ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών: Οικολογική Ποιότητα και Διαχείριση Υδάτων σε επίπεδο Λεκάνης Απορροής Φωτογραφικοί κλειδικοί χαρακτήρες των ταξινομικών ομάδων βενθικών μακροασπονδύλων του Ελληνικού Συστήματος Αξιολόγησης. Ειδικές περιπτώσεις μελέτης: ποταμοί Στρυμόνας και Νέστος Πατσιά Αθηνά Βιολόγος Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία Θεσσαλονίκη 2009 1

ARISTOTLE UNIVERSITY of THESSALONIKI Intertisciplinary Postgraduate Study Program: Ecological water quality and management at a river basin level Photographic key characters of the Hellenic Evaluation System taxa of benthic macroinvertebrates. Case studies: Strymonas and Nestos rivers Patsia Athina Biologist Master Thesis Thessaloniki 2009 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 6 ABSTRACT... 8 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 10 1.1 Σημαντικότητα των ποταμών... 10 1.2. Νομοθετικό πλαίσιο για την ποιότητα των υδάτων... 10 1.2.1. Ευρωπαϊκό πλαίσιο κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων (Οδηγία 2000/60/ΕΚ)... 10 1.2.2. Εναρμόνιση της Ελληνικής νομοθεσίας με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ... 15 1.3. Εκτίμηση της ποιότητας του νερού με βιολογικά στοιχεία... 15 1.4. Βιολογική παρακολούθηση ρεόντων υδάτων στην Ευρώπη και την Ελλάδα... 18 1.4.1. Ελληνικό Σύστημα Αξιολόγησης (Artemiadou & Lazaridou, 2005)... 20 1.5. Κλείδες αναγνώρισης... 23 1.6. Σκοπός και στόχοι της έρευνας... 24 2. ΥΛΙΚΑ & ΜΕΘΟΔΟΙ... 25 2.1. Προέλευση δειγμάτων και μέθοδος δειγματοληψίας βενθικών μακροασπονδύλων... 25 2.2. Σχεδιασμός κλείδας... 26 2.3. Φωτογράφιση των δειγμάτων βενθικών μακροασπονδύλων... 28 3.ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ... 29 3.2. Φύλο: Σπόγγοι (Phylum: Porirera)... 31 3.3. Φύλο: Κνιδόζωα (Phylum: Cnidaria)... 32 3.4. Φύλα: Βρυόζωα και Ενδόπρωκτα/Καμπτόζωα (Phylums: Bryozoa and Endoprocta/Kamptozoa)... 34 3.5. Φύλο: Πλατυέλμινθες ( Phylum: Platyelminthes)... 35 3.6. Φύλο: Νημερτίνοι (Plylum: Nemerteans)... 40 3.7. Φύλα: Νηματώδεις & Νηματόμορφα (Phylums: Nematoda & Nematomorpha)... 40 3.8. Φύλο: Δακτυλιοσκώληκες (Phylum Annelida)... 42 3.9. Φύλο: Μαλάκια... 49 3.10. Φύλο Αρθρόποδα (Phylum Arthropoda)... 67 3.10.1.Υπόφυλο Χηληκέρατα (Subphylum Chelicerata)... 68 3.10.2. Υπόφυλο Καρκινοειδή (Subphylum Crustacea)... 69 3.10.3. Κλάση Έντομα (Class Insecta)... 81 3.10.3.1.Τάξη Εφημερόπτερα (Order Ephemeroptera)... 82 3.10.3.2.Τάξη Πλεκόπτερα (Order Plecoptera)... 96 3.10.3.3.Τάξη Οδοντόγναθα (Order Odonata)... 105 3.10.3.4.Υπόταξη Ετερόπτερα (Suborder Heteroptera)... 116 3.10.3.5. Τάξη Τριχόπτερα (Order Trichoptera)... 131 3.10.3.6.Τάξη Κολεόπτερα (Order Coleoptera)... 156 3

3.10.3.7.Τάξεις: Λεπιδόπτερα, Μεγαλόπτερα και Νευρόπτερα (Orders: Lepidoptera, Megaloptera and Neuroptera)... 184 3.10.3.8. Τάξη Δίπτερα (Order Diptera)... 188 4. ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΚΛΕΙΔΕΣ... 214 5. ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ : ΠΟΤΑΜΟΙ ΣΤΡΥΜΟΝΑΣ ΚΑΙ ΝΕΣΤΟΣ... 215 5.1 Περιοχή Μελέτης: Στρυμόνας ποταμός... 215 5.1.1.Σταθμοί δειγματοληψίας... 217 5.2 Περιοχή Μελέτης: Νέστος ποταμός... 218 5.2.2 Σταθμοί δειγματοληψίας... 220 5.3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ... 221 5.3.1.Βενθικά μακροασπόνδυλα... 221 5.3.2.Ευαισθησία ταξινομικών ομάδων βενθικών μακροασπονδύλων ως προς τη ρύπανση σύμφωνα με το ΕΣΥΑ στους ποταμούς Στρυμόνα και Νέστο... 225 5.3.3. Ποιότητα του νερού σύμφωνα με το Ελληνικό Σύστημα Αξιολόγησης... 236 5.3.4. Σύγκριση αποτελεσμάτων των ποταμών Στρυμόνα και Νέστου... 241 5.4. Συμπεράσματα... 242 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 244 6.1. Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία... 244 6.2 Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία... 248 6.3. Ηλελτρονική Βιβλιογραφία... 251 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 253 4

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή εργασία, πραγματοποιήθηκε στο Εργαστήριο Ζωολογίας του Τμήματος Βιολογίας Α.Π.Θ., στο οποίο έχω την τύχη να βρίσκομαι από το 2003. Καθ όλη τη διάρκεια της πραγματοποίησής της πολλά άτομα έχουν βοηθήσει ποικιλότροπα και τα οποία θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά. Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου κα Μαρία Λαζαρίδου για την ανάθεση ενός τόσο ενδιαφέροντος και ευχάριστου θέματος, για την υπομονή που δείχνει στις ιδιοτροπίες μου και πάνω από όλα για την πραγματικά αμέριστη συμπαράσταση και καθοδήγησή της όλα αυτά τα χρόνια. Ευχαριστώ θερμά την εξεταστική επιτροπή μου για τις πολύτιμες διορθώσεις και τις εύστοχες παρατηρήσεις της. Ευχαριστώ την κα Λίτσα Μιχαλούδη για την υπομονή της τόσο κατά τη λεπτομερή διόρθωση του ογκωδέστατου αυτού κειμένου, όσο και για τις πολύτιμες συμβουλές της κατά την προετοιμασία της παρουσίασης αυτής της εργασίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την κα Δήμητρα Μπόμπορη τόσο για τη συνεισφορά της στην παρουσίαση της εργασίας όσο και στη βοήθεια και τη συμπαράστασή της στις δύσκολες στιγμές. Τις ευχαριστώ πραγματικά και τις δύο μέσα από την καρδιά μου, γιατί αν και δεν προέρχομαι από το εργαστήριό τους, είναι πάντα πρόθυμες να συζητήσουν μαζί μου, να με συμβουλεύσουν και να με υποστηρίξουν. Ακόμα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τόσο τη Γαλάτεια Αγγελάκου για την πολύτιμη βοήθειά της όσο και τη Λαμπρινή Κανλή για τη συμπαράσταση και την παρέα της όλον αυτό τον καιρό στο εργαστήριο. Επίσης, αν και ήταν μακριά, θα ήθελα να ευχαριστήσω τη Διδάκτορα του τμήματος Βιολογίας Βασιλεία Αρτεμιάδου, γιατί μου ενέπνευσε σιγουριά σε δύσκολες στιγμές και με βοήθησε με πολλούς τρόπους για να φτάσω μέχρι εδώ. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ χρωστάω στην οικογένειά μου για την υπομονή και την εμπιστοσύνη που δείχνει στις επιλογές μου όλα αυτά τα χρόνια. 5

