ΚΕΙΜΕΝΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ Μίλτος Σαχτούρης Ο Ελεγκτής Ένας µπαξές γεµάτος αίµα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι έσφιξα τα σκοινιά µου πρέπει και πάλι να ελέγξω τ αστέρια εγώ κληρονόµος πουλιών πρέπει έστω και µε σπασµένα φτερά να πετάω. (Τα φάσµατα ή η χαρά στον άλλο δρόµο, 1958) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ A. Πάγια χαρακτηριστικά στα ποιήµατα του Μίλτου Σαχτούρη είναι η λεκτική λιτότητα και αυστηρότητα, η µέθοδος αντιστροφής και της παραποίησης και η ύπαρξη συµβόλων. Εντοπίστε αυτά τα χαρακτηριστικά και σχολιάστε τα µέσα από τρία παραδείγµατα από το ποίηµα. (15 µονάδες) B1. Οι προτάσεις στα ποιήµατα του Σαχτούρη «ταυτίζονται», κατά το Γιάννη άλλα, «µε τη διάρκεια ή την ανακοπή µιας αναπνοής, και µε την εξάντληση όχι την κατακερµάτιση µιας σπερµατικής πληροφορίας και του στοιχειώδους νοήµατός της». Επιβεβαιώνεται η άποψη αυτή στο παραπάνω ποίηµα; ικαιολογήστε την απάντησή σας µέσα από τη στιχουργική δοµή του ποιήµατος. (20 µονάδες) Β2. Κατά τη Νόρα Αναγνωστάκη, ο Μίλτος Σαχτούρης είναι «ο ζωγραφικότερος ποιητής µας». Αποδείξτε πώς η άποψη αυτή ισχύει στο συγκεκριµένο ποίηµα. (20 µονάδες)
Γ. «έσφιξα τα σκοινιά µου πρέπει και πάλι να ελέγξω τ αστέρια» Να σχολιάσετε σε δύο παραγράφους (180-200 λέξεις) το περιεχόµενο των παραπάνω στίχων. (25 µονάδες). Να αναζητήσετε οµοιότητες ως προς το περιεχόµενο ανάµεσα στο ποίηµα του Τόλη Νικηφόρου «Ο πλοηγός του απείρου, 4» και «Ο ελεγκτής» του Μίλτου Σαχτούρη. Τόλης Νικηφόρου, «Ο πλοηγός του απείρου, 4» ξυπόλητος βαδίζοντας στην έρηµο καπνίζω το χαρµάνι γης κι ουρανού η καύτρα από τα µάτια µου τρυπάει την αιώνια σκοτεινιά και λάµπει σαν αστέρι δουλεύω µεροκάµατο στις σκαλωσιές του απείρου µέσα στο αίµα των αθώων και τα σκατά των δολοφόνων ένα παραµυθένιο κόσµο χτίζω της φαντασίας µου µιλάω µε τη φωνή της αρµονίας του χάους στα σπλάχνα της αβύσσου δίνω ζωή δίνω φωτιά και δίψα προσφέρω την ψυχή µου σαν ποτάµι µαύρο ψωµί για τους σκληρούς καιρούς (Ο πλοηγός του απείρου, 1986) (20 µονάδες) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Η θητεία του Σαχτούρη στο συµβολισµό, στον υπερρεαλισµό και στον εξπρεσιονισµό οδήγησε τον ποιητή σε ιδιαίτερους εκφραστικούς τρόπους και διαµόρφωσε την ποιητική του φυσιογνωµία. Η ποιητική του άντλησε χαρακτηριστικά και από τα τρία αυτά ρεύµατα και τα συνδύασε ώστε να εκφράσει τη δική του γνώριµη ποιητική φωνή. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της ποίησης του Σαχτούρη είναι η λεκτική λιτότητα και αυστηρότητα. Είναι αξιοσηµείωτο πως ο ποιητής χρησιµοποιεί όλες κι όλες 34 λέξεις σε ολόκληρο το ποίηµα (συµπεριλαµβανοµένου του τίτλου) και οι όλες είναι λέξεις καθηµερινές, απλές και απολύτως απαραίτητες για τη λογική
