβλητών κατανομής του εισοδήματος συνεπεία πλήρους μετατόπισης της καμπύλης μισθών-κερδών προς τα δεξιά 3. Στατιστικά Δεδομένα Τα χρησιμοποιούμενα πρωτογενή στοιχεία προέρχονται από τους «Εθνικούς Πίνακες Εισροών-Εκροών» (ΝΙΟΤs) της «Παγκόσμιας Βάσης Δεδομένων Εισροών-Εκροών» (WIOD) του Πανεπιστημίου του Γκρόνινγκεν (http://www.wiod.org/new_site/database/niots.htm), η οποία συναθροίζει τους κλάδους και τα παραγόμενα εμπορεύματα σε 35. Αυτή η βάση δεν προσφέρει μόνον όλα τα απαραίτητα, για την παρούσα διερεύνηση, πρωτογενή στοιχεία αλλά και δείκτη τιμών για την αναγωγή τους σε σταθερές τιμές. Έτσι, προτιμήθηκε έναντι της σχετικής βάσης της EUROSA, η οποία, μάλιστα, δεν περιέχει στοιχεία για τα έτη πριν από το 2005. Ωστόσο, και οι δύο αυτές βάσεις δεν προσεφέρουν στοιχεία για το πάγιο κεφάλαιο. Περαιτέρω, αναφέρεται ότι: (i). Ως φυσική μονάδα μέτρησης κάθε εμπορεύματος επιλέγεται εκείνη η ποσότητά του, της οποίας η τιμή αγοράς ισούται με μία () νομισματική μονάδα (στην προκείμενη περίπτωση, το εκατομμύριο δολάρια των ΗΠΑ). (ii). Στην WIOD τα στοιχεία των SIOs είναι σε δολάρια των ΗΠΑ, ενώ εκείνα για τους κλαδικούς μισθούς είναι σε ημεδαπό νόμισμα, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι, στην προκείμενη περίπτωση, είναι σε ευρώ (αυτό αφορά και στα έτη 995 και 2000). Για την μετατροπή των στοιχείων σε ενιαία νομισματική 9
νομάδα (US$) χρησιμοποιήσαμε την μέση ετήσια συναλλαγματική ισοτιμία ευρώ-δολαρίου, όπως αυτή δίνεται από την ECB και την EUROSA. 9 (iii). Ως έτος βάσης επιλέχθηκε το 995, ενώ για τον αποπληθωρισμό των στοιχείων, την ομογενοποίηση των εισροών εργασίας (με βάση, κατά σύμβαση, το ελάχιστο, ανά έτος, κλαδικό χρηματικό ωρομίσθιο σε όρους τιμών αγοράς) και την εκτίμηση των μητρών των τεχνικών συντελεστών και των διανυσμάτων της εργασίας, του σραφφαϊανού Προτύπου εμπορεύματος, του ακαθάριστου προϊόντος, του καθαρού προϊόντος και του πραγματικού ωρομισθίου α- κολουθήθηκαν οι συνήθεις, στην βιβλιογραφία, διαδικασίες (βλέπε, για παράδειγμα, Ochoa, 989, και Mariolis and soulfidis, 206, ch. 3). 4. Ευρήματα και Αξιολόγηση 4.. Ευρήματα Η εφαρμογή της προηγηθείσας ανάλυσης στους SIOs της ελληνικής οικονομίας δίνει τα ακόλουθα αποτελέσματα: (i). Στο Σχήμα 2 απεικονίζονται οι WPCs ανά έτος ανάλυσης και σε όρους των τεσσάρων επιλεγέντων μέτρων μέτρησης των χρηματικών αξιών του συστήματος, ήτοι του σραφφαϊανού Προτύπου εμπορεύματος, του ακαθάριστου προϊόντος, του καθαρού προϊόντος και του πραγματικού ωρομισθίου του έτους 995. Υπενθυμίζεται ότι τα τέσσερα αυτά μέτρα-διανύσματα έχουν τυποποιηθεί έτσι ώστε η εργασιακή αξία τους να ισούται με. Επομένως όλες οι αντίστοιχες στο έτος 995 WPCs τέμνουν τον άξονα του χρηματικού ωρομισθίου στο σημείο (βλέπε εξισώσεις (2)). 0 9 http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&plugin=&language=en&pcode=tec00033. 