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Οδηγία 2000/60/ΕΚ αποτελεί ένα νομοθετικό πλαίσιο, το οποίο έχει σκοπό την ορθή διαχείριση και προστασία όλων των υδάτων (επιφανειακών, υπόγειων, μεταβατικών και παράκτιων). Απώτερος σκοπός της είναι η επίτευξη της καλής οικολογικής κατάστασης όλων των φυσικών υδάτινων οικοσυστημάτων έως το 2015. Η οικολογική κατάσταση προσδιορίζεται βάση ποιοτικών στοιχείων (βιολογικών, υδρομορφολογικών και φυσικοχημικών). Ένα από τα βιολογικά ποιοτικά στοιχεία είναι τα βενθικά μακροασπόνδυλα, τα οποία συνδυάζουν τα περισσότερα πλεονεκτήματα ως δείκτες ρύπανσης των ποτάμιων οικοσυστημάτων. Το Ελληνικό Σύστημα Αξιολόγησης (ΕΣΥΑ) (Artemiadou & Lazaridou, 2005) αποτελεί ένα δείκτη για την εκτίμηση της ποιότητας του νερού που βασίζεται στα βενθικά μακροασπόνδυλα, καταλήγει σε πενταβάθμια κλίμακα όπως απαιτεί η Οδηγία 2000/60/ΕΚ και εφαρμόζεται στον ελλαδικό χώρο. Ο δείκτης λαμβάνει υπόψη του τα ενδιαιτήματα από τα οποία προέρχονται τα βενθικά μακροασπόνδυλα καθώς και τη σχετική τους αφθονία. Βαθμολογεί 131 ταξινομικές ομάδες βενθικών μακροασπονδύλων και χρησιμοποιεί το ταξινομικό επίπεδο της οικογένειας (με εξαίρεση τους Ολιγόχαιτους και τα Οστρακώδη που είναι κλάσεις και τα Hydracarina). Οι 110 από αυτές τις ταξινομικές ομάδες (109 οικογένειες και 1 κλάση) προήλθαν από τον Ισπανικό δείκτη BMWP (Biological Monitoring Working Party Spanish: Ισπανικός Βιολογικός Δείκτης Συνεχούς Παρακολούθησης) (Alba-Tercedor & Sánchez-Ortega 1988). Οι υπόλοιπες 19 προστέθηκαν επειδή είχαν ήδη βρεθεί σε δείγματα ή αναμένονταν να βρεθούν στον ελλαδικό χώρο σύμφωνα με τον Illies (1978). Για την εφαρμογή του δείκτη απαιτείται ο προσδιορισμός και η ταξινόμηση των βενθικών μακροασπονδύλων σε επίπεδο οικογένειας. Για τον εύκολο προσδιορισμό των βενθικών μακροασπονδύλων κατασκευάστηκαν ελληνόγλωσσες διχοτομικές φωτογραφικές κλείδες με όλες τις ταξινομικές ομάδες που βαθμολογούνται από το ΕΣΥΑ. Περιλαμβάνονται στο δοκίμιο αυτό μία γενική κλείδα, η οποία περιλαμβάνει τους οργανισμούς που απαντούν σε ποτάμια ενδιαιτήματα και ανήκουν σε ανώτερες ταξινομικές ομάδες (π.χ. φύλα, κλάσεις, τάξεις) και 12 ειδικές κλείδες [για τους Πλατυέλμινθες, τους Δακτυλιοσκώληκες, τα Μαλάκια, τα Καρκινοειδή, τα Εφημερόπτερα, τα Πλεκόπτερα, τα Οδοντόγναθα, τα Ημίπτερα, τα Τριχόπτερα, τα Κολεόπτερα (ενήλικα άτομα και προνύμφες) και τα Δίπτερα] που εμπεριέχουν τις 131 ταξινομικές ομάδες που βαθμολογούνται από το ΕΣΥΑ. Βασικά εργαλεία απετέλεσαν 3 βιβλιογραφικές πηγές (Campaioli et al, 1994; Orive & Rallo, 2002; Tachet et al., 2000) που αφορούν στα βενθικά μακροασπόνδυλα που απαντούν σε μεσογειακά οικοσυστήματα. Επιπρόσθετα, παρουσιάζονται τα βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά 6

όλων των προαναφερθέντων (180 περίπου) ταξινομικών ομάδων [φύλα, κλάσεις τάξεις και οικογένειες], ενώ στο επίπεδο της οικογένειας δίνονται και οικολογικά στοιχεία. Επιπλέον δίδεται η βαθμολογία κάθε οικογένειας σύμφωνα με το ΕΣυΑ, καθώς η σύσταση της βενθοπανίδας ενός σταθμού δειγματοληψίας, και συγκεκριμένα η ποσοστιαία συμμετοχή των ευαίσθητων, μεσαίων και ανθεκτικών στη ρύπανση ταξινομικών ομάδων βενθικών μακροασπονδύλων, είναι αυτή που τελικά καθορίζει την οικολογική ποιότητά του. Η φωτογράφιση των ατόμων, τα οποία προερχόταν από προηγούμενες δειγματοληψίες, έγινε με στερεοσκόπιο τύπου AR-zoom 64.210 συνδεδεμένο με κάμερα τύπου GMEX 5000 (5Mpixel CMOS camera) συνδεδεμένη με υπολογιστή (και με τη χρήση του προγράμματος ImageFocus v 2.0). Οι φωτογραφίες που παρατίθενται είναι πρωτότυπες για τις 108 (82,44%) από τις συνολικά 131 ταξινομικές ομάδες που βαθμολογούνται από το ΕΣΥΑ. Στην παρούσα εργασία συμπεριλήφθηκαν οι ειδικές περιπτώσεις μελέτης των ποταμών Στρυμόνα και Νέστου, στους οποίους είχε γίνει ομαδοποίηση των δειγμάτων σε τέσσερις κατηγορίες. Σε αυτά που προέρχονται από φυσικά υδατικά σώματα (παραπόταμοι και κύριος ρους), σε αυτά που προέρχονται από υδατικά σώματα που έχουν χαρακτηριστεί ιδιαιτέρως τροποποιημένα και τέλος σε αυτά που έχουν χαρακτηριστεί τεχνητά. Παρατηρήθηκε ότι αναφορικά με την κατάταξή τους, τα δείγματα των παραποτάμων είχαν καλύτερη ποιότητα νερού από αυτά του κύριου ρου, και αντίστοιχα τα δείγματα του κύριου ρου παρουσίασαν καλύτερη ποιότητα νερού σε σχέση με αυτά που προήλθαν από τροποποιημένα υδάτινα σώματα. Τέλος, τα δείγματα από τεχνητά υδάτινα σώματα (προερχόμενα μόνον από τη λεκάνη απορροής του Στρυμόνα) εμφάνισαν τη χειρότερη ποιότητα νερού σε σύγκριση με τις άλλες τρεις κατηγορίες. Η εξέταση των δειγμάτων αναφορικά με τη λεκάνη προέλευσης, έδειξε ότι ο ποταμός Νέστος έχει καλύτερη ποιότητα νερού από τον ποταμό Στρυμόνα (ακόμα και εξετάζοντας όμοια υδάτινα σώματα). Από τις 87 ταξινομικές ομάδες (50.208 άτομα) που βρέθηκαν και αναγνωρίστηκαν στα δείγματα, οι 3 μόνον (32 άτομα) (0,06%) δεν βαθμολογούνται από το ΕΣΥΑ. Αυτά τα άτομα ανήκουν στις αράχνες, στα Λεπιδόπτερα και στα Νευρόπτερα. Όλες οι ταξινομικές ομάδες που βρέθηκαν περιγράφονται στη γενική ή στις ειδικές κλείδες αυτής της εργασίας. 7

ABSTRACT EU WFD (Water Framework Directive) is an important piece of EU environmental legislation which aims at sustainable management and protection of water resources (surface waters, groundwaters, transitional and coastal waters). The final objective is the good ecological status of natural water ecosysems until 2015. Ecological status is defined by quality elements (biological, hydromorphological and physico-chemical elements). One of the biological elements is benthic macroinvertebrates, which combine most advantages as water pollution indices for lotic ecosystems. The Hellenic Evaluation System (HESY) (Artemiadou & Lazaridou, 2005) is an index for the evaluation of water quality based on benthic macroinvertebrates, ends up to five-graded scale according to WFD and is applied to Greece. HESY takes into consideration the habitats of which benthic macroinvertebrates come from and their relative abudance. HESY grades 131 taxa of benthic macroinvertebrates and uses the family level (apart from Oligochaetae and Ostracoda, which are classes and Hydracarina). 110 of those taxa come from the Spanish index BMWP (Biological Monitoring Working Party Spanish (Alba-Tercedor & Sánchez-Ortega 1988). 19 more taxa were added to the index because they had already been found to samples or expected to be found in Greece according to Illies (1978). Identification and classification of benthic macroinvertebrates to family level is required for the index application. Greek dichotomic photographical keys were constructed for the easier identification of the families of benthic macroinvertebrates graded by HESY. This dissertation includes a general key with all the organisms found in river habitats and belong to higher levels (phylum, class, order) and 12 specialized keys [for Platyelminthes, Anellida, Mollusca, Crustacea, Ephemeroptera, Plecoptera, Odonata, Hemiptera, Trichoptera, Coleoptera (adults and larvas) and Diptera] concerning the 131 taxa scored according HESY. Three books concerning benthic macroinvertebrates of the Mediterranean habitats were the basic tools (Campaioli et al, 1994; Orive & Rallo, 2002; Tachet et al., 2000). Moreover, basic characteristics of all the taxa mentioned above (approximately 180) (higher and lower taxa), were presented, and information of the ecology at family level was presented as well. Additionally, grading of each family according to HESY is given, since the composition of the macroinvertebrate community of a sampling station, and more particularly the percentage of sensitive, moderate and tolerant taxa, is determinant for its ecological quality. Shoting of the individuals, coming from earlier samplings was realized by a stereoscope (type AR-zoom 64.210) coupled to a camera [type GMEX 5000 (5Mpixel CMOS 8

camera)] were used for the shot of the indivisuals. The camera was coupled to a PC and the program ImageFocus v 2.0 was used for the shot. Photographs are original for the 108 out of the 131 (82,44%) taxa scored by the HESY. This dissertation includes the case studies of rivers Strymonas and Nestos, where the samples grouped into four categories. In those which come from natural water bodies (tributaries and main river), heavily modified water bodies and artificial water bodies. According to the assessment, samples from the tributaries had better water quality than those from the main river, and the samples from the main river had better water quality comparing to those from heavily modified water bodies. Finally, the samples from artificial water bodies (coming only from Strymonas) had the worst water quality compared with all the other groups. Samples examination according to the catchment area showed, that Nestos river had better water quality than Strymonas river (even among same water bodies). Only 3 taxa (32 individuals) out of 87 taxa found (50.208 individuals), were not taken into consideration according HESY. These individuals belonged to spiders, Lepidoptera and Neuroptera. The rest of the taxa found, have been described in the general or the specialized keys of this dissertation. 9

