ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Δ: ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΕΠΙΔΡΑΣΕΩΝ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Η οικογένεια αποτελεί τεράστια μορφοποιό δύναμη για την ανάπτυξη του παιδιού, γιατί το άτομο παραμένει υπό την άμεση επίδρασή της για μακρό χρονικό διάστημα και μάλιστα στα πρώτα χρόνια της ζωής, οπότε ο ψυχισμός του ατόμου είναι εύπλαστος.
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΠΟΥ ΕΠΙΤΕΛΕΙ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΠΑΙΔΙ Φροντίδα για την ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών και για τη σωματική υγεία και ακεραιότητα του παιδιού. Φροντίδα για την κοινωνικοποίηση του παιδιού, την εκμάθηση των μορφών της συμπεριφοράς τις οποίες απαιτεί η κοινωνική ομάδα από κάθε μέλος της για να γίνει αποδεκτό. Φροντίδα για την οικοδόμηση υγιούς προσωπικότητας, την ενίσχυση και τη διατήρηση της συναισθηματικής ισορροπίας και ψυχικής υγείας.
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΠΟΥ ΕΠΙΤΕΛΕΙ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΠΑΙΔΙ Φροντίδα για την ανάπτυξη των γνωστικών ικανοτήτων και της νόησης γενικότερα. Από τις τέσσερις λειτουργίες οι 2 πρώτες, η φροντίδα για την ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών και η κοινωνικοποίηση, συμβάλλουν κυρίως στη διατήρηση της κοινωνίας, ενώ οι άλλες 2 η θεμελίωση υγιούς προσωπικότητας και η ενίσχυση των νοητικών ικανοτήτων, συμβάλλουν κυρίως στην ατομική ολοκλήρωση και προσωπική ευημερία.
ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΞΑΡΤΗΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Η σχέση ανάμεσα στη συμπεριφορά των γονέων και στην ανάπτυξη του παιδιού είναι μια σχέση αμφιδρομική, δυναμικής αλληλεπίδρασης. Το παιδί δεν πρέπει να θεωρείται ότι είναι στο έλεος των επιδράσεων των γονέων, αλλά ότι είναι ένας ενεργητικός οργανισμός που επηρεάζει και διαμορφώνει το περιβάλλον με τα χαρακτηριστικά του. Η οικογένεια είναι ένας δυναμικός σχηματισμός αλληλεπιδράσεων στην τριαδική μορφή «πατεραςμητέρα-παιδί» στην οποία πρέπει να προστίθενται και να συνυπολογίζονται και οι επιδράσεις των άλλων συνοικούντων μελών.
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Α) Η μελέτη της πορείας της ανάπτυξης παιδιών που μεγάλωσαν χωρίς οικογένεια σε ιδρύματα παιδικής προστασίας. Β) Η μελέτη της πορείας της ανάπτυξης παιδιών που μεγάλωσαν σε οικογένειες με αποκλίσεις (διαζευγμένοι γονείς, ορφανά, ετεροθαλή αδέρφια). Γ) Η μελέτη της πορείας της ανάπτυξης παιδιών που μεγάλωσαν σε φυσικές οικογένειες στη συνήθη τους μορφή και σύνθεση.
ΠΟΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΝ ΤΟΥΣ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Ανάπτυξη του παιδιού σε συνάρτηση με τα στάδια της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης (θηλασμός, έλεγχος σφιγκτήρων, τιμωρίες). Σημασία για την ανάπτυξη έχει όχι το τι κάνουν αλλά το πώς το κάνουν, το συναισθηματικό περίβλημα της πράξης. Καθορισμός παραγόντων που διαμορφώνουν το ψυχολογικό κλίμα της οικογένειας. Έμφαση στο ρόλο του πατέρα: Η συμπεριφορά του καλύτερος δείκτης της ψυχοδυναμικής της οικογένειας σε σχέση με τη συμπεριφορά της μητέρας.
ΨΥΧΟΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ (I) Η οικογένεια είναι ένας δυναμικός σχηματισμός αλληλεπιδράσεων. Οι αλληλεπιδράσεις αυτές και η ψυχοδυναμική που δημιουργείται στην οικογένεια είναι συνάρτηση διαφόρων κοινωνιολογικών παραγόντων της οικογενειακής ζωής.
ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Μέγεθος οικογένειας Σύνθεση οικογένειας Μορφωτικό-οικονομικό επίπεδο οικογένειας Φύλο παιδιών Διαφορά ηλικίας μεταξύ των αδερφών Σειρά γέννησης παιδιών Παρουσία ενός ανάπηρου παιδιού στην οικογένεια Απουσία ενός γονέα
ΜΕΓΕΘΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Στην ολιγομελή οικογένεια ο γονεικός ρόλος έχει ένταση ενώ στην πολυμελή έχει έκταση. Στην ολιγομελή δίνεται έμφαση στην ατομική ανάπτυξη και στα προσωπικά επιτεύγματα ενώ στην πολυμελή γίνονται θυσίες για τα άλλα αδέρφια. Στην ολιγομελή υπάρχει δυνατότητα για μεγαλύτερη αυτονομία και δημοκρατική συμμετοχή στα οικογενειακά θέματα ενώ στην πολυμελή προκύπτει η ανάγκη για μεγαλύτερη οργάνωση, συγκεντρωτισμό και αυταρχικό έλεγχο.
ΜΕΓΕΘΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Στην ολιγομελή οικογένεια υπάρχει η δυνατότητα για μεγαλύτερη εξατομικευμένη φροντίδα αλλά συγχρόνως και κίνδυνος για υπερπροστασία. Στην ολιγομελή το παιδί προσανατολίζεται προς τους μεγάλους. Γι αυτό και έχει ισχυρό Υπερεγώ (υπερκοινωνικοποιείται) και μεγαλύτερη γλωσσική ανάπτυξη και σχολική επίδοση. Η πολυμελής οικογένεια είναι ένα σύστημα μικρής ομάδας που απαιτεί προσαρμογή σε ποικίλους ρόλους.
ΜΕΓΕΘΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Στην πολυμελή οικογένεια δημιουργείται ένα συναίσθημα ασφάλειας και προσωπικής ικανοποίησης Στην πολυμελή κύριο ρόλο στην πειθαρχία, την επιβολή ποινών και την παροχή αμοιβών διαδραματίζουν τα άλλα παιδιά Στην πολυμελή το κάθε παιδί υιοθετεί και ένα διαφορετικό τρόπο ζωής. Οι ρόλοι αυτοί διαμορφώνονται νωρίς στη ζωή και ενσωματώνονται στην προσωπικότητα του ατόμου και χρωματίζουν μόνιμα πλέον τη συμπεριφορά του. Οι κυριότεροι τύποι είναι: ο υπεύθυνος, ο κοινωνικός, ο φιλόδοξος, ο μελετηρός, ο εγωκεντρικός, ο αδιάφορος, ο ασθενικός και ο χαϊδεμένος.
ΣΕΙΡΑ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Η σειρά γέννησης καθορίζει πολλές παραμέτρους της ζωής του παιδιού, δηλαδή κατά πόσο το παιδί νιώθει ότι είναι αποδεκτό και αγαπάται, τη συναισθηματική σχέση με τους γονείς, τον ανταγωνισμό ή την υποστήριξη που δέχεται από τα αδέρφια, τους περιορισμούς που του επιβάλλονται ή τις ελευθερίες που του παρέχονται κ.α.
ΣΕΙΡΑ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Ο πρωτότοκος είναι κατά κανόνα προσανατολισμένος προς τους μεγάλους, έχει ισχυρό Υπερεγώ, είναι πειθαρχημένος και συντηρητικός. Ο δευτερότοκος προσπαθεί να ξεπεράσει τον πρωτότοκο, αναπτύσσοντας άλλοτε εργατικότητα και προθυμία και άλλοτε επιθετικότητα, αρνητισμό και επαναστατική διάθεση. Ο τρίτος διαπιστώνει, από το μάταιο αγώνα του δευτερότοκου, ότι ο ανταγωνισμός σε τίποτε δεν ωφελεί. Αποδέχεται τη φυσική υπεροχή των άλλων και δημιουργεί μια εύθυμη διάθεση έναντι της ζωής.
ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Αποτελεί πρωταρχικό παράγοντα για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού, γιατί καθορίζει το είδος και το ποσό της φροντίδας που εξασφαλίζεται στο παιδί, καθόλα τα στάδια της ανάπτυξης από την ενδομητρική περίοδο ως την ενηλικίωση, καθώς επίσης και το είδος και το ποσό των ευκαιριών για μάθηση και για άνοδο στις βαθμίδες της εκπαίδευσης.
ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Ένα παιδί που γεννιέται και μεγαλώνει σε μια οικογένεια με φτωχούς και αμόρφωτους γονείς έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να αποβεί, ως ενήλικος, ένα άτομο με μειωμένη σχολική και επαγγελματική κατάρτιση. Θα πρέπει από νωρίς να εφαρμοστούν αντισταθμιστικά προγράμματα, για να εξασφαλιστούν πλούσιες μορφωτικές εμπειρίες στα παιδιά της φτωχογειτονιάς και του απομακρυσμένου χωριού. Το νηπιαγωγείο και ο παιδικός σταθμός αν οργανωθούν κατάλληλα, μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό αντισταθμιστικό ρόλο.
ΨΥΧΟΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ (II) Η έρευνα των παραγόντων που διαμορφώνουν το ψυχολογικό κλίμα μέσα στην οικογένεια, έχει τα τελευταία χρόνια στραφεί σε ψυχολογικούς παράγοντες όπως είναι: Η προσωπικότητα των γονέων, η συμπεριφορά τους, η στάση τους απέναντι στο παιδί τους και στο ρόλο τους ως γονέων, η κοινωνική τους προσαρμογή, οι ενδοοικογενειακές σχέσεις κ.α.
