Φπρνθνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά παηδηψλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο

ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΓΙΑΣΜΗΜΑΣΙΚΟ ΓΙΑΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ «Φπρνπαηδαγσγηθή ηεο Έληαμεο: Έλα ζρνιείν γηα όινπο» ΓΙΠΛΧΜΑΣΙΚΗ ΔΡΓΑΙΑ ΜΔ ΘΔΜΑ: Φπρνθνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά παηδηψλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο Δπφπηεο: Καζεγήηξηα Μαίξε Σδνπξηάδνπ Καζεγεηήο Αλδξέαο Καξαθίηζηνο Λέθηνξαο Μαξία Γθέθα Μεηαπηπρηαθή Φνηηήηξηα: Αζελά Νείια ΑΜ: 118 Θεζζαινλίθε 2014

Πεξηερόκελα Πεξίιεςε...3 Δηζαγσγή.....4 1. Μαζεζηαθέο δπζθνιίεο: νξηζκνί, επίδξαζε ζηε ζρνιηθή πξάμε θαη ραξαθηεξηζηηθά 1.1. Οξηζκνί.. 6 1.2. Δπίδξαζε ζηε ζρνιηθή πξάμε....8 1.3. Αηηηνινγία.10 1.3.1. Οπηηθή θαη αθνπζηηθή αληίιεςε...11 1.3.2. Δμειηθηηθή δηαηαξαρή ζπληνληζκνχ..12 1.3.3. Μλήκε...12 1.3.4. Λφγνο.13 1.3.5. Μεηαγλψζε- ηξαηεγηθέο..14 1.2. Φπρνθνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά..15 1.2.1. πλαηζζεκαηηθή εμέιημε...17 1.2.2.Απην-ξχζκηζε...19 1.2.3. Κίλεηξα..20 1.2.4. Απηναληίιεςε...22 1.2.5. Κνηλσληθέο ζρέζεηο...25 1.2.6. Δπίιπζε ζπγθξνχζεσλ..29 1.2.7. πκπεξηθνξά..31 1.2.8. Μαζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη εθεβεία..32 1.2.9. θνπφο ηεο έξεπλαο 33 2. Μεζνδνινγία 2.1. πκκεηέρνληεο...35 2.2. Δξγαιείν έξεπλαο - Γηαδηθαζία.35 2.3. Αλάιπζε απνηειεζκάησλ.36 3. Απνηειέζκαηα 31 4. πδήηεζε ησλ επξεκάησλ 55 ύλνςε θαη πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο 64 Βηβιηνγξαθία.....66 Παξάξηεκα 1..71 Παξάξηεκα 2...97 2

Πεξίιεςε Ο ζθνπφο ηεο παξνχζαο έξεπλαο είλαη λα ειέγμεη ηελ ππφζεζε αλ νη ΜΓ δεκηνπξγνχλ ζηνπο καζεηέο ζπγθεθξηκέλα ςπρνθνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά, ε νπνία θαίλεηαη λα επηβεβαηψλεηαη απφ πνηθίιεο έξεπλεο. Υξεζηκνπνηψληαο ηηο απαληήζεηο ελλέα εθπαηδεπηηθψλ γηα δχν νκάδεο παηδηψλ (60 ζην ζχλνιφ ηνπο) ε πξψηε σο νκάδα καζεηψλ κε ΜΓ θαη ε δεχηεξε σο νκάδα καζεηψλ ρσξίο ΜΓ νη νπνίεο αλαιχζεθαλ κέζα απφ έλα πνζνηηθφ πεξηγξαθηθφ πιαίζην αλαδείρηεθαλ ηα εμήο θχξηα δχν επξήκαηα: (α) ζηε δηδαθηηθή πξάμε νη καζεηέο κε ΜΓ ππνιείπνληαη ζεκαληηθά ζε ζρέζε κε ηνπο καζεηέο ρσξίο ΜΓ φζνλ αθνξά ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε καζεζηαθή δηαδηθαζία θαη ζηελ απνδνρή ηνπο απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο θαη (β) ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο νη καζεηέο κε ΜΓ, ηφζν ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο φζν θαη ζηελ απνδνρή ηνπο απφ ηνπο άιινπο, δελ θαίλεηαη λα δηαθέξνπλ απφ ηνπο καζεηέο ρσξίο ΜΓ. Σα επξήκαηα απηά δελ επηβεβαηψλνπλ ηελ βαζηθή ππφζεζε εγείξνληαο ην εξψηεκα θαηά πφζν νη ΜΓ σο αίηην θαη ζπγθεθξηκέλα ςπρνθνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ ππνηίζεηαη φηη ηηο ζπλνδεχνπλ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ σο κία θαζνξηζκέλε θαη απνδεδεηγκέλε αηηηαθή ζρέζε. Λέμεηο θιεηδηά: Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο, Φπρνθνηλσληθά Υαξαθηεξηζηηθά, Φπρνινγηθή Δμέιημε, Κνηλσληθέο ζρέζεηο 3

Abstract The purpose of this research is to test the hypothesis, which seems to be confirmed by various studies, whether learning difficulties cause specific psychosocial features to students. Using the answers of nine teachers for two groups of students (60 in total) the first group as students with learning difficulties and the second group as students without learning difficulties which were analyzed through a quantitative descriptive framework, two main findings emerged: (a) in learning practice students with learning difficulties seem to differ significantly compared with students without learning difficulties in their participation in learning process and their acceptance by their peers and (b) in their social relationships (social skills and their acceptance of the others) students with learning difficulties do not seem to differ from students without learning difficulties. These findings, which do not support the above hypothesis, raise the question of whether learning difficulties as a cause and the specific psychosocial features that are supposed to accompany them constitute a predetermined and a proven causal relation. Key words: learning difficulties, psychosocial features, psychological development, learning participation, social competence, social relationships 4

Δηζαγσγή Οη Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο (ΜΓ εθεμήο) απνηεινχλ έλα ζεκαληηθφ πεδίν έξεπλάο θαη εθαξκνγήο (κε ηελ έλλνηα ησλ ζρεδηαζκέλσλ παξεκβάζεσλ ζηε δηδαθηηθή πξάμε) ζηελ Δηδηθή Αγσγή ζην επξχηεξν πιαίζην ηεο Παηδαγσγηθήο Δπηζηήκεο. ην πεδίν απηφ έρνπλ πξνηαζεί δηάθνξεο πξνζεγγίζεηο θαη ζεσξεηηθέο παξαδνρέο γηα ηα καζεζηαθά πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ νη καζεηέο (δεο Κνιηάδεο 1991, 1995, 1997 θαη Καπξαβέινπ 2011): Η ηαηξηθή πξνζέγγηζε εζηηάδεη ζηνλ εληνπηζκφ ελφο νξγαληθνχ παξάγνληα πνπ ζρεηίδεηαη κε ηε ιεηηνπξγία ηνπ εγθεθάινπ. Η ζπκπεξηθνξηθή πξνζέγγηζε εζηηάδεη ζηηο αιιαγέο πνπ ζπκβαίλνπλ ζηελ εκθαλή ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ θαη ππνζηεξίδεη φηη δελ έρνπλ ζεκαζία νη εζσηεξηθέο δηεξγαζίεο πνπ ιακβάλνπλ ρψξα θαηά ηε δηάξθεηα ηεο κάζεζεο. Η γλσζηηθή πξνζέγγηζε επηθεληξψλεηαη ζε παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηηο γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο, π.ρ. ειιείκκαηα ζηελ νπηηθή ή αθνπζηηθή αληίιεςε. Η επνηθνδνκεηηζκόο σο πξνζέγγηζε ππνζηεξίδεη φηη ε λφεζε είλαη κηα ιεηηνπξγία θαηαζθεπήο λνεκάησλ βαζηδφκελε πάλσ ζηελ φιε εκπεηξία ηνπ αηφκνπ. Η δφκεζε ηεο γλψζεο είλαη επνκέλσο κηα ιεηηνπξγία πνπ βαζίδεηαη ζηηο πξνυπάξρνπζεο εκπεηξίεο, ηηο λνεηηθέο θαηαζθεπέο, ηηο πεπνηζήζεηο, ηηο «ζεσξίεο» πνπ ν θαζέλαο ρξεζηκνπνηεί, πξνθεηκέλνπ λα εξκελεχζεη αληηθείκελα ή γεγνλφηα. Οη θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο πξνζεγγίζεηο ππνζηεξίδνπλ κηα θνηλσληθνθεληξηθή ζεψξεζε ηεο αλάπηπμεο ζηελ νπνία ηνλίδεηαη ν ξφινο πνπ παίδνπλ νη θνηλσληθνπνιηηηζηηθνί παξάγνληεο ζηε γέλεζε ηεο γλψζεο θαη ηελ πνξεία κάζεζεο θαη αλάπηπμεο ηνπ αηφκνπ. Οη αλζξσπηζηηθέο πξνζεγγίζεηο ππνζηεξίδνπλ ηελ ππεξνρή ησλ αλζξψπηλσλ πξνζψπσλ θαη δίλνπλ έκθαζε ζηηο εζσηεξηθέο δηεξγαζίεο πνπ αλαπηχζζεη ην άηνκν κέζσ ηεο αιιειεπίδξαζεο κε ηνπο άιινπο, πεηπραίλνληαο ζπλαηζζεκαηηθή αλάπηπμε, απηνπξαγκάησζε θαη απηφ-νινθιήξσζε. 5