0 Όλες οι WPCs που έχουν εκτιμηθεί έως σήμερα, για διάφορες εθνικές οικονομίες και χρονικές περιόδους, εμφανίζουν πολύ μικρή καμπυλότητα (δηλαδή, οι συντελεστές γραμμικής συσχέτισης μεταξύ των δύο μεταβλητών τείνουν σε τιμές άνω του 99%) και, επίσης, λίγες μεταβολές αυτής (δηλαδή, σπανίως έχουν παρατηρηθεί πάνω από ένα σημείο καμπής και ποτέ πάνω από δύο σημεία καμπής). Όπως έχει υποστηριχθεί πρόσφατα, αυτό το φαινόμενο, το οποίο είναι σημαντικό για την οικονομική θεωρία, ανάγεται στην στατιστική κατανομή των ιδιοτιμών των μητρών των τεχνικών συντελεστών (βλέπε, Mariolis and soulfidis, 206, ch. 5, και την εκεί παρατιθέμενη βιβλιογραφία). 0
Σε όρους του Πρότυπου εμπορεύματος του έτους 995 Σε όρους του ακαθάριστου προϊόντος του έτους 995
Σε όρους του καθαρού προϊόντος του έτους 995 Σε όρους του πραγματικού ωρομισθίου του έτους 995 Σχήμα 2. Οι καμπύλες μισθών-κερδών σε όρους εναλλακτικών μέτρων μέτρησης των χρηματικών αξιών του συστήματος (ii). Στον Πίνακα δίνονται οι ανά έτος τιμές του μέγιστου ποσοστού κέρδους, R, και οι ποσοστιαίες μεταβολές αυτών από έτος σε έτος. Αυτές οι τιμές εξαρτώνται μόνον από τις P-F ιδιοτιμές των μητρών των τεχνικών συντελεστών και, άρα, είναι ανεξάρτητες από το μέτρο μέτρησης των χρηματικών αξιών. Όπως έχει ήδη σημειωθεί, η τιμή του R αποτελεί δείκτη της παραγωγικότητας κεφαλαίου στο πραγματικό σύστημα (βλέπε εξίσωση ()). 2
Πίνακας. Οι τιμές του μέγιστου ποσοστού κέρδους και οι ποσοστιαίες μεταβολές τους 995 2000 2005 2009 R.036.065.004.87 Ποσοστιαία μεταβολή --- 2.8 % -5.7% 8.2% (iii). Στον Πίνακα 2 δίνονται τα αντίστοιχα ευρήματα για τις τιμές του μέγιστου χρηματικού ωρομισθίου, W, και ανά μέτρο μέτρησης των χρηματικών αξιών. Υπενθυμίζεται ότι η τιμή του W αποτελεί δείκτη της παραγωγικότητας εργασίας στο πραγματικό σύστημα, ενώ παρατηρείται ότι το πρόσημο της μεταβολής αυτού του δείκτη παραμένει ίδιο για όλα τα επιλεγέντα μέτρα (βλέπε και τα γραφήματα του Σχήματος 2). Επίσης, δίνονται οι μέσοι όροι των τιμών και οι αντίστοιχες ποσοστιαίες μεταβολές. Πίνακας 2. Οι τιμές των μέγιστων χρηματικών ωρομισθίων, ο μέσος όρος τους και οι ποσοστιαίες μεταβολές τους W 995 2000 2005 2009 Πρότυπο εμπόρευμα 0.704.83 0.842 Ποσοστιαία μεταβολή --- -29.6% 68.0% -28.8% Ακαθάριστο προϊόν 0.680.030 0.78 Ποσοστιαία μεταβολή --- -32.0% 5.5% -30.3% Καθαρό προϊόν 0.665 0.977 0.683 Ποσοστιαία μεταβολή --- -33.5% 46.9% -30.% Πραγματικό ωρομίσθιο 0.684.070 0.739 Ποσοστιαία μεταβολή --- -3.6% 56.4% -30.9% Μέση όρος W 0.683.065 0.746 Ποσοστιαία μεταβολή --- -3.7% 55.9% -30.0% (iv). Στον Πίνακα 3 δίνονται οι τιμές των εμβαδών που αντιστοιχούν στις δεκαέξι WPCs και οι ανά έτος ποσοστιαίες μεταβολές αυτών των εμβαδών. Παρατηρείται ότι το πρόσημο της μεταβολής αυτού του συναθροιστικού δείκτη τεχνικής μεταβολής παραμένει ίδιο για όλα τα επιλεγέντα μέτρα. Επίσης, δίνονται οι μέσοι όροι των τιμών και οι αντίστοιχες ποσοστιαίες μεταβολές. 3