1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Σημαντικότητα των ποταμών Τα ποτάμια αποτελούν τα πλέον δυναμικά συστήματα της φύσης με φυσικές και πολιτιστικές εκφάνσεις στην ανθρώπινη κοινωνία. Έχουν την ικανότητα να προάγουν τη ζωή και το θάνατο, τον πολιτισμό και την καταστροφή. Η αποτελεσματική διαχείριση των ποταμών αποτελούσε πάντα στόχο τόσο για τις ανθρώπινες κοινωνίες, όσο και για όλα τα κράτη. Υπάρχουν αναφορές στη ρωμαϊκή νομοθεσία τον 3 ο μχ. αιώνα ότι τα ρέοντα ύδατα (aqua profluens) αποτελούσαν κοινό αγαθό. Η διαχείριση των ποταμών παραμένει σήμερα στόχος για όλες τις χώρες παγκοσμίως. Επίσης, είναι κοινά παραδεκτό ότι η διαχείριση ενός ποταμού είναι αποτελεσματική μόνο σε επίπεδο λεκάνης απορροής διότι κάθε ενέργεια σε ένα τμήμα της λεκάνης απορροής μπορεί να έχει επιπτώσεις σε ένα άλλο. Η κατάσταση περιπλέκεται ακόμη περισσότερο από το γεγονός ότι τα ποτάμια διαπερνούν αδιακρίτως τα σύνορα των κρατών ή ακόμα αποτελούν τα σύνορα μεταξύ κρατών. Υπάρχουν περίπου 260 διασυνοριακά ποτάμια παγκοσμίως, οι λεκάνες απορροής των οποίων καλύπτουν περίπου το μισό της παγκόσμιας καλλιεργήσιμης έκτασης και φιλοξενούν το 40% του πληθυσμού της γης (Wolf, 1998). Τα ποτάμια αυτά αποτελούν αντικείμενο διαμάχης μεταξύ των κρατών εξαιτίας του ότι η ποσότητα του ύδατος δεν επαρκεί για να καλύψει τη συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση για νερό (Sadoff & Grey, 2002). Στην Ελλάδα, εξαιτίας της γεωγραφικής της θέσης ανήκουν πολλά διασυνοριακά ποτάμια (Έβρος, Νέστος, Αξιός, Στρυμόνας, Αωός). Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, τα επιφανειακά ρέοντα ύδατα υφίστανται αυξανόμενη πίεση τα τελευταία χρόνια για δύο κυρίως λόγους: α) τη συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση μεγάλων ποσοτήτων ύδατος καλής ποιότητας και β) τη συνεχή επιδείνωση της ποιότητας των υδάτων που οφείλεται στις δραστηριότητες που αναπτύσσονται κοντά στα ποτάμια και έχουν ως αποτέλεσμα τη ρύπανση των νερών τους. Οι οικιστικές, βιομηχανικές και γεωργικές απαιτήσεις σε νερό συνεχώς αυξάνονται και παράλληλα με αυτές αυξάνεται και η ποιοτική και ποσοτική υποβάθμιση των υδάτινων οικοσυστημάτων (ποτάμια, λίμνες, θάλασσες). Τα παραπάνω οδήγησαν στη θέσπιση της Οδηγίας 2000/60 της Ευρωπαϊκής Κοινότητας για την προστασία και διαχείριση των επιφανειακών, μεταβατικών, παράκτιων και υπόγειων υδάτων. 1.2. Νομοθετικό πλαίσιο για την ποιότητα των υδάτων 1.2.1. Ευρωπαϊκό πλαίσιο κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων (Οδηγία 2000/60/ΕΚ) 10

Αν και από τα τέλη του 19 ου με αρχές του 20 ου αιώνα στην επιστημονική κοινότητα ήταν ευρέως γνωστή η χρήση συγκεκριμένων οργανισμών για την αξιολόγηση της ποιότητας των ρεόντων υδάτων (De Pauw & Vanhooren 1983, Metcalfe 1989), καμία νομοθεσία δεν κατοχύρωνε τη συστηματική χρήση τους, τουλάχιστον στην Ευρώπη. Το 2000 και μετά από μακροχρόνιες διαβουλεύσεις ψηφίσθηκε για πρώτη φορά η Οδηγία 2000/60/ΕΚ που προβλέπει τη θέσπιση πλαισίου κοινής κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων. Η Οδηγία αυτή αποτελεί ένα νομοθετικό πλαίσιο, το οποίο έχει σκοπό την ορθή διαχείριση και προστασία των επιφανειακών, υπόγειων, μεταβατικών και παράκτιων υδάτων. Οι επιμέρους στόχοι της (Άρθρο 1) που αφορούν μεταξύ άλλων στα επιφανειακά ύδατα είναι: α) Η προστασία και βελτίωση της κατάστασης των υδάτινων οικοσυστημάτων και η αποτροπή της περαιτέρω επιδείνωσής τους. β) Η προώθηση της αειφόρου χρήσης του νερού μέσω της μακροπρόθεσμης προστασίας των υδάτινων πόρων. γ) Η ενίσχυση της προστασίας και της βελτίωσης του υδάτινου περιβάλλοντος με ειδικά μέτρα για την προοδευτική μείωση των απορρίψεων, εκπομπών και διαρροών ουσιών «προτεραιότητας» (Άρθρο 16) και για την παύση ή τη σταδιακή εξάλειψη των απορρίψεων, εκπομπών και διαρροών των επικίνδυνων ουσιών προτεραιότητας (Άρθρο 16). δ) Η άμβλυνση των επιπτώσεων από τις πλημμύρες και τις ξηρασίες. Ως μονάδα εφαρμογής της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ θεωρείται η περιοχή λεκάνης απορροής ποταμού που περιλαμβάνει μία ή και περισσότερες γειτονικές μεταξύ τους λεκάνες απορροής μαζί με τα συναφή υπόγεια και παράκτια ύδατα (Άρθρο 2). Για κάθε μία από αυτές τις περιοχές, θα πρέπει να γίνει η ανάλυση των φυσικών και χημικών παραμέτρων, η ανάλυση συγκεκριμένων βιολογικών στοιχείων, η επισκόπηση των επιπτώσεων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στην κατάσταση των επιφανειακών και των υπόγειων υδάτων και η οικονομική ανάλυση της χρήσης ύδατος (Άρθρα 3, 5). Σε περίπτωση που η περιοχή λεκάνης απορροής ποταμού υπερβαίνει τα όρια της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, τα Κράτη Μέλη οφείλουν να συντονιστούν με τα ενδιαφερόμενα τρίτα κράτη, με σκοπό την κατάρτιση ενιαίου σχεδίου διαχείρισής της (Άρθρο 10). Απώτερος σκοπός είναι η επίτευξη της καλής οικολογικής κατάστασης όλων των φυσικών υδάτινων οικοσυστημάτων έως το 2015 (Άρθρο 4). Επιπλέον, σύμφωνα με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ πρέπει να γίνει η κατάταξη των συστημάτων επιφανειακών υδάτων σε μία από τις κατηγορίες επιφανειακών υδάτων (ποταμοί, λίμνες, μεταβατικά, παράκτια, τεχνητά, ιδιαιτέρως τροποποιημένα υδατικά 11

συστήματα) [(Παρ/μα ΙΙ, 1.1 (i)]. Για τα τεχνητά και ιδιαιτέρως τροποποιημένα υδατικά συστήματα ο απώτερος στόχος διαφοροποιείται σε επίτευξη καλού οικολογικού δυναμικού. Η οικολογική κατάσταση και το οικολογικό δυναμικό βασίζονται σε ορισμένα ποιοτικά στοιχεία (Πίν. 1.2.1.1). Τα βιολογικά αναλύουν τη χλωρίδα ή τη βενθική πανίδα μακροασπονδύλων ή/και την ιχθυοπανίδα προκειμένου να κατατάξουν τα ύδατα σε μια από τις 5 ποιοτικές κλάσεις (Εικ. 1.2.1.1). Τα φυσικά και χημικά στοιχεία συνήθως καταγράφονται και οι τιμές τους δεν πρέπει να ξεπερνούν ένα συγκεκριμένο όριο που προτείνεται από διάφορες οδηγίες, προκειμένου η κατάσταση να είναι καλή. Τα υδρομορφολογικά στοιχεία είναι πολύ σημαντικά στον καθορισμό της οικολογικής κατάστασης, καθώς μπορεί να επηρεάζουν τα βιολογικά και τα χημικά στοιχεία και να είναι ο λόγος μη επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων. Η οικολογική εκτίμηση του κάθε σταθμού επιφανειακών υδάτων πρέπει να εκφράζεται, σύμφωνα με το Άρθρο 1.4.1. του παραρτήματος V της Οδηγίας 2000/60/EK ως λόγος της απόκλισης των οικολογικών παραμέτρων από τις συνθήκες αναφοράς (Εικ. 1.2.1.1). Πίνακας 1.2.1.1. Ποιοτικά στοιχεία ταξινόμησης της οικολογικής κατάστασης των επιφανειακών υδάτων σύμφωνα με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ. Table 1.2.1.1. Quality elements for the classification of ecological status of surface water according to the Directive 2000/60. Ποιοτικά στοιχεία 1. Υδρόβια χλωρίδα 2. Μακροασπόνδυλα 3. Ιχθυοπανίδα 1. Υδρολογικό καθεστώς 2. Συνέχεια του ποταμού 3. Μορφολογία Α. Βιολογικά στοιχεία Β. Υδρομορφολογικά στοιχεία Γ. Φυσικοχημικά στοιχεία 1. Συνήθεις φυσικοχημικές παράμετροι (οξυγόνο, ph κ.α.) 2. Συγκεκριμένοι ρύποι Στην Ευρώπη υπάρχει πληθώρα μεθόδων για την εκτίμηση της ποιότητας των ποταμών, οι οποίες όμως χρησιμοποιούν διαφορετικές κλίμακες βαθμολογίας και επομένως διαφορετικά όρια στις κλάσεις ποιότητας. 12