πγθεθξηκέλα, θαζψο ε ηαηξηθή θαη ε ζπκπεξηθνξηθή πξνζέγγηζε δελ έρνπλ πεξηιάβεη ζην επίθεληξν ησλ εξεπλψλ ηνπ ηα ςπρνθνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ παηδηψλ κε ΜΓ, ην δήηεκα απηφ έρεη εξεπλεζεί ζπζηεκαηηθά ζηηο ππφινηπεο πξνζεγγίζεηο, νη νπνίεο έδσζαλ έκθαζε ζην θνηλσληθφ πιαίζην θαη ηηο αλάγθεο ησλ παηδηψλ. Η βαζηθή ππφζεζε πνπ δηαηππψζεθε ζην πιαίζην ησλ εξεπλψλ ησλ πξνζεγγίζεσλ απηψλ κπνξεί λα ζπλνςηζηεί σο εμήο: νη καζεηέο κε ΜΓ έρνπλ ζπγθεθξηκέλα ςπρνθνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ηα νπνία νθείινληαη ζ απηέο θαη ηα νπνία επεξεάδνπλ ηελ ςπρνινγηθή ηνπο αλάπηπμε θαη ηελ πνηόηεηα ησλ θνηλσληθώλ ηνπο ζρέζεσλ. Όκσο φπσο ζα αλαδεηρηεί ζηελ παξνχζα έξεπλα ε παξαπάλσ ζέζε κε ηε κνξθή ππφζεζεο δελ επηβεβαηψζεθε εγείξνληαο ην εξψηεκα θαηά πφζν νη ΜΓ σο αίηην θαη ζπγθεθξηκέλα ςπρνθνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ ππνηίζεηαη φηη ηηο ζπλνδεχνπλ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ σο κία θαζνξηζκέλε θαη απνδεδεηγκέλε αηηηαθή ζρέζε. ην πξψην Κεθάιαην αλαθέξεηαη ε ζρεηηθή βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε θαη ζηε ζπλέρεηα, ζην δεχηεξν Κεθάιαην, ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα θαη ε κεζνδνινγία πνπ επηιέρηεθε γηα ηελ δηεξεχλεζή ηνπο. Σα επξήκαηα ηεο έξεπλαο παξνπζηάδνληαη ζην ηξίην Κεθάιαην, φπνπ αλαδεηθλχνληαη ζπζηεκαηηθά νη νκνηφηεηεο θαη δηαθνξέο ησλ παηδηψλ κε θαη ρσξίο ΜΓ ζε ζρέζε κε ηελ καζεζηαθή δηαδηθαζία θαη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο. Γη απηφ ζην ηέηαξην Κεθάιαην ππνζηεξίδεηαη φηη ππάξρνπλ ηνκείο φπνπ θαίλεηαη φηη νη καζεηέο κε ΜΓ δελ δηαθέξνπλ απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο ηφζν ζηνλ θνηλσληθφ φζν δηαθέξνπλ ζηε καζεζηαθή ζπκπεξηθνξά. Σέινο, ηίζεληαη νη πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο θαη πξνηάζεηο γηα πεξαηηέξσ δηεξεχλεζε. 6

1. Μαζεζηαθέο δπζθνιίεο: νξηζκνί, επίδξαζε ζηε ζρνιηθή πξάμε θαη ραξαθηεξηζηηθά 1.1 Οξηζκόο ησλ καζεζηαθώλ δπζθνιηώλ Οη ΜΓ εθδειψλνληαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζρνιηθήο δσήο ηνπ αηφκνπ θαη γίλνληαη αληηιεπηέο κέζα απφ ηα πξνβιήκαηα θαη ηηο δηαηαξαρέο πνπ πξνθαινχλ ζηελ επηθνηλσλία θαη ζην ιφγν. Η ζπρλφηεηα εκθάληζεο ησλ αλαπηπμηαθψλ δηαηαξαρψλ ιφγνπ θπκαίλεηαη πεξίπνπ ζην 12% ηνπ γεληθνχ πιεζπζκνχ θαη εθδειψλνληαη ζε επίπεδν αληίιεςεο, παξαγσγήο, έθθξαζεο, αλάγλσζεο θαη γξαθήο ηνπ ιφγνπ (APA 2011). Παξάιιεια φκσο, ελψ νη ΜΓ απνηεινχλ θαη ηελ πην ζπρλή αηηία ρακειψλ ζρνιηθψλ επηδφζεσλ, ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο δελ γίλεηαη άκεζα ε δηάγλσζή ηνπο, θαζψο ζπλήζσο έρνπλ ζπζζσξεπηεί αξθεηά ρξφληα ζρνιηθψλ απνηπρηψλ (Παληειηάδνπ & Μπφηζαο 2007). ηελ Διιάδα ππνινγίδεηαη πσο πεξίπνπ έλαο ζηνπο δχν καζεηέο πνπ θνηηνχλ ζηηο ειιεληθέο ηάμεηο αληηκεησπίδεη θάπνηνπ είδνπο ΜΓ, κε ηε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ηνπο λα αθνξνχλ πξνβιήκαηα ζην ιφγν, ηε γιψζζα θαη ηελ αλάγλσζε (Kavale & Forness 2000). Δλψ έρνπλ ρξεζηκνπνηεζεί πνηθίινη φξνη θαη νξηζκνί γηα ηηο ΜΓ θαη έρνπλ δηαηππσζεί πνιιέο δηαθνξεηηθέο ζεσξίεο σο πξνο ηε δηάγλσζε, ηελ αηηηνινγία θαη ηε ζεξαπεπηηθή αληηκεηψπηζε, δελ θαίλεηαη λα ππάξρεη πάληα ζπκθσλία απφ ηνπο εηδηθνχο σο πξνο ηα παξαπάλσ (Κάθνπξνο & Μαληαδάθε 2004). Ο φξνο «Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο» εηζήρζε θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1962 απφ ηνλ S. Kirk, ν νπνίνο αλέθεξε φηη: Μαζεζηαθή Γπζθνιία νξίδεηαη κία θαζπζηέξεζε, δηαηαξαρή ή θαζπζηεξεκέλε αλάπηπμε ζε κία ή πεξηζζφηεξεο δηεξγαζίεο ηεο νκηιίαο, ηεο γιψζζαο, ηεο αλάγλσζεο, ηεο γξαθήο, ηεο αξηζκεηηθήο ή θάπνηνπ άιινπ ζρνιηθνχ αληηθεηκέλνπ πνπ πξνθχπηεη απφ ςπρνινγηθή αλεπάξθεηα, απφ πηζαλή εγθεθαιηθή δπζιεηηνπξγία θαη ζπλαηζζεκαηηθέο ή ζπκπεξηθνξηθέο δηαηαξαρέο. Γελ είλαη απνηέιεζκα λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο, αληηιεπηηθψλ ειιεηκκάησλ ή πνιηηηζκηθψλ θαη δηδαθηηθψλ παξαγφλησλ. Έθηνηε έρεη απνηειέζεη αληηθείκελν κειέηεο θαη ζεκείν ελδηαθέξνληνο ησλ ζεσξεηηθψλ, ησλ εξεπλεηψλ θαη ησλ επηζηεκφλσλ ηεο ηαηξηθήο, ηεο ςπρνινγίαο θαη ηεο παηδαγσγηθήο, νη νπνίνη έρνπλ επηρεηξήζεη λα θαηεγνξηνπνηήζνπλ ηηο δπζθνιίεο θαη λα δψζνπλ έλαλ πιήξε θαη αθξηβή νξηζκφ (Σδνπξηάδνπ, 2011: 9). 7

Έλαο απφ ηνπο πξψηνπο πην θνηλά απνδεθηνχο νξηζκνχο πνπ ζηνηρεία ηνπ έρνπλ ελζσκαησζεί ζε φινπο ηνπο κεηαγελέζηεξνπο, είλαη απηφο πνπ δηαηππψζεθε απφ ηελ Bateman (1965). χκθσλα κε ηνλ νξηζκφ απηφ (Σδνπξηάδνπ 2011: 9-10) «παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο είλαη εθείλα πνπ παξνπζηάδνπλ κηα παηδαγσγηθά ζεκαληηθή δηαθύκαλζε αλάκεζα ζην λνεηηθό ηνπο δπλακηθό θαη ζην πξαγκαηηθό επίπεδν επίδνζεο, ε νπνία ζπλδέεηαη κε βαζηθέο δηαηαξαρέο ζηε καζεζηαθή δηαδηθαζία. Οη δηαηαξαρέο απηέο κπνξεί λα νθείινληαη, όρη όκσο απαξαίηεηα, ζε εκθαλή δπζιεηηνπξγία ηνπ Κεληξηθνύ Νεπξηθνύ πζηήκαηνο. Γελ κπνξεί λα απνδνζνύλ δεπηεξνγελώο ζε λνεηηθή θαζπζηέξεζε, εθπαηδεπηηθή ή πνιηηηζκηθή απνζηέξεζε, ζνβαξέο ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο ή αηζζεηεξηαθέο βιάβεο». Σν 1989, ε Κνηλή Δζληθή Δπηηξνπή γηα ηηο Μαζεζηαθέο Αλαπεξίεο (National Joint Committee on Learning Disabilities) ησλ ΗΠΑ, χζηεξα απφ εμάρξνλε δηεπηζηεκνληθή έξεπλα, θαηέιεμε ζ έλαλ νξηζκφ ζηνλ νπνίν επηρεηξήζεθε λα ζπγθεξαζηνχλ ζηνηρεία ησλ πξνεγνχκελσλ νξηζκψλ θαη απφςεσλ. χκθσλα κε ηνλ νξηζκφ απηφ νη ΜΓ: «είλαη έλαο γεληθόο όξνο ν νπνίνο αλαθέξεηαη ζε κηα εηεξνγελή νκάδα δηαηαξαρώλ πνπ πξνέξρνληαη από ζνβαξέο δπζθνιίεο ζηελ εθκάζεζε θαη ρξήζε ηνπ πξνζιεπηηθνύ ιόγνπ, ηεο νκηιίαο, ηεο ινγηθήο ζθέςεο θαη ησλ καζεκαηηθώλ ηθαλνηήησλ. Οη δηαηαξαρέο απηέο είλαη εγγελείο θαη ππνηίζεηαη όηη νθείινληαη ζε δπζιεηηνπξγία ηνπ Κεληξηθνύ Νεπξηθνύ πζηήκαηνο. Μπνξεί λα ζπκβαίλνπλ ζε όιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο. Μπνξεί επίζεο λα ζπλππάξρνπλ θαη κε άιια πξνβιήκαηα ζηε ζπκπεξηθνξά απηνξύζκηζεο, θνηλσληθήο αληίιεςεο θαη θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο, όκσο από κόλα ηνπο απηά ηα ραξαθηεξηζηηθά δε ζπληζηνύλ καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Παξόηη κπνξεί λα εκθαλίδνληαη κε άιινπ ηύπνπ αλεπάξθεηεο (αηζζεηεξηαθέο αλεπάξθεηεο, λνεηηθή θαζπζηέξεζε, ζνβαξέο ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο) ή κε εμσηεξηθέο επηδξάζεηο, όπσο πνιηηηζκηθέο δηαθνξέο, αλεπαξθή ή αθαηάιιειε δηδαζθαιία, ελ ηνύηνηο δελ είλαη απνηέιεζκα απηώλ ησλ παξαγόλησλ ή αιιειεπηδξάζεσλ» (Σδνπξηάδνπ, 2011: 17) Ο ηειεπηαίνο νξηζκφο ν νπνίνο έρεη ελζσκαησζεί ζηε πλζήθε γηα ηελ Δθπαίδεπζε Αηφκσλ κε Αλαπεξίεο ησλ ΗΠΑ (IDEA 2004), είλαη πεξηζζφηεξν πεξηγξαθηθφο θαη δελ θάλεη αλαθνξέο ζε αηηηνινγηθνχο παξάγνληεο. χκθσλα κ απηφλ: 8