Πίνακας 3. Οι τιμές των εμβαδών που αντιστοιχούν στις καμπύλες μισθών-κερδών, ο μέσος όρος τους και οι ποσοστιαίες μεταβολές τους Τιμή Εμβαδού 995 2000 2005 2009 Πρότυπο εμπόρευμα 0.58 0.373 0.606 0.493 Ποσοστιαία μεταβολή --- -27.9% 62.4% -8.7% Ακαθάριστο προϊόν 0.557 0.39 0.584 0.452 Ποσοστιαία μεταβολή --- -29.7% 49.2% -22.7% Καθαρό προϊόν 0.578 0.397 0.577 0.443 Ποσοστιαία μεταβολή --- -3.4% 45.4% -23.% Πραγματικό ωρομίσθιο 0.547 0.392 0.598 0.452 Ποσοστιαία μεταβολή --- -28.3% 52.4% -24.4% Μέσος όρος τιμών εμβαδού 0.550 0.388 0.59 0.460 Ποσοστιαία μεταβολή --- -29.5% 52.3% -22.2% (v). Τέλος, στο Σχήμα 3 απεικονίζονται οι ανά έτος θέσεις του συστήματος επί των WPCs. Οι WPCs είναι εκφρασμένες σε όρους του πραγματικού ωρομισθίου του έτους 995 (βλέπε το σχετικό γράφημα του Σχήματος 2), ενώ το ποσοστό κέρδους του έτους t έχει εκτιμηθεί ως ίσο με, όπου D A [ I b l ], και [ A, l ], t t t t t t b t είναι η τεχνική παραγωγής και το πραγματικό ωρομίσθιο, αντιστοίχως, του έτους t (βλέπε εξίσωση (6)). D t Αν και είναι δυνατόν η από έτος σε έτος μετακίνηση του συστήματος να αποσυντεθεί σε μεταβολές της τεχνικής παραγωγής, για αμετάβλητη κατανομή του εισοδήματος, και της κατανομής του εισοδήματος, για αμετάβλητη τεχνική παραγωγής, και, εν συνεχεία, να ελεγχθεί κατά πόσον αυτές οι μεταβολές διέπονται από το θεμελιώδες «κριτήριο της ελαχιστοποίησης του κόστους» (για τη θεωρητική ανάλυση, βλέπε Μαριόλης, 200, σσ. 30-303), δεν θα προχωρήσουμε, εδώ, προς αυτήν κατεύθυνση. 4
Σχήμα 3. Οι ανά έτος θέσεις του συστήματος επί των καμπυλών μισθών-κερδών, εκφρασμένες σε όρους του πραγματικού ωρομισθίου του έτους 995 4.2. Αξιολόγηση Βάσει όλων αυτών των ευρημάτων συμπεραίνονται τα εξής: (i). Σύμφωνα με το Σχήμα 3, το έτος 995 η ελληνική οικονομία βρίσκεται στο σημείο (w, r) = (0.303, 0.76). Το έτος 2000 βρίσκεται στο σημείο (w, r) = (0.223, 0.776) και, άρα, έχει μειωθεί το πραγματικό ωρομίσθιο και αυξηθεί το ποσοστό κέρδους. Από το έτος 995 στο έτος 2000 σημειώνεται μείωση της μέσης τιμής του δείκτη της παραγωγικότητας εργασίας κατά 3.7% και αύξηση του δείκτη της παραγωγικότητας κεφαλαίου κατά 2.8% (βλέπε Πίνακες και 2). Επομένως, δύναται να λεχθεί ότι λαμβάνει χώρα μία «εξοικονομούσα κεφάλαιο τεχνική μεταβολή». Το έτος 2005 η οικονομία βρίσκεται στο σημείο (w, r) = (0.372, 0.739) και, άρα, έχει αυξηθεί το πραγματικό ωρομίσθιο και μειωθεί το ποσοστό κέρδους, ως προς το έτος 2000. Από το έτος 2000 στο έτος 2005 σημειώνεται αύξηση της μέσης τιμής του δείκτη της παραγωγικότητας εργασίας κατά 55.9% και μείωση του δείκτη της παραγωγικότητας του κεφαλαίου κατά 5.7%. Επομένως, λαμβάνει χώρα μία «εξοικονομούσα εργασία τεχνική μεταβολή». Τέλος, το έτος 2009 η οικονομία βρίσκεται στο σημείο το (w, r) = (0.26, 0.798) και, άρα, έχει μειωθεί το πραγματικό ωρομίσθιο και αυξηθεί το ποσοστό κέρδους, ως προς το έτος 2005. Από το έτος 2005 στο έτος 5
