Διαγώνισμα Νέων Ελληνικών Γ Λυκείου Κυριακή 8 Μαρτίου 2015 Όνομα/Επίθετο: Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής» Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τ αστέρια εγώ κληρονόμος πουλιών πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω. (Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο, 1958) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Α. Να αναφέρετε τέσσερα από τα χαρακτηριστικά της ποίησης του Μίλτου Σαχτούρη, που εντοπίζονται στο ποίημα Β. α) Ποια στοιχεία μάς επιτρέπουν να ταυτίσουμε τον ελεγκτή με τον ποιητή του ποιήματος; β) Ποια είναι η ευθύνη του; Γ. Να αναλύστε τη φράση «κληρονόμος πουλιών». (25 μονάδες) Δ. Να εξετάσετε τη λειτουργία των δύο βουλητικών προτάσεων που περιέχονται στο ποίημα. (15 μονάδες) 1
Παράλληλο Κέιμενο Ανταπόδοση Πάλεψε με τις λέξεις, με το χρόνο, με τα πράγματα. Έδωσε θέση στην πεταλούδα, στο χαλίκι, στ αλογάκι της Παναγίας, στους ολονύκτιους στεναγμούς των άστρων, στη δροσοστάλα που πέφτει απ το ροδόφυλλο, στ άρρωστο αηδόνι, στις μεγάλες σημαίες, στο γαλάζιο, στο κόκκινο, στο κίτρινο. Πλούτισε τον κόσμο με μόχθο κι εγκαρτέρηση. Σκαλί σκαλί ανέβηκε την πέτρινη τεράστια σκάλα. Τώρα, εκεί πάνω, άλλα παράσημα δεν έχει πια παρά τα βέλη στα γυμνά πλευρά του. (Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου, Επιλογή Χρύσα Προκοπάκη, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2001) Ε. Το ακόλουθο ποίημα του Γιάννη Ρίτσου με τον τίτλο «Ανταπόδοση» είναι ένα ποίημα για τον ρόλο του ποιητή. Να το συγκρίνετε ως προς το περιεχόμενό του με το ποίημα «Ελεγκτής» του Μίλτου Σαχτούρη. 2
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Τα χαρακτηριστικά του Μίλτου Σαχτούρη είναι: - η ποίησή του απεικονίζει με ρεαλιστικό τρόπο την καθημερινότητα και απηχεί προσωπικά βιώματα από τα δύσκολα εμφυλιακά και μετεμφυλιακά χρόνια. - ο ποιητής δείχνει ότι δυσκολεύεται να υπάρξει στον κομματιασμένο κόσμο και αναγκάζεται να καταφύγει στη μυθοπλασία, με υλικά όμως τα απλά και καθημερινά πράγματα του κόσμου. - συνδυάζει στοιχεία από υπαρξισμό (η γνήσια αγωνία που απορρέει από τη θέση του ποιητή στον εφιαλτικό κόσμο), τον υπερρεαλισμό (ωθεί την ποίηση σε χώρους εξωλογικούς και εκφράζεται με λεκτική λιτότητα και αυστηρότητα και ιδεοπλαστικές εικόνες), και τον εξπρεσιονισμό (διαμαρτυρία ενάντια στη βία του πολέμου και στο εκτρωματικό κοινωνικό σύστημα, προβολή του φανταστικού και του παράλογου). -Ποίηση εικονιστική, με εικαστικά στοιχεία στην ποίησή του (μορφικά θυμίζει την κυβιστική ζωγραφική: σχήματα παραμορφωμένα, δυνατά χρώματα, αιφνιδιαστικοί συνδυασμοί), - απλή γλώσσα, λιτό λεξιλόγιο, - συνήθως έναρθρο προσηγορικό ουσιαστικό στον τίτλο του ποιήματος, - κατασκευή μικρών ποιημάτων που ακολουθούν το σχήμα: εμπειρική αφορμή (βιώματα), μετασχηματισμός της εμπειρίας σε ποιητική φαντασίωση και ολοκλήρωση, τελική παραγωγή της ποιητικής εμπειρίας, -ο ποιητής παρουσιάζει τα πράγματα με τη μέθοδο της αντιστροφής ή παραποίησης, της δηλαδή όπως τα βλέπει να είναι και όχι όπως είναι ή όπως τα βλέπαμε ως σήμερα, - το