«νη εηδηθέο καζεζηαθέο δπζθνιίεο αλαθέξνληαη ζε δηαηαξαρέο ζε κηα ή πεξηζζόηεξεο από ηηο βαζηθέο ςπρνινγηθέο δηεξγαζίεο πνπ εκπεξηέρνληαη ζηε ρξήζε ηνπ πξνθνξηθνύ ή γξαπηνύ ιόγνπ, νη νπνίεο έρνπλ σο ζπλέπεηα «αηειή» ηθαλόηεηα αθνπζηηθήο αληίιεςεο, ζθέςεο, ιόγνπ, αλάγλσζεο, γξαθήο, νξζνγξαθίαο, καζεκαηηθώλ ηθαλνηήησλ. Ο όξνο πεξηιακβάλεη πεξηπηώζεηο όπσο αληηιεπηηθή αλεπάξθεηα εγθεθαιηθή βιάβε, ειάρηζηε εγθεθαιηθή δπζιεηηνπξγία, δπζιεμία θαη αλαπηπμηαθή αθαζία. ηνλ όξν δελ εκπεξηέρνληαη πεξηπηώζεηο παηδηώλ ησλ νπνίσλ ην πξόβιεκα είλαη απνηέιεζκα νπηηθήο, αθνπζηηθήο ή θηλεηηθήο αλεπάξθεηαο, λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο ή πξνέξρνληαη από δπζκελείο πεξηβαιινληηθέο, πνιηηηζκηθέο ή νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο» (Σδνπξηάδνπ, 2011:230). Κνηλά ζηνηρεία φισλ ησλ νξηζκψλ απνηεινχλ: α) ε αζπκκεηξία ή αληζνκέξεηα κεηαμχ ησλ ηθαλνηήησλ θαη β) ε δηαθχκαλζε ή αζπκβαηφηεηα κεηαμχ ηθαλφηεηαο θαη επίδνζεο. Έλαο καζεηήο δελ κπνξεί λα έρεη γεληθεπκέλεο δπζθνιίεο ζε φιεο ηηο ηθαλφηεηεο γηαηί ηφηε ζα ελέπηπηε ζηελ θαηεγνξία ηεο λνεηηθήο θαζπζηέξεζεο. Καηά ζπλέπεηα, έλαο καζεηήο κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο ζεσξείηαη φηη έρεη γεληθή λνεηηθή ιεηηνπξγία ζην πιαίζην ηνπ θπζηνινγηθνχ, κε εζσηεξηθέο δηαθπκάλζεηο κεηαμχ ιεθηηθνχ-πξαθηηθνχ, ζχκθσλα κε ην ηεζη λνεκνζχλεο WISC 1 (Daley & Nagle 1996, Slate 1995, Watkins, 1999). Η ζρνιηθή ηνπ επίδνζε επίζεο είλαη θαηψηεξε απφ ην αλακελφκελν γηα ηελ ειηθία ηνπ θαη ην λνεηηθφ ηνπ δπλακηθφ. 1.2. Οη Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο θαη ε επίδξαζή ηνπο ζηε ζρνιηθή πξάμε Σα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ νη καζεηέο κε ΜΓ δηαθνξνπνηνχληαη ζεκαληηθά γηα θάζε καζεηή, γηα θάζε γλσζηηθφ αληηθείκελν θαη γηα θάζε εθπαηδεπηηθή βαζκίδα. Σα ζεκαληηθφηεξα πξνβιήκαηα φκσο εληνπίδνληαη ζηα καζήκαηα ηεο γιψζζαο (ηθαλφηεηεο αλάγλσζεο θαη γξαθήο) θαη ζηα καζεκαηηθά. 1 Σν Wechsler Intelligence Scale for Children (WISC) πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηνλ David Wechsler, είλαη έλα ηεζη λνεκνζχλεο γηα παηδηά ειηθίαο κεηαμχ 6 θαη 16 εηψλ πνπ κπνξεί λα νινθιεξσζεί ρσξίο αλάγλσζε ή γξαθή. Η ρνξήγεζε ηνπ WISC δηαξθεί 65-80 ιεπηά θαη παξάγεη κηα βαζκνινγία IQ πνπ αληηπξνζσπεχεη ηε γεληθή γλσζηηθή ηθαλφηεηα ηνπ παηδηνχ. 9

πγθεθξηκέλα, ζην κάζεκα ηεο γιψζζαο, έλα απφ ηα πξψηα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ νη καζεηέο ΜΓ είλαη ζηελ αλάγλσζε, δειαδή ζηελ απνθσδηθνπνίεζε θαη ζηελ θαηαλφεζε γξαπηψλ. Χο αλαγλσζηηθή απνθσδηθνπνίεζε νξίδεηαη ε ηθαλφηεηα αλαγλψξηζεο θαη ρεηξηζκνχ ηνπ αιθαβεηηθνχ θψδηθα, πνπ έρεη σο απνηέιεζκα ζνβαξέο δπζθνιίεο ζηελ αλάγλσζε θαη ηελ εμαγσγή λνήκαηνο απφ ην θείκελν (Kotoulas & Padeliadou 2000). Μάιηζηα, νη ζπγθεθξηκέλνη καζεηέο απνθσδηθνπνηνχλ ιηγφηεξν απφ ην 1/3 ησλ ιέμεσλ ζε ζρέζε κε απηέο πνπ απνθσδηθνπνηνχλ νη ηππηθνί καζεηέο. Δπίζεο, νη καζεηέο κε ΜΓ δελ παξνπζηάδνπλ επρέξεηα ζηελ αλάγλσζε. Γειαδή, απφ ηελ αλάγλσζε απνπζηάδνπλ ε πξνζσδία, ε αθξίβεηα θαη ε έθθξαζε θαη θπξηαξρεί ε απηφκαηε αλάγλσζε ρσξίο πξνζπάζεηα απνθσδηθνπνίεζεο (Παληειηάδνπ & Μπφηζαο 2007). Απηνί νη καζεηέο δηαβάδνπλ κε δπζθνιία θαη αξγά, ζηακαηνχλ ζπρλά γηα λα πξνθέξνπλ κηα ιέμε ζπιιαβηζηά θαη ζπρλά επαλαιακβάλνπλ κέξε ηνπ θεηκέλνπ γηα λα ηα θαηαλνήζνπλ. Δπηπιένλ θαη ε θαηαλφεζε ηνπ θεηκέλνπ πνπ δηαβάδνπλ είλαη ειιηπήο. ε απηέο ηηο δπζθνιίεο έρνπλ βαξχλνπζα ζεκαζία ηα ειιείκκαηα ζηε κλεκνληθή ηθαλφηεηα, θαζψο θαη ην πεξηνξηζκέλν ιεμηιφγην, ε θησρή θαη αλνξγάλσηε πξνυπάξρνπζα γλψζε θαη ε έιιεηςε γλψζεσλ. Όια ηα παξαπάλσ ειιείκκαηα, ζε ζπλδπαζκφ κε ηα ειιείκκαηα ζην κεηαγλσζηηθφ επίπεδν, θαζηζηνχλ αδχλαηε ηελ θαηαλφεζε ηεο ινγηθήο δνκήο ηνπ θεηκέλνπ, ηνπ λνήκαηφο ηνπ θαη ηεο ζπλνρήο ηνπ. ε επίπεδν γξαπηνχ ιφγνπ νη καζεηέο κε ΜΓ θάλνπλ νξζνγξαθηθά ιάζε πνπ αληηζηνηρνχλ ζε παηδηά κηθξφηεξεο ειηθίαο απφ απηή ζηελ νπνία βξίζθνληαη. Άιισζηε, έλα παηδί γηα λα γξάθεη νξζνγξαθηθά ζσζηέο ιέμεηο, απαηηείηαη λα είλαη ζε ζέζε λα δηαβάδεη θαη λα ρεηξίδεηαη ηα θσλήκαηα ησλ ιέμεσλ απηψλ. Δπίζεο, ζπρλά παξαιείπνπλ ηα θελά κεηαμχ ησλ ιέμεσλ θαη ζπρλά ηα γξαπηά ηνπο είλαη θαθνγξακκέλα (Παληειηάδνπ & Μπφηζαο 2007). 10