2009 σημειώνεται μείωση της μέσης τιμής του δείκτη της παραγωγικότητας εργασίας κατά 30.0% και αύξηση του δείκτη της παραγωγικότητας κεφαλαίου κατά 8.2%. Επομένως, λαμβάνει χώρα μία «εξοικονομούσα κεφάλαιο τεχνική μεταβολή». (ii). Σε μέσους όρους των εμβαδών που αντιστοιχούν στις καμπύλες μισθώνκερδών διαπιστώνεται (βλέπε Πίνακα 3): (α). Χειροτέρευση των τεχνικοπαραγωγικών δυνατοτήτων του συστήματος και, άρα, των περιθωρίων ανακατανομής του εισοδήματος από το έτος 995 στο έτος 2000 (μέσος όρος μείωσης εμβαδών: 29.5%). Είναι η φάση της εντατικήςουσιαστικής υπαγωγής της εθνικής οικονομικής πολιτικής στα «κριτήρια του Μάαστριχτ». (β). Βελτίωση των τεχνικοπαραγωγικών δυνατοτήτων του συστήματος από το έτος 2000 στο έτος 2005 (μέσος όρος αύξησης των εμβαδών: 52.3%). Είναι η «πρώτη περίοδος του ευρώ», δηλαδή η φάση της βαθμιαίας διόγκωσης του ε- ξωτερικού δανεισμού, της οικοδομικής δραστηριότητας και των Ολυμπιακών Αγώνων. (γ). Χειροτέρευση των τεχνικοπαραγωγικών δυνατοτήτων του συστήματος από το έτος 2005 στο έτος 2009 (μέσος όρος μείωσης των εμβαδών: 22.2%). Είναι η «δεύτερη περίοδος του ευρώ», δηλαδή η φάση κυοφορίας της λεγόμενης «ελληνικής κρίσης» (ή, γενικότερα, «κρίσης του ευρωπαϊκού Νότου»). Ως προς το έτος 995 σημειώνεται χειροτέρευση κατά 6.4%, ενώ ως προς το έτος 2000 σημειώνεται βελτίωση κατά 8.6%. (iii). Για τα έτη 995, 2000 και 2005 ο λόγος rr, ο οποίος αποτελεί δείκτη του μεριδίου των κερδών στο καθαρό προϊόν του συστήματος, κυμαίνεται «ελάχιστα» περί το 73%, δηλαδή ισούται με 73.5%, 72.9% και 73.6%, αντιστοίχως, ενώ το έτος 2009 μειώνεται στο 67.2%. Όλες αυτές οι τιμές υπερβαίνουν αισθητά αυτές που έχουν, κατά κανόνα, εκτιμηθεί στην σχετική βιβλιογραφία (για μία αναλυτική, θεωρητική και εμπειρική, πραγμάτευση εκείνων των εκτιμήσεων, βλέπε Mariolis and soulfidis, 206, chs 3-4), ενώ βρίσκονται σε α- ντιστοιχία μόνον με εκείνες συναφών μελετών για την ελληνική οικονομία των ετών 997 και 998 (βλέπε Mariolis et al., 202). Όπως έχει υποστηριχθεί αλλού, αυτά τα ύψη μάλλον δηλώνουν ότι, λόγω συγκριτικά χαμηλής παραγωγικότητας, ο ελληνικός κεφαλαιοκρατικός κοινωνικός σχηματισμός επιχειρεί να σταθεροποιεί τη θέση του στον διεθνή ανταγωνισμό (και ιδίως στον Ευρωζωνικό) μέσω ισχυρής συμπίεσης των μισθών (Μαριόλης, 20, Δοκίμια 7 και 9). Τα γεγονότα απέδειξαν, χωρίς αμφιβολία, ότι ούτε με αυτόν τον τρόπο το επιτυγχάνει. t t 6
5. Συμπερασματικές Παρατηρήσεις Στην παρούσα μελέτη αναλύθηκαν εμπειρικά, μέσω της σραφφαϊανής καμπύλης μισθών-κερδών, βασικές όψεις των μεταβολών στις τεχνικές συνθήκες παραγωγής και στη διαταξική κατανομή του εισοδήματος στην ελληνική οικονομία, κατά την περίοδο 995-2009. Τα ευρήματα δείχνουν αναδιατάξεις κυκλικού χαρακτήρα και φαίνεται να βρίσκονται σε αντιστοιχία με τις γενικότερες, βασικές, εξελίξεις και επακόλουθες αναπροσαρμογές του συστήματος, οι οποίες έλαβαν χώρα κατά αυτήν την χρονική περίοδο. Όμως, παρά την