παράλογο[παρομοίωση ουρανού με μπαξέ (αναίρεση)], -η μεταμόρφωση του ποιητή σε πουλί- μηχανοδηγό (αφύσικος μετασχηματισμός), -τα χρώματα (άσπρο, κόκκινο, μαύρο), -η λιτότητα λόγου Β. 1) Οι φράσεις του ποιήματος που περιέχουν ρήματα σε πρώτο ενικό πρόσωπο όπως «έσφιξα τα σχοινιά μου», «πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια», «εγώ», «να πετάω», είναι στοιχεία που μας επιτρέπουν να ταυτίσουμε τον ελεγκτή με τον ποιητή και αναδεικνύουν την τεράστια ευθύνη του ποιητή. 2) Ο ελεγκτής είναι ο ίδιος ο ποιητής και είναι επιφορτισμένος με μια τεράστια ευθύνη απέναντι στους ανθρώπους. Είναι αυτός που θα διαμεσολαβήσει ανάμεσα στους ανθρώπους και στον ουρανό για να επικοινωνούν. Έχει πολλά πράγματα να ελέγξει και να σιγουρευτεί ότι όλα είναι έτοιμα και κατάλληλα για αυτή την επικοινωνία. Θα σφίξει τα σχοινιά του, θα ελέγξει τα αστέρια, αν είναι όλα στη θέση τους και έχουν το φως τους. Ο ελεγκτής ποιητής θα αναλάβει το χρέος να οδηγεί τους ανθρώπους από το γήινο κόσμο της λογικής και της καθημερινότητας στον ουρανό της φαντασίας και της ποίησης, από τον κόσμο της ύλης στον κόσμο του πνεύματος και των ιδεών. Είναι επιφορτισμένος με ένα δύσκολο έργο, καθώς πρέπει να επαγρυπνά ώστε να είναι απρόσκοπτη αυτή η επικοινωνία, τη θεωρεί άλλωστε πολύ σημαντική και βασική για τους ανθρώπους. Τεράστια η ευθύ του,λοιπόν, να προσπαθεί να επικοινωνεί με το κοινό του και να μορφώνει τους ανθρώπους, ακόμα και σε δύσκολες κοινωνικές συνθήκες και 3
σε αφιλόξενο και εχθρικό περιβάλλον για τα γράμματα γενικά και την τέχνη της ποίησης, Γ. Σε συμβολικό επίπεδο η κληρονομιά που λαμβάνει ο ποιητής από τον κόσμο των πουλιών είναι η δυνατότητα να κινείται απόλυτα ελεύθερος σ έναν κόσμο που βρίσκεται πάνω από τα συνήθη δεσμά της ανθρώπινης υπόστασης. Ο ποιητής αποκτά, έτσι, μια πιο αντικειμενική ματιά, καθώς όντας αποστασιοποιημένος στο χώρο του ουράνιου στερεώματος, δε βλέπει τα πράγματα υπέρ της μίας ή της άλλης πλευράς και αναλαμβάνει το καθήκον του να προσφέρει στους συμπολίτες του την οπτική εκείνη που θα τους βοηθήσει να επιστρέψουν σε μια αρμονικότερη συνύπαρξη. Αδέσμευτος, ελεύθερος και προνομιακός θεατής ενός ανώτερου κόσμου, ο ποιητής αποκτά, χάρη στην κληρονομιά των πουλιών, ένα σημαντικό ρόλο και μια σπουδαία αποστολή. Αισθάνεται έντονη την ανάγκη να λειτουργήσει ως ελεγκτής, να εκπληρώσει το μεγάλο του χρέος. Ο αυτοπροσδιορισμός του ποιητή ως κληρονόμου πουλιών μάς παραπέμπει, επίσης, στον πλατωνικό διάλογο «Ίων», όπου ο φιλόσοφος μέσω του Σωκράτη μιλά για την ιδιαιτερότητα των ποιητών, σχολιάζοντας πως οι ποιητές δε δημιουργούν το έργο τους χάρη στη δική τους σκέψη, αλλά φτάνουν σε αυτό δεχόμενοι τη θεϊκή έμπνευση. Δ. Βουλητικές προτάσεις α "πρέπει και πάλι να ελέγξω β. "έστω και με σπασμένα φτερά τ' αστέρια να πετάω" Οι βουλητικές αυτές προτάσεις λειτουργούν ως άξονες, αρμοί στο ποίημα. Ο ρόλος τους είναι συνδετικός. Ενώνουν τη δεύτερη με την τρίτη σκηνική ενότητα. Από την πλευρά του περιεχομένου προσδιορίζουν το χρέος του ποιητή, το ρόλο και την ευθύνη του απέναντι στους