αλληλουχία, χωρίς κοσµητικά επίθετα και καλολογικά στοιχεία. Ενδεικτικό είναι πως µέσα σ αυτές τις 34 λέξεις υπάρχει µια λέξη που επαναλαµβάνεται δύο φορές (πρέπει) και η επανάληψη του µορίου να. Στις υπόλοιπες, λοιπόν, δε συµπεριλαµβάνεται καµία εξεζητηµένη ή σπάνια λέξη ενώ αντίθετα παρατηρούνται λέξεις της καθηµερινότητας (µπαξές, ελέγχω, αστέρια, ουρανός). Τέλος, κυριαρχούν τα ουσιαστικά (µπαξές, ουρανός, αστέρια κτλ.) και τα ρήµατα (είν, έσφιξα, πρέπει κτλ.), στοιχείο που δίνει απλότητα, πυκνότητα και γρήγορο ρυθµό. Συνεχίζοντας µε τα χαρακτηριστικά της ποίησης του Σαχτούρη θα πρέπει να αναφερθεί η µέθοδος της αντιστροφής και της παραποίησης. Βλέπουµε ήδη στην αρχή κιόλας του ποιήµατος να αντιστρέφονται στοιχεία του αισθητού κόσµου αλλά και οι κανόνες της λογικής. Πιο συγκεκριµένα, στην πρώτη εικόνα ( Ένα µπαξές γεµάτος αίµα / είν ο ουρανός / και λίγο χιόνι) παρατηρούµε ότι ο ποιητής έχει αντιστρέψει τη θέση του µπαξέ από τη γη στον ουρανό, ανατρέποντας κάθε λογική προσδοκία. Ο µπαξές-ουρανός όµως δεν είναι όπως τον ξέρουµε ή τον φανταζόµαστε είναι γεµάτος αίµα και λίγο χιόνι, κακοποιηµένος και σίγουρα παραποιηµένος. Αποτελεί µια παράλογη εικόνα που παρουσιάζει τον ουρανό ως µπαξέ στον οποίο επικρατούν εφιαλτικές συνθήκες και µάλιστα η αντιστροφή συνεχίζεται, αφού βλέπουµε στον ουρανό αίµα και χιόνι, στοιχεία που θα τα περιµέναµε στη γη, τουλάχιστον έτσι όπως µας παρουσιάζονται. Τρίτο χαρακτηριστικό που µπορεί να αναδειχτεί είναι η χρήση συµβόλων ως ποιητικό του χαρακτηριστικό. Οι λέξεις απεκδύονται από το καθιερωµένο τους σηµαινόµενο και αποκτούν συµβολικές διαστάσεις και ευρύτερη σηµασία. Στον «Ελεγκτή» ένα από τα κυρίαρχα σύµβολα είναι ο ουρανός. Ο ουρανός στο Σαχτούρη συµβολίζει ένα άλλο χώρο-κόσµο, συνήθως ως προορισµό, τον κόσµο του πνεύµατος και των αξιών. Έτσι κι εδώ στο παρόν ποίηµα ο ουρανός, αν και κακοποιηµένος, αποτελεί µια έκφραση του συλλογικού ασυνειδήτου, το χώρο όπου υπάρχουν και πρέπει να φωτίζουν τα αστέρια (=ποιήµατα) και να συνεχίζουν να λειτουργούν ως φορείς ιδεών και αλήθειας. Εποµένως, ο ουρανός αποκτά ευρύτερες διαστάσεις και «πνευµατώνεται», χάνοντας την υλική του υπόσταση. Β1. Πράγµατι, στην ποίηση του Σαχτούρη, οι προτάσεις διαρκούν όσο µια αναπνοή, όσο χρόνο κάνει ο άνθρωπος να τις διαβάσει χωρίς να κοµπιάσει. Εκεί λοιπόν που ο αναγνώστης θα σταµατούσε τη φωνή του, εκεί που ο πεζός λόγος θα επέτασσε στίξη, o Σαχτούρης µοιάζει να βάζει ο ίδιος το «κόµµα» ή την «τελεία» µε την αλλαγή στίχου. Γι αυτό και στην ποίηση του Σαχτούρη απουσιάζει κατά κανόνα η στίξη το ρόλο της στίξης αναλαµβάνουν οι προτάσεις και η στιχουργική δοµή. Ο λόγος είναι συνήθως µικροπερίοδος, οι προτάσεις σύντοµες και απλές αλλά όχι ελλειπτικές. Στο ενλόγω ποίηµα βλέπουµε τις προτάσεις να δοµούν ολόκληρο το ποίηµα στο ρυθµό µιας ανάσας σίγουρης αλλά ασθµατικής, σχεδόν εξαντληµένης. «Ο στίχος είναι ελεύθερος και εκτείνεται ως εκεί που επιβάλλει η ανάσα της εκφοράς του