ανιχνευόμενη κυκλικότητα, το μερίδιο των κερδών παρουσιάζεται φραγμένο σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα, γεγονός το οποίο μάλλον ανάγεται, τελικά, στο ζήτημα της διεθνούς ανταγωνιστικότητας. Από την άλλη πλευρά, τα ευρήματα δεν φαίνεται να είναι συμβατά με την εικασία ορισμένων Ελλήνων μελετητών ότι η λεγόμενη «ελληνική κρίση» αποτελεί εκδήλωση του μαρξικού «νόμου της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους». 2 Πρώτον, η κλαδική εξειδίκευση της ανάλυσης, δεύτερον, η χρήση στοιχείων από τους Πίνακες Προσφοράς-Χρήσεων (Supply and Use ables), οι ο- ποίοι είναι διαθέσιμοι (μέσω της EUROSA, καίτοι, μόνον για τα έτη από το 2005 και μετά), ενσωματώνουν διαδικασίες-κλάδους συμπαραγωγής, και, άρα, είναι πιο πραγματοκρατικοί από τους SIOs, και, τρίτον, η συμπερίληψη στοιχείων για το πάγιο κεφάλαιο, τα οποία δεν είναι, έως σήμερα, διαθέσιμα από τις στατιστικές υπηρεσίες, θα οδηγούσαν τόσο σε πληρέστερα όσο και σε α- σφαλέστερα συμπεράσματα. Ως εκ τούτου, αυτοί οι άξονες ορίζουν το πεδίο εκκίνησης μελλοντικής ερευνητικής εργασίας. Τέλος, το παρόν αναλυτικό πλαίσιο πρέπει να ληφθεί υπόψη, στην περίπτωση, ιδίως, όπου απαιτηθεί ο «εκτός ευρώ» σχεδιασμός της οικονομικής πολιτικής. Συγκεκριμένα, κατά τον προϋπολογισμό: (i). Των επιπτώσεων υποτίμησης της «Νέας Δραχμής» στην κατανομή του εισοδήματος, στη διεθνή ανταγωνιστικότητα και στο εμπορικό ισοζύγιο (προς αυτήν την κατεύθυνση, βλέπε τις μελέτες των Katsinos and Mariolis, 202, και Mariolis, 203). (ii). Των δυνατοτήτων μεγέθυνσης-κατά κεφαλήν κατανάλωσης του συστήματος και των ορίων αντοχής του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης (προς αυτήν την κατεύθυνση, βλέπε Pasinetti, [977] 99, κεφ. 7, και την μελέτη των Mariolis et al., 202, αντιστοίχως). 2 Για αυτό το υποτιθέμενο ζήτημα, ο ένας από εμάς έχει τοποθετηθεί αναλυτικά σε άλλες ευκαιρίες (βλέπε, για παράδειγμα, Μαριόλης, 204, και Mariolis, 204). 7
Αναφορές Ελληνόγλωσσες Μαριόλης, Θ. (200) Δοκίμια στη Λογική Ιστορία της Πολιτικής Οικονομίας, Αθήνα, Matura. Μαριόλης, Θ. (20) Ελλάδα, Ευρωπαϊκή Ένωση και Οικονομική Κρίση, Αθήνα, Matura. Μαριόλης, Θ. (204) Η θεωρία οικονομικών κρίσεων του Karl Marx, MPRA Paper No. 5683, June 204. https://mpra.ub.uni-muenchen.de/5683/. Ανακτήθηκε στις 8 Ιανουαρίου 206. Pasinetti, L. L. ([977] 99) Παραδόσεις Θεωρίας της Παραγωγής, Αθήνα, Κριτική. Ξενόγλωσσες Barro, R. J. (999) Notes on growth accounting, Journal of Economic Growth, 4, pp. 9-37. Bruno, M. (969) Fundamental duality relations in the pure theory of capital and growth, he Review of Economic Studies, 36, pp. 39-53. Degasperi, M. and Fredholm,. (200) Productivity accounting based on production prices, Metroeconomica, 6, pp. 267-28. Garegnani, P. (970) Heterogeneous capital, the production function and the theory of distribution, he Review of Economic Studies, 37, pp. 