Όζνλ αθνξά ην γλσζηηθφ αληηθείκελν ησλ καζεκαηηθψλ ε εκθάληζε ΜΓ είλαη ιηγφηεξν ζπρλή ζε ζρέζε κε ην κάζεκα ηεο γιψζζαο, αιιά δελ είλαη ζπάληα. Οη κεγαιχηεξεο δπζθνιίεο εκθαλίδνληαη ζηελ θαηαλφεζε ησλ εθθσλήζεσλ ησλ αζθήζεσλ, ζηελ αληίιεςε θαη ζηελ αληηγξαθή ζρεκάησλ, ζε έλλνηεο πνπ έρνπλ ζρέζε κε ην ρψξν, φπσο πάλσ-θάησ, δεμηά-αξηζηεξά, αδπλακία ζηελ θαηαλφεζε ζπκβφισλ, φπσο ην πιελ θαη ην ζπλ θαη δπζθνιίεο ζηελ επίιπζε πξνβιεκάησλ ιφγσ ειιηπνχο ζηξαηεγηθήο εθκάζεζεο (Bishop & Snowling 2004) 1.3. Αηηηνινγία Οη βαζηθέο ζεσξίεο πνπ δηαηππψζεθαλ γηα ηελ αηηηνινγία ησλ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ είλαη ε ηαηξηθή πξνζέγγηζε πνπ εζηηάδεη ζηνλ εληνπηζκφ ελφο παξάγνληα πνπ ζρεηίδεηαη κε ηε ιεηηνπξγία ηνπ εγθεθάινπ, φπσο είλαη ε ειάρηζηε εγθεθαιηθή δπζιεηηνπξγία, ε θαζπζηέξεζε ζηελ σξίκαλζε ηνπ θεληξηθνχ λεπξηθνχ ζπζηήκαηνο ή ε θιεξνλνκηθή πξνδηάζεζε (Γφηθνπ 2002:22) θαη ε γλσζηηθή πξνζέγγηζε πνπ είλαη πνιππαξαγνληηθή θαη έρεη ςπρνινγηθφ πξνζαλαηνιηζκφ (ηαζηλφο 1999:109). Οη εθπξφζσπνη ηεο γλσζηηθήο πξνζέγγηζεο επηρεηξνχλ ηε δηεξεχλεζε ησλ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ ζε ζρέζε κε ειιείκκαηα ζηελ νπηηθή θαη αθνπζηηθή αληίιεςε, ηε κλήκε θαη ηε θσλνινγηθή επεμεξγαζία (Σδνπξηάδνπ 1995: 149) Tν Θεσξεηηθφ πξφηππν ηνπ ITPA (Illinois Test of Psycholinguistic Abilities) βαζίδεηαη ζηε ζεσξία ηνπ Charles Osgood ζρεηηθά κε ηελ αλζξψπηλε γιψζζα θαη επηθνηλσλία. Tν πξφηππν απηφ πεξηιακβάλεη ηξεηο δηαζηάζεηο: 1) ηηο δηφδνπο επηθνηλσλίαο πνπ αλαθέξνληαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν γίλεηαη ε πξφζιεςε ησλ εξεζηζκάησλ θαη ε απφθξηζε ζ απηά (δίνδνη πξφζιεςεο-δίνδνη απφθξηζεο). 2) ηηο ςπρνγισζζηθέο δηεξγαζίεο, νη νπνίεο ελεξγνπνηνχληαη ζηελ απφθηεζε θαη ρξήζε ηεο γιψζζαο. 3) ηα επίπεδα νξγάλσζεο πνπ αλαθέξνληαη ζην βαζκφ ιεηηνπξγηθήο νξγάλσζεο ησλ εκπεηξηψλ ηνπ αηφκνπ Γίνδνη επηθνηλσλίαο: Aλαθέξνληαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν γίλεηαη ε πξφζιεςε ησλ εξεζηζκάησλ θαη ε απφθξηζε ζ απηά (δίνδνη πξφζιεςεο-δίνδνη απφθξηζεο). Tν ITPA 11

πεξηιακβάλεη δχν δηφδνπο: ηελ νπηηθνθηλεηηθή θαη ηελ αθνπζηηθνθσλεηηθή, νη νπνίεο ζεσξνχληαη σο νη πην βαζηθέο γηα ηελ αγσγή θαη ηε δηδαζθαιία. Φπρνγισζζηθέο δηεξγαζίεο: H δηάζηαζε απηή πεξηιακβάλεη ηηο ςπρνινγηθέο δηεξγαζίεο πνπ ελεξγνπνηνχληαη ζηελ απφθηεζε θαη ρξήζε ηεο γιψζζαο. H ηειηθή έθδνζε ηνπ ITPA πεξηιακβάλεη ηξεηο βαζηθέο δηεξγαζίεο: α) ηελ πξφζιεςε (ηθαλφηεηα αλαγλψξηζεο θαη θαηαλφεζεο νπηηθψλ θαη αθνπζηηθψλ παξαζηάζεσλ) β) ηε ζπζρέηηζε (ηθαλφηεηα εζσηεξηθήο επεμεξγαζίαο ελλνηψλ θαη γισζζηθψλ ζπκβφισλ) θαη γ) ηελ έθθξαζε (ηθαλφηεηα έθθξαζεο ησλ ηδεψλ είηε κε ιφγν είηε κε ρεηξνλνκίεο). 1.3.1. Οπηηθή θαη Αθνπζηηθή αληίιεςε Οη πξψηνη απφ ηνπο παξάγνληεο πνπ ζεσξήζεθαλ ππεχζπλνη γηα ηα αίηηα ησλ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ ήηαλ απηνί ηεο νπηηθήο θαη ηεο αθνπζηηθήο αληίιεςεο. Η Marian Frostig πίζηεπε φηη νη νπηηθν-αληηιεπηηθέο δεμηφηεηεο απνηεινχλ ηε βάζε ηεο ζρνιηθήο επηηπρίαο θαη φηη νη πεξηζζφηεξεο κνξθέο κάζεζεο επηηεινχληαη κέζσ ησλ νπηηθψλ δηφδσλ. Γηα ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο ππνζηήξημε φηη νθείινληαη ζε ειαηησκαηηθή αληηιεπηηθή αλάπηπμε ζηα πξψηα ζρνιηθά ρξφληα ( Σδνπξηάδνπ & Μπάξκπαο 2009). Οη θπξηφηεξεο πεξηνρέο ηεο νπηηθήο αληίιεςεο ζηηο νπνίεο εκθαλίδνληαη πξνβιήκαηα είλαη: ε αληίιεςε ζρέζεσλ ηνπ ρψξνπ, ε νπηηθή δηάθξηζε, ε νπηηθή κλήκε θαη ε νπηηθή αθνινπζία. Οη καζεηέο κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο είλαη πηζαλφ λα αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα αθνπζηηθήο αληίιεςεο θαη επεμεξγαζίαο. Μία απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο έξεπλεο ζε απηφ ην ρψξν είλαη ηεο λεπξνςπρνιφγνπ Tallal, ε νπνία ππνζηήξηδε πσο ε δπζθνιία ησλ καζεηψλ ζηελ αλαγλψξηζε ήρσλ κηθξήο δηάξθεηαο πνπ εδξάδεη ζην αξηζηεξφ εκηζθαίξην ηνπ εγθεθάινπ είλαη ν ππξήλαο ησλ θησρψλ θσλνινγηθψλ δεμηνηήησλ ηνπο θαη ηεο ρακειήο αλαγλσζηηθήο ηνπο επίδνζεο (Παληειηάδνπ & Μπφηζαο). Η εμειηθηηθή δηαηαξαρή πξνζιεπηηθνχ ηχπνπ επεξεάδεη ζεκαληηθά ηε ζρνιηθή επίδνζε ή θαζεκεξηλέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ απαηηνχλ θαηαλφεζε ηνπ πξνθνξηθνχ ή ζρεκαηηθνχ ιφγνπ. ε ζνβαξέο πεξηπηψζεηο παξαηεξείηαη αδπλακία θαηαλφεζεο απιψλ ιέμεσλ ή πξνηάζεσλ. ε ειαθξφηεξεο πεξηπηψζεηο παξαηεξείηαη δπζθνιία ζε 12

νξηζκέλνπο ηχπνπο ιέμεσλ φπσο ζε έλλνηεο ρψξνπ ή αδπλακία θαηαλφεζεο κεγάισλ ή ζχλζεησλ νδεγηψλ. (Σδνπξηάδνπ & Μπάξκπαο 2009). 1.3.2. Δμειηθηηθή δηαηαξαρή ζπληνληζκνύ Η εμειηθηηθή δηαηαξαρή ζπληνληζκνχ είλαη κηα δηαηαξαρή κε θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηελ ζνβαξή βιάβε ζηελ αλάπηπμε ηνπ θηλεηηθνχ ζπληνληζκνχ πνπ δελ εμεγείηαη απφ λνεηηθή θαζπζηέξεζε θαη δελ νθείιεηαη ζε θάπνηα γλσζηή ζσκαηηθή αλεπάξθεηα θαη επεξεάδεη ζεκαληηθά θαζεκεξηλέο δξαζηεξηφηεηεο ηελ ζρνιηθή επίδνζε. πρλά νη δηαηαξαρέο ζπληνληζκνχ ζπλππάξρνπλ κε πξνβιήκαηα ιφγνπ, νκηιίαο θαη κε δπζθνιίεο αξηζκεηηθήο. Δλδείμεηο πνπ παξαπέκπνπλ ζηελ εμειηθηηθή δηαηαξαρή ζπληνληζκνχ ζχκθσλα κε ηνλ Lansdown είλαη: 1.Γπζθνιίεο αδξήο θηλεηηθφηεηαο 2. Πξνβιήκαηα απφ ηε ιεπηή θηλεηηθφηεηα 3. Oπηηθν-θηλεηηθά πξνβιήκαηα Η εμειηθηηθή δηαηαξαρή ζπληνληζκνχ είλαη θαλεξή ζηνπο ζπλνκειίθνπο θαη ζηνπο ελήιηθεο θαη απηφ κπνξεί λα νδεγήζεη ηα παηδηά ζε αηζζήκαηα θαησηεξφηεηαο. Μάιηζηα ε αληίιεςε ηεο δπζθνιίαο ηνπο θαη ε απνηπρεκέλε πξνζπάζεηα λα ηελ μεπεξάζνπλ, ηα νδεγεί ζπρλά ζε κεγαιχηεξε αδεμηφηεηα θαη εληζρχεη ηα αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα (Σδνπξηάδνπ & Μπάξκπαο 2009). 1.3.3. Μλήκε Η κειέηε ηεο κλήκεο ζηνπο καζεηέο κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο εζηηάζηεθε ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ζηελ πεξηνρή ηεο εξγαδφκελεο κλήκεο, ε νπνία ζεσξείηαη φηη δηαδξακαηίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ αλάγλσζε ιέμεσλ, πξνηάζεσλ θαη θεηκέλνπ (Πφξπνδαο 2002: 407). Η εξγαδφκελε κλήκε πεξηιακβάλεη ηέζζεξηο ιεηηνπξγίεο. Σελ απνζήθεπζε γηα κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα πιεξνθνξηψλ, ηελ θσδηθνπνίεζε ησλ εηζεξρφκελσλ πιεξνθνξηψλ γηα ζπλδπαζκφ κε ππάξρνπζεο πιεξνθνξίεο θαη απνζήθεπζε ζηε καθξφρξνλε κλήκε, ηελ αλάθιεζε πιεξνθνξηψλ πνπ είλαη απνζεθεπκέλεο ζηε καθξφρξνλε κλήκε θαη ζηελ απηνκαηνπνίεζε ηεο δεμηφηεηαο. Σα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαίλεηαη πσο δελ έρνπλ θαηαθηήζεη ηηο ζπγθεθξηκέλεο δηαδηθαζίεο θαη ηδηαίηεξα ηε δηαδηθαζία ηνπ απηνκαηηζκνχ. ηε 13