λόγου (Ένας µπαξές γεµάτος αίµα / είν ο ουρανός / και λίγο χιόνι / έσφιξα τα σκοινιά µου), µε εξαίρεση ίσως το ουσιαστικό τ αστέρια (πρέπει και πάλι να ελέγξω / τ αστέρια), που αφενός µικραίνει τον προηγούµενο στίχο για λόγους αισθητικής και αφετέρου µόνο του τονίζεται ιδιαίτερα (ισχυρός διασκελισµός)».(θανάσης Μαρκόπουλος, Ο ποιητής και το ποίηµα, Εκδόσεις Σοκόλη, 2010). Έτσι βλέπουµε πως κι εδώ ο ποιητής επιβάλλει τη στίξη και την ανάγνωση µέσα από την αλλαγή στίχου. Ο στίχος, παρόλα αυτά, δεν είναι ο κατακερµατισµένος στίχος του υπερρεαλισµού που αποτυπώνει τον κατακερµατισµένο κόσµο αλλά µια προσπάθεια να δοµηθεί ο λόγος µέσα από το βάρος των λέξεων και των προτάσεων, που βγαίνουν αργά από έναν κουρασµένο, από τις επαναλαµβανόµενες αποστολές στον ουρανό, ποιητή. Η «πληροφορία» λοιπόν που δίνεται, αυτή η βασική, πρέπει να εξαντλήσει τα περιθώρια εκφοράς της, ώστε να αποδοθεί κρυσταλλωµένη, αλώβητη σε παρανοήσεις και πλατειασµούς. Το εγώ, εποµένως, που αυτονοµείται σε ένα στίχο τονίζει, όχι την εγωιστική αλλά την υπεύθυνη ανάληψη του χρέους, χρέος που τονίζεται µε την επανάληψη και την ίδια την αυτονόµηση του (πρέπει) δηµιουργώντας υπερβατό. Το χρέος όµως πηγάζει από την παράθεση (κληρονόµος πουλιών) που δηλώνει, µε την εµφατική της αυτοτέλεια, την «υψηλή» καταγωγή του ποιητή ως κληρονόµου από τα πουλιά του εξαιρετικού χαρίσµατος της πτήσης-της επαφής µε το πνεύµα-ουρανό. Τέλος, η βουλητική πρόταση να πετάω, δίνει ιδιαίτερη σηµασία σ αυτή την αποστολή, και ολοκληρώνει το ποίηµα, αποτυπώνοντας µόνη της σε ένα στίχο το κεντρικό νόηµα, το περιεχόµενο της ίδιας της αποστολής. Αυτή πρέπει να έρθει σε πέρας, έστω και µε σπασµένα φτερά, έναν παράγοντα που θα αναµέναµε να τεθεί ανάµεσα σε κόµµατα ή σε παρένθεση ή διπλή παύλα µε βάση τη συµβατική στίξη, πράγµα που εξυπηρετεί και πάλι στην περίπτωσή µας όµως η αλλαγή στίχου. Εποµένως ο λόγος εκφέρεται χωρίς κοµπιάσµατα και ανατροπές µέσα από τη στιχουργική δοµή του ποιήµατος. Β2. Ο Μίλτος Σαχτούρης, όντας και ο ίδιος ζωγράφος, και µε τις γόνιµες τεχνικές του εικονισµού και του εξπρεσιονισµού µπορεί κάλλιστα να θεωρηθεί «ο ζωγραφικότερος ποιητής». Προσοχή όµως: όχι ποιητής ζωγραφισµένος αλλά ζωγραφικός. ε µπορούν τα ποιήµατά του να αντικατασταθούν ή να αναπαραστήσουν ζωγραφιές µπορούν µόνο να φαντασιωθούν ως ζωγραφιές, να εικονοποιηθούν στο µυαλό του αναγνώστη µε τη βοήθεια των χρωµάτων και των πλαισίων που και η ζωγραφική µετέρχεται. Έτσι και το παραπάνω ποίηµα δοµείται σε τρείς ιδεοπλαστικές εικόνες που στα µάτια του αναγνώστη θα µπορούσαν να αναπαρασταθούν σε πίνακα ζωγραφικής στην ολότητά τους. Στην πρώτη εικόνα κυριαρχούν τα χρώµατα, και µάλιστα εξπρεσιονιστικά χρώµατα, έντονα τόσο ως µονάδες όσο και στ συνδυασµό τους εκφράζοντας µε την έντασή τους την έξαρση του εσωτερικού και εξωτερικού κόσµου( µπαξές = πολυχρωµία µε κυρίαρχο το πράσινο, αίµα = εντονότατο κόκκινο, ουρανός = γαλάζιο, χιόνι = λευκό). τα χρώµατα βέβαια λειτουργούν ως σύµβολα αλλά και τα σύµβολα δε µπορούν να ειδωθούν ξέχωρα από το χρωµατισµό τους, παραπέµποντας σε εικόνες υπερλογικές αλλά και ιστορικές (Αλβανικό µέτωπο, Κατοχή, Εµφύλιος).