ανθρώπους στους δύσκολους καιρούς. E. Ανάμεσα στα δύο ποιήματα διαπιστώνουμε πολλές ομοιότητες. Κατ αρχάς αναφέρονται στον τρόπο με το οποίο ο ποιητής έχει κατορθώσει με τον ποιοτικό του λόγο να μετασχηματίσει την πραγματικότητα σε ποίηση, αναδεικνύοντας την αλήθεια της και προσδίδοντας στην τέχνη του διαχρονικότητα, υπηρετώντας, όμως, το κοινωνικό συμφέρον. Ο ποιητής στο Σαχτούρη είναι «κληρονόμος πουλιών» και λειτουργεί όπως ο ποιητής στο ποίημα του Ρίτσου, δηλαδή αποτυπώνει τους πόθους, τα όνειρα και τις ιδέες του λαού («Έδωσε/ θέση/ στην πεταλούδα, στο χαλίκι, στ αλογάκι της Παναγίας, / στους ολονύκτιους στεναγμούς των άστρων, στη δροσοστάλα/ που πέφτει απ το ροδόφυλλο, στ άρρωστο αηδόνι»). Και στα δύο ποιήματα ο ποιητής είναι υπέρμαχος ανώτερων αξιών και ιδανικών, που οφείλει να περιφρουρεί και να αναδεικνύει («να ελέγξω / τα αστέρια», «στις μεγάλες/ σημαίες». Το ποίημα του Σαχτούρη τονίζει κυρίως την υποχρέωση του ποιητή να υπηρετεί κοινωνικές αξίες και ιδανικά, ενώ το ποίημα του Ρίτσου επεκτείνει την προσφορά της ποίησης στην έκφραση γενικότερων επιθυμιών και προβλημάτων του ανθρώπου. Ομοιότητα, ακόμη, αποτελεί και η παρουσία χρωμάτων και στα δύο ποιήματα. Ο Σαχτούρης τα χρησιμοποιεί για να αποτυπώσει την πραγματικότητα ο Ρίτσος αναφέρει ότι ο ποιητής αναδεικνύει μέσω της χρήσης τους το περιεχόμενο και τη σημασία των εννοιών που συμβολίζουν. Μάλιστα, τα χρώματα είναι και αυτά που συνδέουν όλους 4
τους ανθρώπους πάνω από πολιτικές αντιθέσεις και αντιπαλότητες («στο γαλάζιο, στο κόκκινο, στο κίτρινο.». Επίσης, ο ουράνιος μηχανοδηγός του Σαχτούρη «έσφιξε τά σκοινιά του» και «πρέπει να πετάει», δηλαδή κινητοποιεί όλες του τις δυνάμεις και δεν αποκλίνει ποτέ του σκοπού του. Με άλλα λόγια, ο αγώνας και η προσφορά του στην κοινωνίας, το «ανέβασμα» του Ρίτσου, όπως και το «πέταγμα» του Σαχτούρη, είναι ανεκτίμητη («πλούσια») και δεν αναστέλλεται από προσωπικές αδυναμίες. Καταβάλλει κάθε προσπάθεια, μοχθεί και υπομένει κάθε δυσκολία μέχρι να πετύχει το στόχο του. Επίσης, ο ποιητής φαίνεται ότι, παρά την προσφορά του, ενδέχεται να μην έχει την αναμενόμενη ανταπόκριση από την εποχή του και τους συγχρόνους του αλλά και τους μεταγενέστερους ίσως, μάλιστα, αντιμετωπίσει δυσκολίες στην υπηρέτηση του χρέους του και γίνει αποδέκτης βίας και κακομεταχείρισης, στην προσπάθειά του να ανταποκριθεί στην αποστολή του («έστω και με σπασμέ4να φτερά», «αλλά παράσημα δεν έχει πιά παρά τά βέλη στα γυμνά πλευρά του»). Ο πόνος και η απογοήτευση, ωστόσο, δεν πρέπει να τον αποτρέπουν από το να συνεχίζει να προσπαθεί για όσα πρεσβεύει, λειτουργώντας ως συλλογική συνείδηση και ως πνευματικός ταγός των ανθρώπων («πρέπει ελέγξω να πετάω»), ακόμη κι αν δεν υπάρχει «ανταπόδοση». Τέλος, αξίζει να σημειώσουμε πως στο ποίημα του Ρίτσου το χρέος του ποιητή παρουσιάζεται ολοκληρωμένο και περιγράφεται η προσφορά του και η ανταπόκριση που έχει. Στον «Ελεγκτή» η προσπάθεια του ποιητή βρίσκεται σε εξέλιξη και εκφράζεται η ελπίδα ότι θα ολοκληρωθεί, αρκεί να μείνει πιστός στα οράματα και στους στόχους του. 5