Εικόνα 1.2.1.1. Ταξινόμηση της οικολογικής ποιότητας των ποταμών σύμφωνα με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ (από Αρτεμιάδου, 2007). Figure 1.2.1.1. Classification of the ecological quality of rivers, according to the Water Framework Directive 2000/60/EC (from Artemiadou, 2007). Οι συνθήκες αναφοράς πρέπει να καθοριστούν ξεχωριστά για κάθε τύπο ποταμού με βάση το σύστημα Α ή το Β σύμφωνα με το Παράρτημα II της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Επειδή όμως τα Κράτη μέλη δεν έχουν πολλαπλά δεδομένα αναφοράς για κάθε τύπο και για όλες τα βιολογικά στοιχεία, ήταν αναγκαίο να ταξινομηθούν οι ποταμοί της Ευρώπης σε πολύ λιγότερους τύπους που να αντιπροσωπεύουν όσο το δυνατόν καλύτερα τους υπάρχοντες και αυτό έγινε με το σύστημα Β. Έτσι, τα ποτάμια της Β. Ευρώπης και της Μεσογείου, χωρίστηκαν αρχικά σε 5 και κατόπιν σε 4 τύπους ποταμών (RM-1,2,4,5) (Πίν. 1.2.1.2) γιατί για τα μεγάλα και βαθιά ποτάμια δεν βρέθηκαν σταθμοί αναφοράς. Για κάθε τύπο ποταμών καθορίστηκαν οι τυποχαρακτηριστικές συνθήκες αναφοράς για όσα στοιχεία υπήρχαν από κάθε βιολογική παράμετρο και για κάθε υδατικό σύστημα των επιφανειακών υδάτων. Η Ελλάδα ανήκει στη Μεσογειακή Γεωγραφική Ομάδα Διαβαθμονόμησης. Επειδή για το κάθε σύστημα των επιφανειακών υδάτων δεν υπήρχαν δεδομένα από σταθμούς αναφοράς για την κάθε βιολογική παράμετρο αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθούν οι βιολογικές παράμετροι που χαρακτηρίζουν καλύτερα τις διαβαθμίσεις της ρύπανσης σε πενταβάθμια κλίμακα αξιολόγησης ξεχωριστά για το κάθε υδατικό σύστημα. Για τα ποτάμια επιλέχθηκαν τα βενθικά μακροασπόνδυλα και τα βενθικά διάτομα ως τα καλύτερα για την εκτίμηση της ποιότητας ως προς την οργανική ρύπανση. Για τα πρώτα υπήρχε αφθονία δεδομένων για τα περισσότερα ποτάμια της Ευρώπης. Δημιουργήθηκε λοιπόν μια Ευρωπαϊκή βάση (benchmark database) (Buffagni et al. 2005, 2006) με δεδομένα αναφοράς των οικογενειών των βενθικών μακροασπονδύλων που απαντούν στους τύπους RM 1, 2, 4, 5. 13

Πίνακας 1.2.1.2. Χαρακτηριστικά ποταμών Μεσογειακού τύπου (από Van de Bund et al., 2008). Table 1.2.1.2. Characteristics of the Mediterranean river types (from Van de Bund et al., 2008). Τύπος Χαρακτηρισμός Ποταμού Λεκάνη απορροής Υψόμετρο- Γεωμορφο λογία Γεωλογία υπόβαθρου Καθεστώς ροής Ποταμού R-M 1 Μικρός σε μεσαίο υψόμετρο 10-100 km² 200-800 m Μικτή Έντονα εποχικό R-M 2 Μεσαίος σε χαμηλό υψόμετρο 100-1000 km² <400 m Μικτή Έντονα εποχικό R-M 4 Μικρός/μεσαίος σε μεσογειακού τύπου βουνό 10-1000 km² 400-1500 m Μη πυριτικό υπόβαθρο (μικτή) Εποχικόμεταφορά ιζήματος R-M 5 Μικρός/εποχικός 10-100 km² <300 m Μικτή Πρόσκαιρο Για τους παραπάνω τύπους κατασκευάσθηκαν πολυμετρικοί δείκτες που βασίζονται στην αφθονία, στον αριθμό των ταξινομικών ομάδων (ποικιλότητα) των βενθικών μακροασπονδύλων και στην ευαισθησία τους στη ρύπανση όπως ορίζεται στην Οδηγία 2000/60. Ιδιαίτερο βάρος δίνεται στην εναρμόνιση των ορίων υψηλής/καλής ποιότητας και καλής/μέτριας ποιότητας, καθώς ο περιβαλλοντικός στόχος που θέτει η Οδηγία 2000/60/ΕΚ, είναι η καλή οικολογική ποιότητα των επιφανειακών υδάτων έως το 2015 ( Εικ. 1.2.1.2, Πίν. 1.2.1.3). Πίνακας 1.2.1.3. Όρια Υψηλής-Καλής και Καλής-Μέτριας ποιότητας του πολυμετρικού δείκτη STAR_ICMi που έχει καθοριστεί από την Γεωγραφική Ομάδα Διαβαθμονόμησης για την περίπτωση της Ελλάδας (WFD intercalibration technical report, EC, 2007). Table 1.2.1.3. High-Good and Good-Moderate boundary values for Greece, converted by regression into STAR_ICMi values (WFD intercalibration technical report, EC, 2007). Τύπος/Type RM1 RM2 RM4 Υψηλή/Καλή High/Good 0,95 0,94 0,96 Καλή/Μέτρια Good/Moderate 0,71 0,71 0,72 Όρια Η Οδηγία 2000/60/ΕΚ οριοθετεί μόνο το πλαίσιο μια κοινής Ευρωπαϊκής πολιτικής για την προστασία των υδάτων. Έτσι, σήμερα εργάζονται εξειδικευμένες ομάδες σε Ευρωπαϊκό επίπεδο με σκοπό τη διευκόλυνση της εφαρμογής της. Οι ομάδες έχουν δημοσιεύσει δεκαπέντε (15) έγγραφα-οδηγούς (Guidance Documents), τα οποία αν και δεν έχουν νομικό χαρακτήρα ούτε είναι δεσμευτικά, αναλύουν και αποσαφηνίζουν διάφορα επί μέρους θέματα της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Η Οδηγία έχει επιπλέον και κοινωνικό χαρακτήρα, καθώς α) καλεί όλους τους ενδιαφερόμενους, ακόμα και τους άμεσους χρήστες, να καταθέσουν θέσεις και απόψεις για την επίτευξη του στόχου της (Άρθρο 14) και β) επιβάλλει την κοστολόγηση του νερού (Άρθρο 9) με βάση την αρχή ο «ρυπαίνων πληρώνει». 14