Στην άκρη του «πίνακα» φανταζόµαστε τον ποιητή-αλεξιπτωτιστή να δένει τα σκοινιά σφιχτά γύρω του και να κοιτάζει µε ένα βλέµµα προς το µατωµένο ουρανό. Φυσικά, είναι κληρονόµος πουλιών γι αυτό και διαθέτει φτερά. Όµως τα φτερα αυτά είναι σπασµένα και ίσως µατωµένα κι αυτά. Η περιγραφή έρχεται αβίαστη, ζωγραφική µέσα από τις λίγες πληροφορίες που µας επιτρέπει ο ποιητής. Πίσω όµως από τον εφιαλτικό ουρανό διακρίνονται άστρα, που ο ποιητής πρέπει να ελέγξει το φως τους. Και κάπου πιο µακριά, θα µπορούσαµε να δούµε τον ποιητή ζωγραφισµένο µε πληγωµένα φτερά να πετά σε ένα άλλο στιγµιότυπο του «πίνακα». Η εικόνα αυτή, µε την αµεσότητα ενός ζωγραφικού πίνακα προκαλεί την ενεργό µέθεξη του αναγνώστη στη φιλοσοφική ιδέα του ποιήµατος και την παρασταίνει ζωντανά. Το «κόκκινο» λέει η Αναγνωστάκη «είναι το χρώµα κάθε ζωικής αντίδρασης το άσπρο της απολύτρωσης και του θανάτου» (Για το Σαχτούρη. Κριτικά κείµενα). Έτσι το περιεχόµενο της εικόνας αποτυπώνεται και µε βάση την οπτική της απεικόνιση εναργέστερα και αµεσότερα στον αναγνώστη. Γ. Οι στίχοι αυτοί συνιστούν τη δεύτερη ιδεοπλαστική-σκηνική εικόνα του ποιήµατος και τη δεύτερη, θα λέγαµε, ενότητά του. Η εικόνα αυτή αναφέρεται στον ελεγκτή-ποιητή ως έναν ουράνιο µηχανοδηγό. Ξεκινά µε ένα έντονο ρήµα που δηλώνει ξαφνική και δυναµική κίνηση (έσφιξα) και που µαζί µε το αντικείµενό του (τα σκοινιά µου) παραπέµπει µε πρώτη σκέψη σε κάποιον αλεξιπτωτιστή, ορειβάτη ή ακροβάτη που προσπαθεί να δέσει τα σκοινιά γύρω από τη µέση του για να λάβει τις απαραίτητες προφυλάξεις. Πρόκειται να αναλάβει ένα δύσκολο και ίσως επικίνδυνο εγχείρηµα. Το κτητικό µου τονίζει την πρωτοπρόσωπη αφήγηση που φανερώθηκε µε το έσφιξα. Όλα είναι έτοιµα. Στη συνέχεια ο στίχος αλλάζει και η πρώτη έννοια που εισάγεται είναι το χρέος. Ο στίχος εκκινεί µε το απρόσωπο πρέπει, ως ένα χρέος που επιβλήθηκε στο ποιητικό υποκείµενο από τη µοίρα, από µια ανώτερη δύναµη. Η βουλητική πρόταση που ακολουθεί (να ελέγξω) είναι και η µόνη που συνδέει το ποίηµα µε τον τίτλο του (Ο ελεγκτής). Αυτό που επιτείνει αλλά και καθιστά πιο δύσκολο και κουραστικό αυτό το χρέος είναι το πάλι. Αυτή η πληροφορία για το παρελθόν δείχνει πως δεν είναι η πρώτη φορά που ο ποιητής αναλαµβάνει µια τόσο δύσκολη αποστολή. Το αντικείµενο του ρήµατος δίνει µια σηµαντική πληροφορία, τόσο σηµαντική που πρέπει να αλλάξει στίχο ξανά (τ αστέρια). Τ αστέρια µε το οριστικό άρθρο συµβολίζουν όλα τα πολύτιµα στοιχεία που υπάρχουν στον ουρανό (ως κόσµου των αξιών και του πνεύµατος), δηλαδή τους φορείς του πνεύµατος