καθξφρξνλε κλήκε ππάξρνπλ ηα πξνβιήκαηα ηεο απνζήθεπζεο θαη ηεο αλάθιεζεο ησλ πιεξνθνξηψλ. Δπεηδή ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο έρνπλ θησρέο ζηξαηεγηθέο νξγάλσζεο ηεο πιεξνθνξίαο θαη ε επεμεξγαζία είλαη επηθαλεηαθή θαη ρσξίο βάζνο, δεκηνπξγνχληαη ραιαξνί δεζκνί κεηαμχ ησλ λέσλ ζηνηρείσλ θαη ηεο ππάξρνπζαο γλψζεο πνπ είλαη απνζεθεπκέλε ζηε καθξφρξνλε κλήκε. Δπηπξφζζεηα, ε έιιεηςε νξγαλσηηθψλ ζηξαηεγηθψλ επηβαξχλεη ηε ιεηηνπξγία ηεο εξγαδφκελεο κλήκεο ε νπνία παίδεη ην ζεκαληηθφηεξν ξφιν ζηε κάζεζε. Σα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο έρνπλ ειιεηκκαηηθή θαη απνζπαζκαηηθή ηελ εξγαδφκελε κλήκε θαη απηφ νδεγεί ζε αδπλακία λα επεμεξγαζηνχλ ηελ πξνυπάξρνπζα γλψζε κε ηε λέα πιεξνθνξία πνπ δέρνληαη (Μπφηζαο, 2007, Παληειηάδνπ, Παηζηνδήκνπ & Μπφηζαο, 2004). 1.3.4. Λόγνο Η ζρέζε ηνπ ιφγνπ κε ηε κάζεζε θαη γεληθά ηε κεηέπεηηα απφδνζε ηνπ παηδηνχ ζην ζρνιείν, γίλεηαη ζήκεξα νινέλα θαη πην θαηαλνεηή. Σα παηδηά πνπ μεθηλνχλ ην ζρνιείν κε πξνβιήκαηα ζηνλ πξνθνξηθφ ιφγν, ζχληνκα παξνπζηάδνπλ δπζθνιία θαη ζηελ θαηάθηεζε ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ, δειαδή ηε γξαθή θαη ηελ αλάγλσζε. Γεληθφηεξα, ε εκθάληζε ζνβαξψλ Μαζεζηαθψλ Γπζθνιηψλ ζηελ αλάγλσζε έρεη ζπλδεζεί απφ πιεζψξα εξεπλεηψλ κε ηελ χπαξμε πξνβιεκάησλ ζηνλ πξνθνξηθφ ιφγν, αλαγλσξίδνληαο ηελ θνηλή δνκηθή βάζε κεηαμχ πξνθνξηθνχ θαη γξαπηνχ ιφγνπ. Δπίζεο θαίλεηαη πσο δηαθνξεηηθέο αλαγλσζηηθέο δεμηφηεηεο κπνξεί λα επεξεάδνληαη απφ δηαθνξεηηθέο γισζζηθέο δεμηφηεηεο. Αθφκε, ππάξρνπλ έκκεζνη ηξφπνη αιιειεπίδξαζεο κεηαμχ ηνπ πξνθνξηθνχ ιφγνπ, ηεο απνθσδηθνπνίεζεο θαη ηεο επρέξεηαο. πζηαηηθά κέξε ηνπ πξνθνξηθνχ ιφγνπ, φπσο ε αλάπηπμε ηνπ ιεμηινγίνπ θαη ε γλψζε θαη θαηαλφεζε ηεο ζχληαμεο είλαη πνιχ ζεκαληηθνί παξάγνληεο γηα ηελ αλάπηπμε. Πξνβιήκαηα ζηηο δεμηφηεηεο θσλνινγηθήο επεμεξγαζίαο νδεγνχλ άκεζα ζηε ρακειή απνθσδηθνπνίεζε. Διιείκκαηα ζηελ ηθαλφηεηα γηα απηφκαηε νλνκαζία ζπλδένληαη ζηελά κε δπζθνιίεο ζηελ επρέξεηα, ελψ ην θησρφ ιεμηιφγην θαη ε αδπλακία θαηαλφεζεο ηνπ πξνθνξηθνχ ιφγνπ, επεξεάδνπλ αξλεηηθά ηελ αλαγλσζηηθή θαηαλφεζε (Παληειηάδνπ & Μπφηζαο 2007) Γηα ηε γξαθή, ε νπνία ζεσξείηαη κηα απφ ηηο πην ζχλζεηεο κνξθέο ηεο γισζζηθήο δξαζηεξηφηεηαο, απαηηείηαη ε αλάπηπμε δεμηνηήησλ αθνπζηηθν-ιεθηηθήο θαη νπηηθήο κλήκεο, βάζεη ησλ νπνίσλ δηεμάγνληαη νη δηαδηθαζίεο «απνθσδηθνπνίεζεο». 14

πλνςίδνληαο ηα παηδηά κε πξνβιήκαηα εθθξαζηηθνχ ηχπνπ δπζθνιεχνληαη ζηελ θαηαλφεζε θαη ρξήζε ηνπ ιφγνπ θαη ζηελ έθθξαζε. Σα ζπκπηψκαηα είλαη ζχλζεηα θαη θαίλεηαη φηη επεξεάδνληαη φιεο νη γισζζνινγηθέο ηθαλφηεηεο. Παξαηεξείηαη ρακειή αθνπζηηθή κλήκε, δπζθνιίεο ζηε δηάθξηζε ιέμεσλ κε νκφερνπο θζφγγνπο θαη πξνβιήκαηα αθαηξεηηθνχ ζπιινγηζκνχ πνπ είλαη απνηέιεζκα ιαλζαζκέλεο θαηαλφεζεο ησλ ελλνηψλ. Τπάξρνπλ επίζεο πξνβιήκαηα ζηνλ νξηζκφ ησλ ελλνηψλ θαη ζηελ νλνκαηνπνίεζε. (Σδνπξηάδνπ & Μπάξκπαο 2009). 1.3.5. Μεηαγλώζε-ηξαηεγηθέο Οη κεηαγλσζηηθέο δεμηφηεηεο αλαθέξνληαη ζηε γλψζε πνπ έρεη ην άηνκν γηα ηηο γλσζηηθέο ηνπ ιεηηνπξγίεο, θαη ηαπηφρξνλα ε ελεξγεηηθή παξαθνινχζεζε ηεο πνξείαο ηνπο θαη ε παξέκβαζε ηνπ φηαλ ππάξρεη πξφβιεκα απφ ηνλ ίδην. εκαληηθφο παξάγνληαο ηεο κεηάγλσζεο είλαη νη ζηξαηεγηθέο, δειαδή νη ηερληθέο θαη νη ηαθηηθέο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηε δηαδηθαζία ηεο κάζεζεο. Οη ζηξαηεγηθέο κπνξεί λα είλαη κεκνλσκέλεο πξαθηηθέο, ζπλήζεηεο αληίδξαζεο ζε γλσζηηθά πξνβιήκαηα ή νξγαλσκέλα ζρέδηα δξάζεο γηα ηελ επίηεπμε ελφο καζεζηαθνχ ζηφρνπ (Μπφηζαο 2007). Δπίζεο νη κεηαγλσζηηθέο ζηξαηεγηθέο αλαθέξνληαη ζηνπο ηξφπνπο παξαθνινχζεζεο θαη ειέγρνπ ηεο γλψζεο. Τπνζηεξίδεηαη πσο πεξηιακβάλνπλ ζηξαηεγηθέο πξνζαλαηνιηζκνχ, ζρεδηαζκνχ, παξαθνινχζεζεο, ξχζκηζεο, εμέηαζεο ηεο νξζφηεηαο ηνπ απνηειέζκαηνο, αμηνιφγεζεο θαη αλαθεθαιαίσζεο ( Κσζηαξίδνπ- Δπθιείδε 2005: 148-149, 163). Οι μακθτζσ με μακθςιακζσ δυςκολίεσ χαρακτθρίηονται από μεταγνωςτικζσ αδυναμίεσ. Οδθγοφνται ςε λάκοσ επιλογζσ λόγω τθσ δυςκολίασ κατανόθςθσ ενόσ γνωςτικοφ ζργου. (Παντελιάδου 2004: 38). Επίςθσ δεν αντιλαμβάνονται τθ χρθςιμότθτα των γνωςτικϊν ςτρατθγικϊν και δεν τισ χρθςιμοποιοφν ςτθν επίλυςθ προβλθμάτων. Μία επιπλζον δυςκολία των παιδιϊν με μακθςιακζσ δυςκολίεσ είναι θ επιλογι και θ χριςθ μεταγνωςτικϊν ςτρατθγικϊν. Όταν αντιμετωπίηουν ζνα πρόβλθμα προσ επίλυςθ ςε κάποιο γνωςτικό ζργο, αδυνατοφν να επιλζξουν τθ ςωςτι ςτρατθγικι, ίςωσ γιατί οι γνωςτικζσ και μεταγνωςτικζσ ςτρατθγικζσ τουσ είναι περιοριςμζνεσ. Δθλαδι, είτε δεν χρθςιμοποιοφν τθν κατάλλθλθ ςτρατθγικι που απαιτείται, είτε ενϊ γνωρίηουν ποια ςτρατθγικι κα χρθςιμοποιιςουν δεν μποροφν να τθν εφαρμόςουν κατάλλθλα ςτθ ςυγκεκριμζνθ περίςταςθ. Το πρόβλθμα τθσ εφαρμογισ ςτρατθγικϊν οφείλεται ςτθν ελλειμματικι μεταγνϊςθ, αλλά και ςε προβλιματα τθσ μακρόχρονθσ μνιμθσ (Μπότςασ 2007). 15

2. Φπρνθνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά καζεηώλ κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο Οη ΜΓ θαίλεηαη λα ζπζρεηίδνληαη κε έλα επξχ θάζκα ςπρνινγηθψλ δηαηαξαρψλ (Rutter 1974, Pennigton 2000). Απνηειέζκαηα εξεπλψλ δείρλνπλ φηη πεξίπνπ έλα ζηα 3-4 παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο έρεη δηαγλσζζεί κε ζπλππάξρνπζα ςπρνινγηθή δηαηαξαρή 2. Όπωσ αναφζρουν οι Rutter (1974) και οι Gregg & Deshler (2009) οι μακθςιακζσ δυςκολίεσ ςυνικωσ ςυνυπάρχουν και με άλλεσ ψυχολογικοφ τφπου δυςκολίεσ. Η κατάκλιψθ, οι αγχϊδεισ διαταραχζσ, οι φοβίεσ και άλλεσ ςυναιςκθματικζσ διαταραχζσ ζχουν ςυςχετιςτεί τόςο με τισ μακθςιακζσ δυςκολίεσ όςο και με το κοινωνικό περιβάλλον των παιδιϊν (Τςοβίλθ 2003). Το Διαγνωςτικό & Στατιςτικό Εγχειρίδιο των Ψυχικϊν Διαταραχϊν DSM-IV- TR (APA American Psychiatric Association 2000) αναφζρει ωσ ςυνοδευτικά προβλιματα των ΜΔ τθν χαμθλι αυτό-εκτίμθςθ, τθν θττοπάκεια και τισ ελλιπείσ κοινωνικζσ δεξιότθτεσ. ε ζρεηηθή έξεπλα ε Γφηθνπ (2007) θαηέγξαςε κηα ζεηξά απφ πξνβιήκαηα πνπ ζπλνδεχνπλ ηηο ΜΓ. χκθσλα κε ηηο απφςεηο ησλ πεξηζζφηεξσλ απφ ηνπο 320 εθπαηδεπηηθνχο πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα, ηα παηδηά κε ΜΓ παξνπζηάδνπλ ρακειή απηνεθηίκεζε, πεξηνξηζκέλεο ζρέζεηο κε ηνπο ζπκκαζεηέο, αλαζθάιεηα, επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά θαη κεησκέλεο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο. Αθφκε, απφ ηελ δηεζλή βηβιηνγξαθία επηβεβαηψλνληαη ε χπαξμε ρακειήο απηνεθηίκεζεο, άγρνπο, αηζζήκαηνο αλεπάξθεηαο, ληξνπήο, απνηπρίαο, ηα νπνία θαηαγξάθνληαη σο παξάγσγα θαη ζπλνδά πξνβιήκαηα ησλ παηδηψλ κε ΜΓ. (Παληειηάδνπ & Μπφηζαο 2007). Σα ςπρνθνηλσληθά πξνβιήκαηα ζηα παηδηά κε ΜΓ παξνπζηάδνπλ ζηαζεξφηεηα ζε φιε ηε δηάξθεηα θνίηεζήο ηνπο ζηε ζηνηρεηψδε εθπαίδεπζε θαη κάιηζηα ζχκθσλα κε ηελ Prior (Nathan 2006) εληείλνληαη θαζψο κεγαιψλνπλ. Γηα πνιιά παηδηά ε αδπλακία λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο αθαδεκατθέο απαηηήζεηο έρεη θαηαζηξνθηθέο ζπλέπεηεο γηα ηελ απηφ-εηθφλα θαη ηελ απηνεθηίκεζή ηνπο κε καθξνρξφληεο ζπλέπεηεο ζηελ ςπρηθή πγεία θαη θνηλσληθή πξνζαξκνγή ηνπο (Nathan 2006). Σα άηνκα κε ΜΓ αληηκεησπίδνπλ θαη άιια πξνβιήκαηα πνπ γίλνληαη εκθαλή ζηηο ζρέζεηο ηνπο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο, ζηηο ζρέζεηο ηνπο κε ηελ νηθνγέλεηα θαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αληηιακβάλνληαη ηνλ εαπηφ ηνπο. Απφξξνηα ησλ παξαπάλσ είλαη 2 Γεο γηα πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο ζηνλ ηζηφηνπν www.dyscalculiaforum.com. 16

ε ζπλλνζεξφηεηα ησλ καζεζηαθψλ δηαηαξαρψλ κε δεπηεξνγελή ςπρνινγηθά πξνβιήκαηα: Σα παηδηά κπνξεί λα παξνπζηάδνπλ ζπλαηζζεκαηηθέο δηαηαξαρέο (εληνλφηεξν άγρνο, θαηάζιηςε) θαη λα έρνπλ εληνλφηεξν ην ζπλαίζζεκα ηεο κνλαμηάο θαη ηνπ ζπκνχ. Δκθαλίδνπλ κηθξφηεξε «αληνρή ζηε καηαίσζε» ζε ζρέζε κε θπζηνινγηθνχο καζεηέο. Δπηπιένλ, ζχκθσλα κε ηνπο Wehby et al. φηαλ νη ΜΓ ζπλππάξρνπλ κε ςπρνθνηλσληθά πξνβιήκαηα ζηελ παηδηθή ειηθία, ε επίδξαζε αξγφηεξα ζηελ ςπρνθνηλσληθή πξνζαξκνγή είλαη κεγαιχηεξε. Παξά ην γεγνλφο φηη έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ιίγεο κειέηεο πνπ δηεξεπλνχλ ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ ΜΓ θαη ησλ πηζαλψλ κειινληηθσλ ςπρνθνηλσληθψλ απνηειέζκαηα, κία ηέηνηα κειέηε ησλ Fleming, et al ην 2004 δηαπίζησζε φηη νη ΜΓ ζηα πξψηα ζρνιηθά ρξφληα ζρεηίδνληαη κε πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο ζηελ εθεβεία (Nathan 2006). Μηα άιιε ηαμηλφκεζε ησλ ζπλαηζζεκαηηθψλ πξνβιεκάησλ ησλ παηδηψλ κε ΜΓ ηα δηαρσξίδεη ζε δπζθνιίεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ην ζχλδξνκν εζσηεξηθεπκέλεο θαη ζ απηέο πνπ ζρεηίδνληαη κε ην ζχλδξνκν εμσηεξηθεπκέλεο ζπκπεξηθνξάο (Achenbach 1978). Η πξψηε θαηεγνξία, απηή ηεο εζσηεξηθεπκέλεο ζπκπεξηθνξάο, πεξηιακβάλεη δπζθνιίεο φπσο ε θαηάζιηςε, νη θνβίεο, ε θνηλσληθή απφζπξζε, ην άγρνο, ηα ςπρνζσκαηηθά πξνβιήκαηα. Σα πξνβιήκαηα απηά ζπρλά εθδειψλνληαη κε παξαίηεζε ηνπ παηδηνχ θαη θιείζηκν ζηνλ εαπηφ ηνπ. Καηά ζπλέπεηα είλαη αξθεηά δχζθνιν λα εληνπηζηνχλ. Χζηφζν, επεξεάδνπλ ζε κεγάιν βαζκφ ηελ θνηλσληθή ηνπ ζπκπεξηθνξά (Γφηθνπ- Απιίδνπ, 2002: 65). Η δεχηεξε θαηεγνξία πεξηιακβάλεηαη ηελ επηζεηηθή θαη παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά, απερψληαο έηζη ηελ ζπγθξνπζηαθή ζρέζε ηνπ παηδηνχ κε ΜΓ κε ην πεξηβάιινλ ηνπ. Σα πξνβιήκαηα απηά εληνπίδνληαη επθνιφηεξα απφ ηα εζσηεξηθεχκελα, ιφγσ ηεο εθδξακάηηζεο (acting out), πνπ ηα ζπλνδεχεη, θαη επεξεάδνπλ έληνλα ηηο θνηλσληθέο επαθέο ηνπ παηδηνχ. ηελ εμσηεξηθεπκέλε ζπκπεξηθνξά κπνξνχλ λα ζπκπεξηιεθζνχλ ε ππεξθηλεηηθφηεηα θαη ε δηάζπαζε πξνζνρήο (ΓΔΠ-Τ) 3. πρλά θαη ζην παξειζφλ αιιά θαη ζήκεξα 3 Η ζπληνκνγξαθία ΓΔΠ-Τ αλαθέξεηαη ζε φιεο ηηο ππνθαηεγνξίεο (δηάζπαζε πξνζνρήο, ππεξθηλεηηθφηεηα ή θαη ηα δχν). 17