1.2.2. Εναρμόνιση της Ελληνικής νομοθεσίας με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ Η εναρμόνιση της Ελληνικής νομοθεσίας με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ πραγματοποιήθηκε το 2003 με την ψήφιση και δημοσίευση του Νόμου 3199/2003. O Νόμος 3199/2003 θεσπίζει ένα γενικό νομοθετικό πλαίσιο, για την εφαρμογή του οποίου, όμως, είναι αναγκαίες διάφορες εκτελεστικές διατάξεις [Προεδρικά Διατάγματα (ΠΔ), Υπουργικές Αποφάσεις (ΥΑ) ή Κοινές Υπουργικές Αποφάσεις (ΚΥΑ), Αποφάσεις Εθνικής Επιτροπής Υδάτων, και αποφάσεις του γενικού Γραμματέα Περιφέρειας). Έως σήμερα έχουν εκδοθεί 5 υπουργικές αποφάσεις και ένα Προεδρικό Διάταγμα (Π.Δ. 51/8-03-2007). Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη αρκετά κενά στην εφαρμογή του νόμου. Αυτά έχουν εντοπισθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία έκρινε ότι η ενσωμάτωση της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ στην Ελληνική νομοθεσία ήταν πλημμελής (Καλλία 2006), με αποτέλεσμα η Ελλάδα να βρίσκεται ενώπιον του Δικαστηρίου Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Την όλη εποπτία σύμφωνα με το νόμο 3199/2003 την έχει το Υ.ΠΕ..ΧΩ.ΔΕ. (Eικ.1.2.2.1.). ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ Κυβέρνηση Συνεργασία ΥΠ.ΕΣ.Δ.Δ.Α. Υπ. Αγρ. Αν/ξης και Τροφίμων Υπ.Ανάπτυξης Υπ. Υγείας και Κοιν. Αλλ/γγύης Τεχνική Στήριξη ΙΓΜΕ ΔΕΗ ΕΛΚΕΘΕ Γ.Χ.Κ. ΑΕΙ ΕΥΔΑΠ ΔΕΥΑ Υπουργός ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε Εθνική Επιτροπή Υδάτων Κεντρική Υπηρεσία Υδάτων (Ειδ. Γραμματεία) Εθνικό Συμβούλιο Υδάτων Γεν. Γραμματέας Περιφέρειας Διεύθυνση Υδάτων Περιφέρειας Περιφερειακό Συμβούλιο Υδάτων Εθνικό Επίπεδο Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Μ.Κ.Ο. Κοινό Περιφέρεια Εικόνα 1.2.2.1. Η νέα διοικητική διάρθρωση για την προστασία και διαχείριση των υδάτων στην Εκλάδα (από Λαζάρου, 2004). Figure 1.2.2.1. The new administrative structure for the protection and management of the water bodies in Greece (from Lazarou 2004). 1.3. Εκτίμηση της ποιότητας του νερού με βιολογικά στοιχεία Η ιστορία της εκτίμησης της ποιότητας των ρεόντων υδάτων με βάση τους ζωντανούς οργανισμούς ξεκινά από το 19ο αιώνα, όταν διάφοροι ερευνητές παρατήρησαν ότι άλλοι οργανισμοί υπάρχουν σε ρυπασμένα ρέοντα νερά και άλλοι σε καθαρά (De Pauw & Vanhooren 1983, Metcalfe 1989). H χρησιμοποίηση οργανισμών για την εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας των επιφανειακών υδάτων έναντι των φυσικοχημικών παραμέτρων 15

παρουσιάζει διάφορα πλεονεκτήματα (Metcalfe 1989, Mason 1991, De Pauw & Hawkes 1993) όπως: α) Οι οργανισμοί επηρεάζονται από τις περιβαλλοντικές συνθήκες (υδάτινο περιβάλλον), τις καταγράφουν για αρκετό χρονικό διάστημα και δίνουν πληροφορίες για αποσπασματικές διαταραχές. Αντιθέτως, οι φυσικές και χημικές παράμετροι του νερού παρέχουν πληροφορίες μόνο για τη στιγμή της δειγματοληψίας, με αποτέλεσμα να είναι απαραίτητες πολλές δειγματοληψίες, ώστε να υπάρχει ολοκληρωμένη εκτίμηση της κατάστασης των υδάτων. β) Η έρευνα των βιολογικών στοιχείων μπορεί να δώσει πληροφορίες για συνθήκες τοξικής, μέτριας ή και μικρής έντασης ρύπανσης, για τις οποίες οι μετρήσεις ρουτίνας φυσικών και χημικών παραμέτρων δεν είναι επαρκείς (π.χ. σημαντικές χημικές ουσίες ενδέχεται να διαφεύγουν τη μέτρηση). γ) Όταν μελετώνται βιολογικά στοιχεία εκτιμάται απευθείας η επίδραση της ρύπανσης πάνω στους ζωντανούς οργανισμούς, ενώ τα αποτελέσματα των φυσικών και χημικών μεθόδων πρέπει να ερμηνευτούν σε βιολογική βάση. δ) Οι κοινωνίες των οργανισμών καταγράφουν το αποτέλεσμα από την επίδραση πολλών ρύπων. ε) Τα όρια που θέτουν οι χημικές και φυσικές μέθοδοι δεν επαρκούν, όταν η αξία της οικολογικής ποιότητας των εσωτερικών υδάτων (ποταμών και λιμνών) επεκτείνεται και πέρα από τη χρήση τους για ύδρευση, άρδευση και βιομηχανική χρήση, έτσι ώστε να συμπεριλαμβάνεται η αισθητική και οικολογική διάσταση. Έως σήμερα έχουν χρησιμοποιηθεί διάφορες ταξινομικές ομάδες ζωντανών οργανισμών όπως βακτήρια (π.χ. Escherichia coli), πρωτόζωα, μακρόφυτα, βενθικά μακροασπόνδυλα και ψάρια για την εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας των εσωτερικών υδάτων (Hellawell 1986, Mason 1991). Από αυτές, τα ψάρια συνεχώς κερδίζουν έδαφος στην επιστημονική κοινότητα (Joy & Death 2002, Breine et al. 2004, Kennard et al. 2006) για την καταλληλότητά τους στην ολοκληρωμένη εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας των εσωτερικών υδάτων. Τα βενθικά μακροασπόνδυλα, όμως, είναι οι οργανισμοί εκείνοι που συνδυάζουν τα περισσότερα πλεονεκτήματα ως δείκτες ρύπανσης των ποτάμιων οικοσυστημάτων, καθώς Είναι πολυπληθή και βρίσκονται παντού. Δεν μετακινούνται σε μεγάλες αποστάσεις, αντανακλώντας τις τοπικές συνθήκες. 16

Συλλέγονται με ημιποσοτικό τρόπο εύκολα και με μικρό οικονομικό κόστος και προσδιορίζονται επίσης εύκολα σε επίπεδο οικογένειας (σε σύγκριση με άλλα βιολογικά στοιχεία). Έχουν αρκετά μεγάλο κύκλο ζωής ώστε να καταγράφουν συνεχείς και αποσπασματικές διαταραχές. Αποτελούνται από πολλές διαφορετικές ταξινομικές ομάδες, με διαφορετικό βαθμό ευαισθησίας, με αποτέλεσμα η πιθανότητα να ανταποκριθούν στις αλλαγές που προκαλούνται από ρύπανση διαφορετικών διαβαθμίσεων να είναι μεγάλη (Hellawell, 1986; Metcalfe, 1989; Mason, 1991; De Pauw & Hawkes, 1993). Η χρήση τους ξεκίνησε από τις ΗΠΑ (De Pauw & Vanhooren 1983, Metcalfe 1989). Γρήγορα, όμως, εξαπλώθηκε και στην Ευρώπη, με αποτέλεσμα σήμερα να αποτελούν το βιολογικό εκείνο στοιχείο για το οποίο υπάρχουν τα περισσότερα δεδομένα για την εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας των ποταμών (Buffagni et al. 2005). Όταν μελετώνται τα βενθικά μακροασπόνδυλα, ένας παράγοντας κλειδί που θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη είναι το ενδιαίτημά τους (De Pauw & Vanhooren, 1983). Γενικώς με τον όρο «ενδιαίτημα» περιγράφεται το περιβάλλον στο οποίο διαβιούν οι ζωντανοί οργανισμοί. Στην περίπτωση των βενθικών μακροασπόνδυλων, αυτό μπορεί να ορισθεί ως το σύνολο των φυσικών, χημικών και βιολογικών χαρακτηριστικών που συνθέτουν ο,τιδήποτε τα περιβάλλει (Jowett, 1997). Η δομή του ενδιαιτήματος επηρεάζει άμεσα την ωοαπόθεση, την εύρεση καταφυγίου και την τροφική συμπεριφορά τους (Tickner et al., 2000) και είναι γνωστό ότι διαφορετικοί τύποι ποταμών ευνοούν διαφορετικές κοινωνίες βενθικών μακροασπόνδυλων (Verdonschot & Nijboer, 2000). Γενικώς, όσο μεγαλύτερη είναι η ποικιλότητα των ενδιαιτημάτων σε μια περιοχή τόσο μεγαλύτερη είναι και η βιοποικιλότητα στην περιοχή αυτή (Hynes 1970, Harper & Everard 1998). Δηλαδή, η κατανομή των βενθικών μακροασπόνδυλων στους ποταμούς μοιάζει με μωσαϊκό που καθορίζεται από τα υπάρχοντα ενδιαιτήματα, τα οποία επίσης επηρεάζονται από διάφορους παράγοντες (υδρολογικούς, γεωμορφολογικούς, βιολογικούς) (Brooks et al. 2005). Για το λόγο αυτό, η μελέτη των ενδιαιτημάτων πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της ολοκληρωμένης εκτίμησης της οικολογικής κατάστασης των ποταμών. 17