407-436. Harcourt, G. C. (972) Some Cambridge Controversies in the heory of Capital, Cambridge, Cambridge University Press. Kurz, H. D. (990) echnical change, growth and distribution: Α steady-state approach to unsteady growth, in: H. D. Kurz (990) Capital, Distribution and Effective Demand. Studies in the Classical Approach to Economic heory, Cambridge, Polity Press. Kurz, H. D. and Salvadori, N. (995) heory of Production. A Long-Period Analysis, Cambridge, Cambridge University Press. Leontief, W. (985) echnological change, prices, wages and rates of return on capital in the U.S. economy, in: W. Leontief (986) Input-Output Economics, Oxford, Oxford University Press. Mandel, E. (976) Late Capitalism, London, New Left Books. Mandel, E. (978) From Stalinism to Eurocommunism, London, New Left Books. Marengo, L. (992) he demand for intermediate goods in an input-output framework: A methodological note, Economic Systems Research, 4, pp. 49-52. Mariolis,. (203) Currency devaluation, external finance and economic growth: A note on the Greek case, Social Cohesion and Economic Development, 8, pp. 59-64. Mariolis,. (204) Falling rate of profit and mass of profits: A note, Review of Political Economy, 26, pp. 549-556. Mariolis,. (205) Norm bounds and a homographic approximation for the wageprofit curve, Metroeconomica, 66, pp. 263-283. Mariolis,., Soklis, G. and Groza, E. (202) Estimation of the maximum attainable economic dependency ratio: evidence from the symmetric input-output tables of four European economies, Journal of Economic Analysis, 3, pp. 52-7. Mariolis,. and soulfidis, L. (206) Modern Classical Economics and Reality: A Spectral Analysis of the heory of Value and Distribution, okyo, Springer Verlag. 8
Marzi, G. (994) Vertically integrated sectors and the empirics of structural change, Structural Change and Economic Dynamics, 5, pp. 55-75. Ochoa, E. (989) Value, prices and wage-profit curves in the U.S. economy, Cambridge Journal of Economics, 3, pp. 43-429. Pasinetti, L. L. (973) he notion of vertical integration in economic analysis, Metroeconomica, 25, pp. -29. Pasinetti, L. L. (992) Standard prices and a linear consumption/growth-rate relation, in: L. L. Pasinetti (Ed.) (992) Italian Economic Papers, vol., Oxford, Oxford University Press. Schefold, B. (2008) Families of strongly curved and of nearly linear wage curves: a contribution to the debate about the surrogate production function, Bulletin of Political Economy, 2, pp. -24. Sraffa, P. (960) Production of Commodities by Means of Commodities. Prelude to a Critique of Economic heory, Cambridge, Cambridge University Press (ελληνική έκδοση (985): Θεσσαλονίκη, Σύγχρονα Θέματα). Steedman, I. (977) Marx after Sraffa, London, New Left Books. Steedman, I. and Metcalfe, J. S. (98) On duality and basic commodities in an open economy, Australian Economic Papers, 20, pp. 33-4. 9