ηαπηίδεηαη κε ηηο ίδηεο ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Σαπηφζεκνη επίζεο γλσζηνί φξνη είλαη ππεξθηλεηηθφηεηα, δηαηαξαρή πξνζνρήο κε ππεξθηλεηηθφηεηα, ειάρηζηε εγθεθαιηθή δπζιεηηνπξγία, ειάρηζηε εγθεθαιηθή βιάβε.( Σδνπξηάδνπ & Μπάξκπαο 2009). Η ππεξθηλεηηθφηεηα δελ απνηειεί έλα παξνδηθφ θαηλφκελν, αιιά βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ παηδηνχ πνπ ην ζπλνδεχεη γηα αξθεηά ρξφληα θαη θαζνξίδεη ζε κεγάιν βαζκφ ηελ εμέιημή ηνπ. Όια ηα παηδηά κε ππεξθηλεηηθφηεηα βξίζθνληαη ζε επηθηλδπλφηεηα. Έρνπλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο απφ ηα άιια παηδηά λα παξνπζηάζνπλ ζρνιηθέο ή καζεζηαθέο δπζθνιίεο, ζπλαηζζεκαηηθά πξνβιήκαηα, πξνβιήκαηα θνηλσληθήο πξνζαξκνγήο. Σα πξνβιήκαηα απηά κπνξεί λα ππάξρνπλ ή λα εκθαληζηνχλ αθφκε θαη κεηά ηελ ππνρψξεζε ηεο ππεξθηλεηηθφηεηαο, πνπ ζπρλά παξαηεξείηαί γχξσ ζηα 10-12 ρξφληα (Σδνπξηάδνπ & Μπάξκπαο 2009). Ο Tur-Kaspa (Nathan 2006) αλαθέξεη φηη, αλ θαη νη ΜΓ θαη ε ΓΔΠ-Τ είλαη μερσξηζηέο δηαηαξαρέο, πνιχ ζπρλά ζπλππάξρνπλ. Ο Pennington θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (Nathan 2006) ππνζέηνπλ φηη ε ΓΔΠ-Τ κπνξεί λα πξνθχςεη απφ ηηο αλαγλσζηηθέο δπζθνιίεο κε βάζε ηα επξήκαηά ηνπο, φηη ηα παηδηά κε ΑΓ έρνπλ θπξίσο ειιείκκαηα ζηε θσλνινγηθή επεμεξγαζία, ελψ ηα παηδηά κε ΓΔΠ-Τ θπξίσο έρνπλ ειιείκκαηα ζηελ εθηειεζηηθή ιεηηνπξγία. θαη ηα παηδηά κε κε ζπλλνζεξφηεηα ΜΓ/ ΓΔΠ-Τ έρνπλ επίζεο ειιείκκαηα κφλν ζηε θσλνινγηθή επεμεξγαζία Έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη παηδηά ζρνιηθήο ειηθίαο κε ζπλλνζεξφηεηα ΜΓ θαη ΓΔΠ-Τ ηείλνπλ λα επηδεηθλχνπλ πςειφηεξα επίπεδα πξνβιεκάησλ ζπκπεξηθνξάο απφ φ, ηη ηα άηνκα κφλν κε κία απφ ηηο δχν δηαηαξαρέο (Nathan 2006). 2.1. πλαηζζεκαηηθή εμέιημε Η ζρέζε κεηαμχ ησλ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ θαη ησλ ζπλαηζζεκαηηθψλ πξνβιεκάησλ είλαη πνιχπινθε. Έλαο ηνκέαο ελδηαθέξνληνο γηα ηνπο εξεπλεηέο ήηαλ ε ζπζρέηηζε ησλ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ κε ηελ ςπρνπαζνινγία. ε κηα κειέηε απφ ηνπο Cantwell θαη Baker ην 1991, εξεπλήζεθαλ 300 παηδηά κε γισζζηθέο δηαηαξαρέο παξαθνινπζήζεθαλ γηα 5 ρξφληα. Απφ απηά, ην 25% είραλ καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη ην 75% πηψλ πνπ είραλ ΜΓ είρε κηα ςπρηαηξηθή αζζέλεηα. Σα πεξηζζφηεξα παηδηά είραλ άγρνο, ελψ θάπνηα είραλ δηαγλσζηεί κε θαηάζιηςε. Άιιεο κειέηεο έρνπλ επηζεκάλεη φηη αλ θαη ηα παηδηά κε ΜΓ δελ είλαη πηζαλφ λα ππνθέξνπλ απφ 18

θαηάζιηςε πην ζπρλά απφ φ ηη ηα άηνκα ηνπ γεληθνχ πιεζπζκνχ, ηα παηδηά πνπ έρνπλ καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη θαηάζιηςε είραλ ιηγφηεξε απηνεθηίκεζε απφ φηη ηα παηδηά πνπ είραλ θαηάζιηςε ρσξίο καζεζηαθέο δπζθνιίεο. (Gorman 1999) Έλαο άιινο ηνκέαο ελδηαθέξνληνο είλαη ε ζρέζε κεηαμχ καζεζηαθψλ δπζθνιηψλ θαη ζσκαηηθψλ ελνριήζεσλ. Οη Margalit θαη Raviv ην 1984 ζχγθξηλαλ κηα νκάδα παηδηψλ κε ΜΓ κε δχν νκάδεο ειέγρνπ ζηελ εκθάληζε ζσκαηηθψλ ελνριήζεσλ. ηελ νκάδα ησλ παηδηψλ κε ΜΓ ην 54 % είραλ ζσκαηηθέο ελνριήζεηο, ζε αληίζεζε κε ην 9 θαη 13 % ζηηο δχν νκάδεο ειέγρνπ. Σν θχξην εχξεκα ζηελ νκάδα παηδηψλ κε ΜΓ ήηαλ ε θφπσζε (Gorman 1999). Γεληθά ηα παηδηά κε ΜΓ κπνξεί λα βηψλνπλ: Άγρνο. χκθσλα κε αλαθνξέο, ην άγρνο είλαη ην πην ζπρλφ ζπλαίζζεκα πνπ βηψλνπλ ηα άηνκα κε δπζιεμία θαη καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Σα παηδηά κπνξεί λα ληψζνπλ θφβν ιφγσ ηεο ζπλερνχο απνγνήηεπζεο θαη ηεο δπζθνιίαο ζην ζρνιείν. Έξεπλα ησλ Al- Yagon θαη Mikulincer ζε 98 καζεηέο κε ΜΓ θαη 98 Μαζεηέο ρσξίο ΜΓ δηαπ ηζησζε πσο νη καζεηέο κε ΜΓ είραλ πεξηζζφηεξν άγρνο ζε ζρέζε κε ηνπο καζεηέο ηεο νκάδαο ζχγθξηζεο (Al-Yagon θαη Mikulincer 2004) Δύζξαπζηε εηθόλα ηνπ εαπηνύ. χκθσλα κε ηνλ Eriksnon, ην παηδί ζα πξέπεη λα έρε επηιχζεη ηηο ζπγθξνχζεηο πνπ αθνξνχλ ηελ εηθφλα ηνπ εαπηνχ ηνπ θαζψο θαη ηα αηζζήκαηα θαησηεξφηεηαο πνπ κπνξεί λα ληψζεη ηα πξψηα ζρνιηθά ρξφληα. Η εηθφλα πνπ έρνπλ ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο γηα ηνλ εαπηφ ηνπο, είλαη εμαηξεηηθά επάισηε θαη εχζξαπζηε εμαηηίαο ηεο απνγνήηεπζεο θαη ηνπ άγρνπο πνπ ληψζνπλ. Σα παηδηά αληηιακβάλνληαη ην ξφιν ηνπο, ηελ αμία ηνπο θαη ηελ εηθφλα πνπ έρνπλ γηα ηνλ εαπηφ ηνπο, ζην κεγαιχηεξν βαζκφ κέζα απφ ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. Όηαλ ηα παηδηά πεηπραίλνπλ ζην ζρνιείν, ην πηζαλφηεξν είλαη φηη ζα αλαπηχμνπλ ζεηηθά ζπλαηζζήκαηα γηα ηνλ εαπηφ ηνπο θαη ζεηηθνχο ζηφρνπο γηα ηε δσή ηνπο. Αληίζεηα, ηα παηδηά πνπ απνηπγράλνπλ θαη απνγνεηεχνληαη ζην ζρνιείν ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ληψζνπλ θαηψηεξα απφ ηνπο άιινπο θαη φηη ε πξνζπάζεηά ηνπο δελ είλαη πνηέ αξθεηή. Μπνξεί λα ληψζνπλ αδχλακα θαη αλίθαλα ζε έλα πεξηβάιινλ πνπ δελ κπνξνχλ λα ειέγμνπλ. (Παληειηάδνπ & Μπφηζαο 2007) Καηαζιηπηηθή δηάζεζε. Η θαηαζιηπηηθή δηάζεζε είλαη επίζεο ζπρλφ ζπλαίζζεκα ζηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο. Αλ θαη ηα πεξηζζφηεξα παηδηά δελ έρνπλ θαηάζιηςε κε 19