1.4. Βιολογική παρακολούθηση ρεόντων υδάτων στην Ευρώπη και την Ελλάδα Οι περισσότερες χώρες χρησιμοποιούν σήμερα δείκτες (βιολογικούς, σαπροβιοτικούς, πολυμετρικούς, μοντέλα) για την παρακολούθηση της ποιότητας των ρεόντων υδάτων τους προσαρμοσμένους στις ιδιαίτερες συνθήκες τους (Παράρτημα Ι, Πίνακας I) (Nixon 2002). Η Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη χρησιμοποιούν κυρίως παραλλαγές του σαπροβιοτικού δείκτη (Birk & Hering 2006), ενώ η Δυτική και η Νότια Ευρώπη χρησιμοποιούν κυρίως βιολογικούς δείκτες τελικής βαθμολογίας (δηλ. τύπου «σκορ») ή βασισμένους σε έναν πίνακα με δύο εισόδους. Στον πίνακα 1.4.1 συνοψίζονται οι σπουδαιότεροι βιολογικοί δείκτες στην Ευρώπη. Οι δείκτες που βασίζονται σε βενθικά μακροασπόνδυλα αποτελούν ένα πολύτιμο εργαλείο για την εκτίμηση της ποιότητας των ρεόντων υδάτων της Ευρώπης. Το γεγονός ότι αποφαίνονται με μια μόνο τιμή για την ποιότητα των νερών καθιστά εύκολη την επικοινωνία ανάμεσα σε επιστήμονες και μη επιστήμονες (τοπικές αρχές, βιομηχανία, πολίτες) και διευκολύνει τη λήψη αποφάσεων για μέτρα προστασίας, διαχείρισης και ανάπτυξης. Ωστόσο, χάνονται πολλές πληροφορίες όταν οι παραπάνω δείκτες αποτελούν το μοναδικό εργαλείο των προγραμμάτων παρακολούθησης της ποιότητας των ρεόντων υδάτων, όπως συχνά συνέβαινε στο παρελθόν (Mason, 1991). Στόχος δεν είναι οι δείκτες να αντικαταστήσουν τις άλλες περιβαλλοντικές παραμέτρους ή τη στατιστική ανάλυση των δεδομένων, αλλά να αποτελέσουν το πρώτο στάδιο παρακολούθησης της ποιότητας των επιφανειακών νερών. Παλαιότερες μελέτες έχουν δείξει ότι η στατιστική ανάλυση, για παράδειγμα, μπορεί να βοηθήσει στην περαιτέρω αξιολόγηση της ποιότητας των ρεόντων υδάτων περισσότερο από την εφαρμογή μόνον μερικών βιολογικών δεικτών (Coimbra et al. 1996, Fore et al. 1996, Lazaridou-Dimitriadou et al. 2000). Επιπλέον, η Οδηγία 2000/60/ΕΚ αναγνωρίζει την ανάγκη της ολοκληρωμένης προσέγγισης στην εκτίμηση της ποιότητας των ποταμών και την επιβάλλει. 18

Xώρα/ Country Bέλγιο/ Belgium Δανία / Denmark Γαλλία / France Eλλάδα Hellas Πίνακας 1.4.1. Κυριότεροι βιολογικοί δείκτες που βασίζονται σε βενθικά μακροασπόνδυλα για την εκτίμηση της ποιότητας των ρεόντων υδάτων στις χώρες της Ευρώπης (T: τάξη, O: οικογένεια, Γ: γένος, E: είδος). Table 1.4.1. Main European biotic indices and scores based on benthic macroinvertebrates for the assessment of running water quality (T: order, O: family, Γ: genus, E: species). Ακρωνύμιο/ Acronym BBI DSFI IBGN ΕΣΥΑ (αρχική μορφή) / HES (initial form) Όνομα δείκτη / Index name Bελγικός Bιολογικός Δείκτης Belgian Biotic Index Δείκτης πανίδας των δανέζικων ποταμών (Danish Stream Fauna Index) Γενικός Βιολογικός Δείκτης Κανονικοποιημένος, Indice Biologique Global Normalisé. Ελληνικό Σύστημα Αξιολόγησης / Hellenic Evaluation System Iταλία IBE Iταλικός Eκτεταμένος Bιολογικός Δείκτης, Italian Extended Biotic Index Ισπανία/ Πορτογαλία Spain / Portugal M. Βρετανία / G. Britain Πολωνία / Poland Ιρλανδία / Ireland Ουγγαρία IBMWP Ιβηρικός Bιολογικός Δείκτης Συνεχούς Παρακολούθησης, Biological Monitoring Working Party' BMWP/ ASPT Πολωνικός BMWP / BMWP- Q-rating Ουγγρικός BMWP / BMWP- Βιολογικός Δείκτης Συνεχούς Παρακολούθησης, Biological Monitoring Working Party/ Mέσος Δείκτης /Taxon, Average Score Per Taxon Πολωνικός Βιολογικός Δείκτης Συνεχούς Παρακολούθησης, Δείκτης βαθμολογημένης ποιότητας Ουγγρικός Βιολογικός Δείκτης Συνεχούς Παρακολούθησης, Τύπος Δειγματοληψίας Sampling type Ποιοτική/ Qualitative Ποιοτική/ Qualitative Επίπεδο ταξινομικού προσδιορισμού Taxonomical identification level Εύρος τιμών/ Range of values Βιβλιογραφία / References T O Γ Ε 0-10 Gabriels et al. (2005) O Γ 1-7 Skriver et al. (2000) Ημιποσοτική O 0-20 AFNOR Semiquantitative (1992) Ημιποσοτική T O 0.5-10 Aρτεμιάδου Semi- (1999), quantitative Artemiadou & Lazaridou (2005) Ποιοτική/ Qualitative T O Γ 0-14 Ghetti (1997) Ημιποσοτική O 0->150 Alba- Semi- Tercedor et quantitative al. (2002) Ημιποσοτική O 0->150/ Semi- 0-10 quantitative Ημιποσοτική Semiquantitative Ποιοτική/ Qualitative Ημιποσοτική O Semiquantitative Armitage et al. (1983) O 0->150 Από/from Buffagni et al. (2005) Ο Γ Ε 0-5 Από/from De Pauw & Hawkes (1993) Waterview db (2006) Στον ελλαδικό χώρο μέχρι στιγμής δεν υπάρχει κανένα δίκτυο ολοκληρωμένης παρακολούθησης της ποιότητας των ρεόντων υδάτων που να περιλαμβάνει τη μελέτη της 19

κοινωνίας των βενθικών μακροασπονδύλων. Μόνον αποσπασματικές μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί τα τελευταία σχεδόν 20 χρόνια. Τα κυριότερα προβλήματα που εντοπίστηκαν από τις προηγούμενες έρευνες κατά την εφαρμογή των ευρωπαϊκών βιολογικών δεικτών είναι ότι α) οι τελευταίοι δεν περιλαμβάνουν ορισμένες ταξινομικές ομάδες βενθικών μακροασπόνδυλων που υπάρχουν τις Μεσογειακές περιοχές και επομένως και τους ελληνικούς ποταμούς και β) δεν λαμβάνουν υπόψη την αφθονία αυτών των ταξινομικών ομάδων και τα ενδιαιτήματα στα οποία απαντούν (π.χ. τύπος υποστρώματος) (Kampa et al., 2000, Lazaridou-Dimitriadou et al,. 2000, 2004,). Μέρος αυτών των προβλημάτων έλυσε η αρχική μορφή του Ελληνικού Συστήματος Αξιολόγησης (ΕΣΥΑ) [(Hellenic Evaluation System (HESY)] (Αρτεμιάδου, 1999). Εν συνεχεία, ο δείκτης αυτός επανεξετάστηκε και εμπλουτίστηκε με περισσότερα δείγματα βενθικών μακροασπονδύλων από τους ποταμούς της Βόρειας και Κεντρικής Ελλάδας, που συλλέχθηκαν σε προγενέστερες έρευνες, με σκοπό να είναι πιο αξιόπιστη η εφαρμογή του στις περιοχές αυτές (Artemiadou & Lazaridou, 2005; Αρτεμιάδου, 2007). Επιπροσθέτως, το ΕΣΥΑ έχει διαβαθμονομηθεί για τους τρεις τύπους μεσογειακών ποταμών μόνον (RM- 1, 2, 4) [Artemiadou et al., 2008 (RM-4), Ntislidou et al. (RM-1,2), υπό δημοσίευση], για τους οποίους υπάρχει διαθέσιμη βάση Ευρωπαϊκών σταθμών αναφοράς (WFD intercalibration technical report, EC, 2007). Το 2004 δημοσιεύθηκε ένα σύστημα αξιολόγησης (Skoulikidis et al., 2004) με πολυμετρικό χαρακτήρα, βασισμένο στις δειγματοληψίες του AQEM (The Development and Testing of an Integrated Assessment System for the Ecological Quality of Streams and Rivers throughout Europe using Benthic Macroinvertebrates Ανάπτυξη ολοκληρωμένου συστήματος για την οικολογική ποιότητα τρεχούμενων νερών στην Ευρώπη με τη χρήση βενθικών μακροασπόνδυλων) (Αριθμός συμβολαίου: EVK1-CT-1999-00027). Ωστόσο, η εφαρμογή του δεν είναι ευέλικτη, καθώς η Ελληνική του έκδοση δεν είναι εφαρμόσιμη σε σταθμούς με χαμηλό υψόμετρο και σε πεδινές περιοχές και η προτεινόμενη δειγματοληψία είναι ποσοτική και επίπονη (απαιτούνται 20 δείγματα από κάθε σταθμό που να καλύπτουν συνολικά 1,25 m 2 ). 1.4.1. Ελληνικό Σύστημα Αξιολόγησης (Artemiadou & Lazaridou, 2005) Το ΕΣΥΑ αποτελεί ένα δείκτη για την εκτίμηση της ποιότητας του νερού που βασίζεται στα βενθικά μακροασπόνδυλα και καταλήγει σε πενταβάθμια κλίμακα όπως απαιτεί η Οδηγία 20