και των ιδεών. Και αυτά δεν είναι άλλα από τα ποιήµατα. Έτσι ο ποιητής, ως ουράνιος πλοηγός ή µηχανοδηγός,πλέον, οφείλει να ελέγξει, να εποπτεύσει αν όλα λειτουργούν ακόµη στον κακοποιηµένο ουρανό, αν το φως τον αστεριών είναι αναµµένο, ώστε να υπάρχει η ελπίδα της επικοινωνίας των ανθρώπων µε τον πολυπόθητο ουρανό.. Τόσο το ποίηµα του Τόλη Νικηφόρου «Ο πλοηγός του απείρου, 4» όσο και του Σαχτούρη «Ο ελεγκτής» αναφέρονται στο ρόλο του ποιητή σε δύσκολους καιρούς. Καταρχάς και στα δυο ποιήµατα οι ποιητές αντικρίζουν έναν κόσµο εφιαλτικό και απεχθή (έρηµο, αιώνια σκοτεινιά, αίµα αθώων, σκατά δολοφόνων, σκληρούς
καιρούς) στο ποίηµα του Νικηφόρου, (γεµάτος άιµα, χιόνι, σπασµένα φτερά) στου Σαχτούρη. Σ αυτή την πραγµατικότητα ο ποιητής είναι ο µόνος που µπορεί να αναλάβει την ευθύνη της «πλοήγησης», πράγµα που µαρτυρούν και οι τίτλοι των ποιηµάτων (πλοηγός του απείρου-ελεγκτής). Κυρίαρχο το βάρος του χρέους, της αυτοθυσίας και της προσφοράς και στους δύο: πρέπει και πάλι να ελέγξω, να πετάω, ο ένας, δουλεύω µεροκάµατο, έναν παραµυθένιο κόσµο χτίζω, δίνω ζωή, προσφέρω την ψυχή µου, ο άλλος. Στον Τόλη Νικηφόρου το χρέος µοιάζει µε την ανάληψη εργασίας, µε µια δουλειά που έχει συνηθίσει ενώ στο Μίλτο Σαχτούρη φαντάζει σαν µια υποχρέωση που επ-αναλαµβάνει ξανά και ξανά (πάλι). Η δουλειά αυτή βέβαια δεν είναι για τον καθένα είναι δύσκολη και απαιτητική, απαιτεί σκληρότητα και ενέχει κινδύνους ( ξυπόλητος βαδίζοντας στην έρηµο / καπνίζω το χαρµάνι γης και ουρανού / η κάφτρα από τα µάτια µου δουλεύω µεροκάµατο στις σκαλωσιές του απείρου µιλάω µε τη φωνή της αρµονίας του χάους), αγγίζει τα όρια του ακατόρθωτου και απαιτεί ιδιαίτερες ικανότητες (έσφιξα τα σκοινιά µου κληρονόµος πουλιών έστω και µε σπασµένα φτερά / να πετάω). Όµως ο ουρανός αποτελεί και για τους δύο «ιπτάµενους» το µοναδικό προορισµό και τον κύριο χώρο δράσης (καπνίζω το χαρµάνι γης και ουρανού τρυπάει την αιώνια σκοτεινιά / και λάµπει σαν αστέρι σκαλωσιές του απείρου αρµονίας του χάους στα σπλάχνα της αβύσσου) και (είν ο ουρανός πρέπει να πετάω). Τέλος, η προσφορά του ποιητή προς τους ανθρώπους είναι πολύτιµη και ανεκτίµητη, οδηγεί στην πνευµατική ανάταση και την επιβίωση του κόσµου και των ανθρώπων, σχετίζεται µε το φως και τη ζωή, προσφέρει προβληµατισµό( η κάφτρα από τα µάτια µου / τρυπάει την αιώνια σκοτεινιά / και λάµπει σαν αστέρι στα σπλάχνα της αβύσσου δίνω ζωή/ δίνω φωτιά και δίψα µαύρο ψωµί για τους σκληρούς καιρούς) και αντίστοιχα (πρέπει και πάλι να ελεγξω τ αστέρια να πετάω). Επιµέλεια: ηµήτρης Τζιµογιάννης