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Έκδηλη στοργή Χορήγηση αμοιβών-ενίσχυση, απόρριψη Άγχος για τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση του παιδιού, για την αντικοινωνική συμπεριφορά του Απαίτηση για συμμόρφωση και επιβολή ποινών Επιθετικότητα των γονέων, ασυνέπεια στη συμπεριφορά τους, χρήση προτύπων Σεβασμός στην προσωπικότητα του παιδιού Ενθάρρυνση για αυτονομία, εμπιστοσύνη στις ικανότητες του παιδιού, παροχή ευκαιριών για επιτεύγματα.
ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΨΥΧΟΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Οι διαφορές που παρατηρούνται στην έκφραση των ψυχολογικών παραγόντων μπορούν να συνοψιστούν σε 2 βασικές διαστάσεις: Το συναισθηματικό τόνο της οικογενειακής ζωής Τον τρόπο χειραγώγησης του παιδιού Ο συναισθηματικός τόνος έχει στο ένα άκρο τη στοργή και στο άλλο την εχθρότητα Ο τρόπος χειραγώγησης έχει στο ένα άκρο την αυτονομία και στο άλλο τον έλεγχο.
ΣΤΟΡΓΙΚΟΙ & ΑΠΟΡΡΙΠΤΙΚΟΙ ΓΟΝΕΙΣ Οι στοργικοί γονείς δείχνουν την αγάπη τους προς το παιδί περισσότερο έκδηλα, ελευθερότερα. Αποκομίζουν ευχαρίστηση από τη συντροφιά του, συμμετέχουν στις ασχολίες του, δείχνουν συμπαράσταση στα σφάλματά του και τις δυσκολίες του. Αντίθετα οι εχθρικοί-απορριπτικοί γονείς δείχνουν στο παιδί συχνή αποδοκιμασία. Είναι φειδωλοί στις εκδηλώσεις στοργής και στις αμοιβές. Κάνουν συχνή κριτική και μεγιστοποιούν τα σφάλματα του παιδιού. Δείχνουν επιλεκτική προσοχή στα σφάλματα του παιδιού και δύσκολα συμφιλιώνονται μαζί του ύστερα από μια διαφωνία.
ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΙ & ΑΥΤΑΡΧΙΚΟΙ ΓΟΝΕΙΣ Οι γονείς που ενθαρρύνουν την αυτονομία χρησιμοποιούν διαλεκτικό-εξατομικευμένο τρόπο στη χειραγώγηση του παιδιού. Του αναγνωρίζουν δικαιώματα, δείχνουν σεβασμό στην ατομικότητά του και σέβονται τις ιδιαίτερες προτιμήσεις του και τα ενδιαφέροντά του. Αντίθετα οι γονείς που βασίζονται στον έλεγχο χρησιμοποιούν αυταρχικό-στερεοτυπικό τρόπο. Παίρνουν τις αποφάσεις μονομερώς, χωρίς να αναγνωρίζουν δικαιώματα στο παιδί, απαιτούν υπακοή και συμμόρφωση.
ΨΥΧΟΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ & ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Έρευνες, σχετικά με τη συνάφεια ανάμεσα στη συμπεριφορά των γονέων και στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού έχουν δείξει ότι: Οι γονείς που συνδυάζουν στοργή και αυτονομία έχουν κατά κανόνα παιδιά με συναισθηματική σταθερότητα, κοινωνικότητα, φιλική διάθεση, έφεση για μάθηση, ενισχυμένο αυτοσυναίσθημα, δημιουργικότητα και συνεργατικότητα.
Οι γονείς που συνδυάζουν στοργή και έλεγχο είναι οι υπερπροστατευτικοί γονείς. Τα παιδιά τους συνήθως δείχνουν τυραννική συμπεριφορά, εγωιστική στάση, εγωκεντρική διάθεση, περιορισμένες κοινωνικές επαφές, εξάρτηση και εσωτερική ανασφάλεια. Οι γονείς που συνδυάζουν αυτονομία και εχθρότητα είναι συνήθως οι αδιάφοροι γονείς. Τα παιδιά τους προσανατολίζονται και ταυτίζονται με τις ομάδες των συνομηλίκων, γι αυτό η συμπεριφορά τους και η σταδιοδρομία τους κρίνονται από το είδος της ομάδας που τελικά θα ενταχθούν.
Οι γονείς που συνδυάζουν εχθρότητα και αυστηρό έλεγχο είναι οι σκληροί και βίαιοι γονείς. Τα παιδιά τους αναπτύσσουν συναισθήματα πικρίας, αποστροφής προς τους άλλους και επιθετικότητα. Άλλοτε δείχνουν εξάρτηση, συμμόρφωση και υποκριτική στάση και άλλοτε έκδηλη εχθρότητα και εγκληματικότητα. Τα παιδιά αυτά δεν εντάσσονται σε ομάδες συνομηλίκων. Ιδανικοί θεωρούνται οι γονείς που συνδυάζουν συγχρόνως τα εξής χαρακτηριστικά: α) στοργή, β) ενθαρρύνουν την αυτονομία και την αυτάρκεια του παιδιού και γ) απαιτούν από το παιδί τους ώριμη συμπεριφορά.