2000/60/ΕΚ. Βαθμολογεί 131 ταξινομικές ομάδες βενθικών μακροασπονδύλων και χρησιμοποιεί το ταξινομικό επίπεδο της οικογένειας (με εξαίρεση τους Ολιγόχαιτους και τα Οστρακώδη που είναι κλάσεις και τα Hydracarina). Οι 110 από αυτές τις ταξινομικές ομάδες (109 οικογένειες και 1 κλάση) προήλθαν από τον Ισπανικό δείκτη BMWP (Biological Monitoring Working Party Spanish: Ισπανικός Βιολογικός Δείκτης Συνεχούς Παρακολούθησης) (Πίν 1.4.4.1) (Alba-Tercedor & Sánchez-Ortega 1988) (το ΕΣΥΑ αποτελεί ουσιωδώς τροποποίηση αυτού του δείκτη). Πίνακας 1.4.4.1. Ταξινομικές ομάδες βενθικών μακροασπονδύλων που βαθμολογούνται από τον Ισπανικό δείκτη BMWP' (μεταφρασμένος από Alba-Tercedor & Sánchez-Ortega 1988) (οι αριθμοί στις παρενθέσεις αναφέρονται στον αριθμό των οικογενειών ή των ταξινομικών ομάδων κάθε ανώτερης ταξινομικής ομάδας). Table. 1.4.4.1. Benthic macroinvertebrate taxa scored according to the Spanish BMWP' (from Alba- Tercedor & Sánchez-Ortega 1988) (the numbers in the parentheses referred to the number of families or taxa of each higher taxa). Ταξινομικές ομάδες/taxa Ephemeroptera Plecoptera Οικογένειες/Ταξινομικές ομάδες Families/Taxa Siphlonuridae, Heptageniidae, Leptophlebiidae, Potamanthidae, Ephemeridae, Ephemerellidae, Oligoneuriidae, Baetidae, Caenidae (9) Taeniopterygidae, Leuctridae, Capniidae, Perlodidae, Perlidae, Chloroperlidae, Nemouridae (7) Odonata Lestidae, Agriidae (Calopterygidae), Gomphidae, Cordulegasteridae, Aeshnidae, Corduliidae, Libellulidae, Platycnemididae, Coenagriidae (9) Coleoptera Hemiptera Trichoptera Megaloptera Sialidae (1) Diptera Dryopidae, Elminthidae, Helophoridae, Hydrochidae, Hydraenidae, Clambidae, Haliplidae, Curculionidae, Chrysomelidae, Helodidae, Hydrophilidae, Hygrobiidae, Dytiscidae, Gyrinidae (14) Aphelocheiridae, Mesoveliidae, Hydrometridae, Gerridae, Nepidae, Naucoridae, Notonectidae, Pleidae, Corixidae (9) Phryganeidae, Molannidae, Beraeidae, Odontoceridae, Leptoceridae, Goeridae, Lepidostomatidae, Brachycentridae, Sericostomatidae, Psychomyidae, Philopotamidae, Glossosomatidae, Rhyacophilidae, Polycentropodidae, Limnephilidae Hydroptilidae, Hydropsychidae (17) Athericidae, Blephariceridae, Tipulidae, Simuliidae, Tabanidae, Stratiomyidae, Empididae, Dolichopodidae, Dixidae, Ceratopogonidae, Anthomyidae, Limoniidae, Psychodidae, Chironomidae, Culicidae, Muscidae, Thaumaleidae, Ephydridae (18) Crustacea Astacidae, Corophiidae, Gammaridae, Asellidae, Ostracoda (5) Mollusca Neritidae, Viviparidae, Ancylidae Unionidae, Valvatidae, Hydrobiidae, Lymnaeidae, Physidae, Planorbidae Sphaeriidae, Bithyniidae, Bythinellidae(12) Annelida Piscicolidae, Glossiphonidae, Hirudinidae, Erpobdellidae, Oligochaeta (όλη η κλάση) ( 5) Platyhelminthes Planariidae, Dendrocoelidae, Dugesiidae (3) Acari Hydracarina (1) 21

Στους ελληνικούς ποταμούς όμως υπάρχουν ακόμη περισσότερες οικογένειες από αυτές του Ισπανικού BMWP (Αρτεμιάδου 1999). Για το λόγο αυτό έγινε προσθήκη επιπλέον 19 οικογενειών (19) στο ΕΣΥΑ (Πιν 1.4.4.2), οι οποίες είχαν ήδη βρεθεί στα δείγματα, στα οποία είχε βασιστεί ο δείκτης ή αναμένονταν να βρεθούν στον ελλαδικό χώρο σύμφωνα με τον Illies (1978). Επιπλέον, έγινε διαχωρισμός της οικογένειας Chironomidae σε μη κόκκινα (not red) και κόκκινα άτομα (red) και από την κλάση των Ολιγόχαιτων διαχωρίστηκε μόνο η οικογένεια Tubificidae. Ο διαχωρισμός αυτός κρίθηκε απαραίτητος εξαιτίας της μεγάλης αφθονίας των μη κόκκινων ατόμων της οικογένειας Chironomidae και των ατόμων της κλάσης των Ολιγόχαιτων (εκτός από την οικογένεια Tubificidae), οι οποίες βαθμολογούνται με βάση διαφορετικές κατηγορίες σχετικής αφθονίας σε σύγκριση με όλες τις υπόλοιπες ταξινομικές ομάδες (βλ. Παράρτημα). Πίνακας 1.4.4.2. Οικογένειες που προστέθηκαν στο ΕΣΥΑ (οι αριθμοί στις παρενθέσεις αναφέρονται στον αριθμό των οικογενειών ή των ταξινομικών ομάδων κάθε ανώτερης ταξινομικής ομάδας). Table 1.4.4.2. Families added to HESY (the numbers in the parentheses referred to the number of families or taxa of each higher taxa). Ταξινομικές ομάδες Οικογένειες Ephemeroptera Isonychiidae*, Neoephemeridae*, Polymitarcidae (3) Coleoptera Hydroscaphidae (1) Hemiptera Belostomatidae*, Veliidae, Hebridae (3) Trichoptera Thremmatidae, Ecnomidae, Helicopsychidae (3) Diptera Rhagionidae, Syrphidae, Chaoboridae (3) Crustacea Grapsidae, Potamonidae, Atyidae (3) Mollusca Acroloxidae, Melaniidae, Ellobiidae (3) *Οικογένειες που μέχρι σήμερα δεν έχουν βρεθεί σε δείγματα Η βαθμολογία του δείκτη λαμβάνει υπόψη το άθροισμα των βαθμολογιών των ταξινομικών ομάδων των βενθικών μακροασπονδύλων (HES, ΕΣΑ). Το ΕΣΥΑ, αν και στηρίζεται στο αντίστοιχο συστήματα αξιολόγησης των Ισπανών, λαμβάνει υπόψη και τη σχετική αφθονία των ταξινομικών ομάδων των βενθικών μακροασπονδύλων. Η βαθμολογία των ευαίσθητων ταξινομικών ομάδων κατά το ΕΣΥΑ αυξάνεται με τη σχετική αφθονία τους, ενώ αντίθετα των ανθεκτικών ομάδων μειώνεται (Artemiadou& Lazaridou, 2005) (Παράτημα). Το πηλίκο της βαθμολογίας που προέρχεται από το άθροισμα των βαθμολογιών των ταξινομικών ομάδων (HES, ΕΣΑ) διαιρείται με τον αριθμό των ταξινομικών ομάδων που βαθμολογήθηκαν (ΑHES, Μέσος ΕΣΑ). Ακόλουθα, τόσο το άθροισμα όσο και ο λόγος βαθμολογούνται από το 1 μέχρι το 5 (όσο πιο υψηλές είναι οι τιμές τόσο πιο μεγάλο βαθμό παίρνουν) με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με την ποικιλία (πλούσιων ή φτωχών) των διαθέσιμων ενδιαιτημάτων και υπολογίζεται το ημιάθροισμα των βαθμών αυτών. Τα ενδιαιτήματα κατατάσσονται σε πλούσια ή φτωχά σύμφωνα με μια 22

μήτρα που βασίζεται στην ύπαρξη βλάστησης, μικτού ή άλλου υποστρώματος κ.λ.π. (Chatzinikolaou et al, 2006). Η τελική ερμηνεία (Υψηλή, Καλή, Μέτρια, Ελλιπής, Κακή) της ποιότητας του νερού είναι η ερμηνεία του ημιαθροίσματος και βασίζεται σε πενταβάθμια κλίμακα όπως απαιτεί η Οδηγία 2000/60/ΕΚ. 1.5. Κλείδες αναγνώρισης Οι κλείδες είναι ειδικά εργαλεία τα οποία χρησιμεύουν στην αναγνώριση και ταξινόμηση των ζωντανών οργανισμών. Ο ρόλος τους είναι απόλυτα χρηστικός και ο σκοπός τους είναι να διευκολύνουν όσο το δυνατόν περισσότερο τη διαδικασία του προσδιορισμού. Επομένως, με τη βοήθειά τους, ο ερευνητής μετά από μια σειρά συνεχόμενων επιλογών, καταλήγει να τοποθετήσει το υπό εξέταση δείγμα στη σωστή ταξινομική ομάδα. Η κατασκευή μιας κλείδας αποτελεί χρονοβόρα διαδικασία καθώς απαιτεί την επιλογή και την εξονυχιστική εξέταση των πιο χρήσιμων και ξεκάθαρων διαγνωστικών χαρακτήρων. Τα δομικά υλικά για την κατασκευή μιας κλείδας είναι οι κλειδικοί χαρακτήρες, οι οποίοι μπορεί να είναι τόσο ποιοτικοί όσο και ποσοτικοί. Ιδανικοί κλειδικοί χαρακτήρες είναι αυτοί που ισχύουν για όλα τα άτομα ενός πληθυσμού, είναι απόλυτοι και όχι σχετικοί, είναι εξωτερικοί ώστε να μπορούν να παρατηρηθούν άμεσα και τέλος, είναι σταθεροί (χωρίς μεγάλη ποικιλομορφία ανάμεσα στα άτομα). Καλύτερες κλείδες θεωρούνται οι διχοτομικές, δηλαδή αυτές που δίνουν δύο εναλλακτικές επιλογές σε κάθε βήμα. Ο τρόπος έκφρασης των χαρακτήρων πρέπει να είναι τηλεγραφικός και κρίνεται ιδιαίτερα χρήσιμο σε κάποιες περιπτώσεις (όταν οι πρώτοι δεν είναι εύκολο να παρατηρηθούν σε κάποια κατεστραμμένα ή ατελή δείγματα) η χρησιμοποίηση συμπληρωματικών χαρακτήρων (Βουλτσιάδου, 1998). Οι πιο κοινές μορφές διχοτομικών κλειδών είναι η δαντελωτή, η παρενθετική και η εικονογραφημένη κλείδα. Η σχέση μεταξύ των διαφόρων διαιρέσεων είναι εμφανής στις δαντελωτές κλείδες, αλλά οι επιλογές μπορεί να είναι απομακρυσμένες μεταξύ τους. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιούνται μόνο σε μικρές κλείδες. Οι παρενθετικές κλείδες είναι οι πιο διαδεδομένες, καθώς οι επιλογές εμφανίζονται η μία δίπλα στην άλλη και κάνουν πιο εύκολη τη σύγκριση. Επίσης, μπορούν να χρησιμοποιηθούν και αμφίδρομα. Οι εικονογραφημένες κλείδες κρίνονται ιδιαίτερα χρήσιμες, κυρίως για προσδιορισμούς από μη ειδικούς ή για προσδιορισμούς στο πεδίο (Pankhurst, 1978; Βουλτσιάδου, 1998). Οι φωτογραφικές κλείδες ωστόσο, παρουσιάζουν περισσότερα πλεονεκτήματα, καθώς απεικονίζουν την πραγματική εικόνα με χρώματα και παρέχουν πιο λεπτομερή απεικόνιση του υπό εξέταση δείγματος, διευκολύνοντας τον ερευνητή (ειδικό ή μη ειδικό) στη σωστή λήψη απόφασης σε μικρό χρονικό διάστημα. Συνεπώς, ο συνδυασμός μιας παρενθετικής και 23

μιας φωτογραφικής κλείδας έχει σαν αποτέλεσμα την απλούστευση της χρονοβόρας διαδικασίας του προσδιορισμού των δειγμάτων τόσο από ειδικούς όσο και από μη ειδικούς ερευνητές. 1.5.1 Αναγνώριση βενθικών μακροασπονδύλων στην Ελλάδα Μέχρι σήμερα, στην Ελλάδα δεν υπάρχουν κλείδες βενθικών μακροσαπονδύλων μεταφρασμένες στα ελληνικά και για το λόγο αυτό χρησιμοποιούνται ξενόγλωσσα εγχειρίδια. Αυτά τα εγχειρίδια αναφέρονται στις ταξινομικές ομάδες βενθικών μακροασπονδύλων που απαντούν σε ποτάμια ενδιαιτήματα της Μεσογείου. Το πρώτο πρόβλημα που δημιουργείται κατά την αναγνώριση των βενθικών μακροασπονδύλων είναι η γλώσσα συγγραφής αυτών των εγχειριδίων [(ιταλικά (Campaioli et al, 1994), ισπανικά (Orive & Rallo, 2002) και γαλλικά (Tachet et al., 2000), καθώς καμία από αυτές δεν είναι ευρέως γνωστή. (Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθεί ότι υπάρχουν και αγγλικές κλείδες, όμως είναι προγενέστερες αυτών τριών αυτών εγχειριδίων). Σε ένα πρώτο επίπεδο, το πρόβλημα αυτό επιλύθηκε από τη μετάφραση της ισπανικής κλείδας (Orive & Rallo, 2002), η οποία είχε μεταφραστεί από τη Βιολόγο Στατήρη Ξανθή και διανέμεται τα τελευταία χρόνια στο πλαίσιο των αντίστοιχων εργαστηριακών μαθημάτων του τμήματος Βιολογίας, όμως είναι απλή καθώς δεν καλύπτει το σύνολο των οικογενειών που απαντούν στα ελληνικά ποτάμια. Επομένως, ο ερευνητής είναι αναγκασμένος να συμβουλεύεται περισσότερα εγχειρίδια, με αποτελέσματα να χρονοτριβεί. Επιπροσθέτως, σε κανένα από αυτά δεν υπάρχουν φωτογραφίες των υπό εξέταση οργανισμών, παρά μόνον εικονογραφημένα σκίτσα. 1.6. Σκοπός και στόχοι της έρευνας Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν η δημιουργία μιας ελληνόγλωσσης, φωτογραφικής κλείδας που να περιέχει όλες τις ταξινομικές ομάδες που βαθμολογούνται από το ΕΣΥΑ (Artemiadou & Lazaridou, 2005). Ο συνδυασμός των δύο αυτών στοιχείων έχει απώτερο στόχο την απλούστευση της διαδικασίας της αναγνώρισης βενθικών μακροασπονδύλων και κατ επέκταση την απλούστευση της διαδικασίας της αξιολόγησης της ποιότητας του νερού που βασίζεται στα βενθικά μακροασπόνδυλα. 24

2. ΥΛΙΚΑ & ΜΕΘΟΔΟΙ 2.1. Προέλευση δειγμάτων και μέθοδος δειγματοληψίας βενθικών μακροασπονδύλων Προκειμένου να υπάρξει πρωτότυπο φωτογραφικό υλικό για τη δημιουργία της κλείδας, χρησιμοποιήθηκαν δείγματα από προγενέστερες δειγματοληψίες βενθικών μακροασπονδύλων. Τα δείγματα αυτά προήλθαν από δειγματοληψίες σε ποτάμια της Βόρειας και Κεντρικής Ελλάδας και πραγματοποιήθηκαν από μέλη του εργαστηρίου Ζωολογίας του τμήματος Βιολογίας στο από το 1992 (Anagnostopoulou, 1992; Anagnostopoulou et al.,1994; Tσιαούση & Λαζαρίδου-Δημητριάδου, 1994; Tσιαούση, 1995; Aρτεμιάδου, 1996; Yφαντής, 1996; Copeland et al. 1997; Λαζαρίδου-Δημητριάδου, 1998, Ford et al., 1998; Langrick et al., 1998; Artemiadou et al,. 1999; Drouin et al,. 1999; Yfantis et al., 1999; Kampa et al., 2000; Lazaridou-Dimitriadou et al., 2000; Λαζαρίδου-Δημητριάδου, 2001; Χατζηνικολάου, 2001; Λαζαρίδου, 2002; Στατήρη, 2002; Lazaridou-Dimitriadou et al., 2004; Ilia et al,. 2005; Χειμωνοπούλου, 2005; Chatzinikolaou et al., 2006; Κατσικάτσου, 2006; Πατσιά και συν. 2008; Argyroudi et al., 2009). Επιπλέον, το καλοκαίρι του 2008 πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες στο πλαίσιο του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος των τμημάτων Βιολογίας, Γεωλογίας και Πολιτικών Μηχανικών του Α.Π.Θ. στους ποταμούς Αξιό, Αλικάμονα και Νέστο (Πατσιά και συν. 2008; Σωματαρίδου και συν.; 2008 Φραγκουλίδου και συν. 2008). Οι δειγματοληψίες πραγματοποιήθηκαν σε όλες τις περιπτώσεις σύμφωνα με την ημιποσοτική μέθοδο 3 λεπτών λακτίσματος-σάρωσης (3 min kick-sweep) (Armitage & Hogger, 1994) συν 1 λεπτό σάρωσης της παρόχθιας βλάστησης όταν υπήρχε (Wright, 2000; Κεμιτζόγλου, 2004). Ως δειγματολήπτης χρησιμοποιήθηκε μια απόχη σχήματος D που αποτελείται από δίχτυ με επιφάνεια πλαισίου 575 cm 2 (25 cm x 23 cm), άνοιγμα ματιού 0,09 cm και βάθος 27,5 cm, καθώς και ξύλινο κοντάρι ύψους 150 cm (standard NRA pond net). Η απόχη αυτή ακολουθεί το πρότυπο ISO 7828:1985 (που μετονομάσθηκε σε EN 27828: 1994) (Davies, 2001). H απόχη τοποθετούνταν αντίθετα στο ρεύμα του ποταμού και ο χειριστής αναμόχλευε για 4 λεπτά τα ενδιαιτήματα ανάντη του δειγματολήπτη, έτσι ώστε τα μακροασπόνδυλα να παρασύρονται από το ρεύμα του ποταμού προς το δίχτυ της απόχης. Κατά τη διάρκεια κάθε δειγματοληψίας γινόταν προσπάθεια να καλυφθούν αναλογικά όλα τα διαφορετικά ενδιαιτήματα που υπήρχαν στο σταθμό σύμφωνα με τη μήτρα για την ποικιλότητα των ενδιαιτημάτων (Chatzinikolaou et al., 2006). Στη συνέχεια, το υλικό που 25