ηελ θιηληθή ζεκαζία ηνπ φξνπ, αξθεηέο θνξέο ληψζνπλ ζπλαηζζήκαηα ζιίςεο θαη πφλνπ θαη αληί λα εμσηεξηθεχνπλ ηελ νξγή ηνπο πξνο ηα έμσ, ηελ ζηξέθνπλ πξνο ηνλ εαπηφ ηνπο. Η επηζθφπεζε ησλ εξεπλψλ πνπ παξνπζηάδεη ε Γφηθνπ ην 2002 θαηαδεηθλχεη πσο ε ζπζζψξεπζε αξλεηηθψλ ζρνιηθψλ εκπεηξηψλ κπνξεί λα νδεγήζεη ζε θαηαζιηπηηθά ζπκπηψκαηα (Γφηθνπ 2002). Αθφκε έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη παηδηά κε ζπλλνζεξφηεηα ΜΓ θαη ΓΔΠ-Τ εκθαλίδνπλ πεξηζζφηεξα θαηαζιηπηηθά ζπκπηψκαηα απφ φηη παηδηά κφλν κε ΜΓ, ελψ δελ ππάξρεη δηαθνξά αλάκεζα ζε παηδηα κε ΜΓ θαη ΓΔΠ-Τ κε απηά πνπ έρνπλ κφλν ΓΔΠ-Τ (Pearl 2002) Θπκόο. Πνιιά απφ ηα αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα πνπ πξνθαινχληαη απφ ηηο καζεζηαθέο δπζθνιίεο πξνθχπηνπλ απφ ην ζρνιηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ. Έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη ε απνγνήηεπζε κπνξεί λα νδεγήζεη ζην ζπκφ θάηη πνπ παξαηεξείηαη αξθεηά ζπρλά ζηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο, O Abrams πηζηεχεη φηη ε απνηπρία πνπ βηψλνπλ νη καζεηέο κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο κπνξεί λα νδεγήζεη ζε ππεξβνιηθή νξγή, ε νπνία κπνξεί λα ζηξαθεί ζε άιινπο ή ζηνλ εαπηφ ηνπο. (Gorman 1999). 2.2 Απην-ξύζκηζε Οη καζεηέο κε Μαζεζηαθέο δπζθνιίεο παξνπζηάδνπλ ειιείκκαηα ζηηο ζηξαηεγηθέο απην-ξχζκηζεο. Η απην-ξχζκηζε πεξηιακβάλεη ηε ζηνρνζεζία, ηηο ζηξαηεγηθέο ζρεδηαζκνχ, νξγάλσζεο, θσδηθνπνίεζεο θαη απνζήθεπζεο πιεξνθνξηψλ, ηελ παξαθνινχζεζε θαη ηνλ έιεγρν ησλ γλσζηηθψλ ιεηηνπξγηψλ θαη ηνπ ζπκηθνχ, ηελ απνηειεζκαηηθή δηαρείξηζε ρξφλνπ, ηηο πεπνηζήζεηο απηφ-θηλεηνπνίεζεο (απηόαπνηειεζκαηηθόηεηα, πξνζδνθίεο απνηειέζκαηνο, εζσηεξηθφ ελδηαθέξνλ θαη πξνζαλαηνιηζκόο ζηνλ ζηόρν) ηελ αμηνιόγεζε θαη αλαζηνραζκό, ηελ ππεξεθάλεηα θαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηελ πξνζπάζεηά ηνπο. Η απην-ξχζκηζε ηνπ ζπλαηζζήκαηνο πεξηιακβάλεη ηελ πεπνίζεζε φηη ηα ζπλαηζζήκαηα κπνξνχλ λα ηξνπνπνηεζνχλ, ηελ ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα παξαθνινπζεί κε αθξίβεηα ηηο ζπλαηζζεκαηηθέο θαηαζηάζεηο θαη ηε ρξήζε ζηξαηεγηθψλ γηα ηε ξχζκηζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ. Η ζπλαηζζεκαηηθή απηνξξχζκηζε αθνξά ηε δηαηήξεζε θαη ηε δηακφξθσζε ηφζν ησλ ζεηηθψλ φζν θαη ησλ αξλεηηθψλ ζπλαηζζεκάησλ θαη ηελ έθθξαζή ηνπο, κε ηνλ θαηάιιειν ηξφπν, ζε έλα επξχ θάζκα θνηλσληθψλ ζπλζεθψλ. Σα παηδηά πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ζηξαηεγηθέο γηα ηε ξχζκηζε ησλ ζπλαηζζεκάησλ ηνπο ζπκπεξηθέξνληαη κε θνηλσληθά θαηάιιεινπο ηξφπνπο ζην 20

ζρνιείν, θαζψο είλαη ζρεηηθά πην δεκνθηιή. Η πςειή ζπλαηζζεκαηηθφηεηα θαη ε θαθή ξχζκηζε, απφ ηελ άιιε πιεπξά, έρνπλ ζπλδεζεί κε απμεκέλν θίλδπλν γηα ςπρνθνηλσληθά πξνβιήκαηα, αλ θαη δελ ππάξρεη θακία έξεπλα γηα παηδηά κε ΜΓ ζε απηφλ ηνλ ηνκέα (Nathan 2006). ηε κέζε παηδηθή ειηθία απμάλεηαη ε ηθαλφηεηα ησλ παηδηψλ λα ελζσκαηψζνπλ πνιχπινθεο θνηλσληθέο πιεξνθνξίεο ζηελ αλαδπφκελε γλσζηηθή ξχζκηζε ηνπ ζπλαηζζήκαηνο. Έηζη απνθηνχλ ζπλαηζζεκαηηθφ απηνέιεγρν ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ απμαλφκελσλ ζπλαηζζεκαηηθψλ απαηηήζεσλ πνπ ηίζεληαη ζε απηά θαηά ηε δηάξθεηα ησλ αιιειεπηδξάζεησλ κε ηνπο ζπλνκειίθνπο, ν νπνίνο είλαη απαξαίηεηνο ζηελ επίιπζε ζπγθξνχζεσλ (Nathan 2006). 2.3. Κίλεηξα Η κειέηε ησλ θηλήηξσλ ζηε ζρνιηθή ςπρνινγία έρεη ζπλδεζεί κε ηε κάζεζεθαη ηελ επίδνζε ζην ζρνιείν. χκθσλα κε ηελ Δπθιείδε (1995: 17), «Κίλεηξν είλαη ν,ηηδήπνηε θηλεί, σζεί ή παξαζχξεη ζε δξάζε έλα άηνκν... είλαη ηφζν νη εζσηεξηθέο αηηίεο ηεο ζπκπεξηθνξάο, φπσο ηα έλζηηθηα, νη νξκέο, νη ζθνπνί, νη επηζπκίεο ή νη πξνζέζεηο, ηα ζπλαηζζήκαηα, νη δηάθνξεο ζπγθηλεζηαθέο θαηαζηάζεηο, φζν θαη νη εμσηεξηθέο αηηίεο, φπσο νη ακνηβέο, ηα ζέιγεηξα, ή θφβεηξα, ή νη απσζεηηθνί εξεζηζκνί». Η ζεσξία ηεο απην-δηαρείξηζεο ησλ Deci θαη Ryan, ε νπνία δηαηππψζεθε γηαπξψηε θνξά ηε δεθαεηία ηνπ 1980, απνηέιεζε έλαπζκα γηα ηελ αλάπηπμε ηεο έξεπλαο γηα ηα θίλεηξα ζηελ εθπαίδεπζε. χκθσλα κε ηε ζεσξία απηή, ππάξρνπλ ηξεηο έκθπηεο ςπρνινγηθέο αλάγθεο, ε ηθαλνπνίεζε ησλ νπνίσλ νδεγεί ζηελ απην-δηαρεηξηδφκελε ζπκπεξηθνξά. Απηέο είλαη: α) ε απηνλνκία, ε δπλαηφηεηα δειαδή λα απνθαζίδεη ην άηνκν κφλν ηνπ ηη ζα θάλεη θαη κε πνην ηξφπν, β) ε επάξθεηα, δειαδή ε αλάπηπμε θαη εμάζθεζε δεμηνηήησλ κε ζθνπφ ην ρεηξηζκφ θαη ηνλ έιεγρν ηνπ πεξηβάιινληνο, θαη γ) ε ζχλαςε ζρέζεσλ, ε ζχλδεζε δειαδή κε άιια άηνκα κέζσ πξνθνηλσληθψλ ζρέζεσλ (Deci & Ryan 2000). Η απην-δηαρεηξηδφκελε ζπκπεξηθνξά ραξαθηεξίδεηαη απφ ελέξγεηεο πνπ πξνέξρνληαη απφ εζσηεξηθά θίλεηξα, νη νπνίεο σο αληακνηβή πξνζθέξνπλ ηελ επραξίζηεζε πνπ πξνθχπηεη απφ ηελ ελαζρφιεζε κε απηέο. Η ελαζρφιεζε κε έλα έξγν κπνξεί λα γίλεηαη είηε θηλνχκελε απφ εζσηεξηθνχο ιφγνπο, νη νπνίνη είλαη ελζσκαησκέλνη ζηελ έλλνηα ηνπ εαπηνχ θαη έρνπλ λα θάλνπλ κε ην ίδην ην έξγν θαη ηελ ηθαλνπνίεζε πνπ πξνζθέξεη είηε απφ εμσηεξηθνχο ιφγνπο, νη 21

νπνίνη έρνπλ λα θάλνπλ κε εμσηεξηθέο πηέζεηο, επηδηψμεηο, ακνηβέο, ηηκσξίεο θηι. (Deci & Ryan 2000). Σα επξήκαηα πνιιψλ εξεπλψλ ζε καζεηέο κε ΜΓ έρνπλ δείμεη πσο νη καζεηέο απηνί έρνπλ ρακειά θίλεηξα (Wong 1996) Οη καζεηέο κε ΜΓ δελ εκθαλίδνπλ ηζρπξά θίλεηξα, πηνζεηνχλ ζπλήζσο παζεηηθέο κνξθέο κάζεζεο θαη δηαθξίλνληαη απφ κηα ζηάζε καζεκέλεο αβνεζεζίαο. Απηά ηα ραξαθηεξηζηηθά, πνπ ζπλζέηνπλ κηα εππάζεηα θηλήηξσλ γηα ηα παηδηά κε ΜΓ, παξεκβαίλνπλ θαη επεξεάδνπλ αξλεηηθά ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ γλσζηηθψλ θαη κεηα-γλσζηηθψλ ελεξγεηψλ ησλ καζεηψλ, κε απνηέιεζκα λα δπζρεξαίλεηαη ε γελίθεπζε ησλ φπνησλ απνηειεζκάησλ επηηπγράλνληαη. Δλψ ην εζσηεξηθφ θίλεηξν είλαη ηδηαίηεξα επηζπκεηφ, πνιινί καζεηέο κε ΜΓ έρνπλ δπζθνιία ζην λα δηαηεξήζνπλ απηφ ην είδνο ησλ θηλήηξσλ. πρλά απηφ νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ε ππεξβνιηθή πξνζπάζεηα πνπ θαηαβάιινπλ γηα ηε κάζεζε θαζηζηά δχζθνιν γηα απηνχο λα αηζζάλνληαη ηελ ίδηα ηθαλνπνίεζε κε ηελ εξγαζία ηνπο. Η επαλαιακβαλφκελε ζρνιηθή απνηπρία πνπ βηψλνπλ νη καζεηέο κε ΜΓ ηνπο θάλεη λα πηζηεχνπλ φηη ε λνεηηθή ηνπο ηθαλφηεηα είλαη πνιχ ρακειή θαη φηη ε πξνζπάζεηά ηνπο είλαη κάηαηε θαη άρξεζηε. πλέπεηα απηήο ηεο πεπνίζεζεο είλαη ε απνθπγή ηεο ζθιεξήο πξνζπάζεηαο, ζπλζήθε πνπ απμάλεη ηηο πηζαλφηεηεο ζπλερφκελεο απνηπρίαο. Απηφ κε ηε ζεηξά ηνπ εληζρχεη ηελ αξρηθή πεπνίζεζε ησλ παηδηψλ κε ΜΓ φηη νη λνεηηθέο ηνπο ηθαλφηεηεο είλαη εμαηξεηηθά ρακειέο, εγθαζηδξχνληαο έλαλ θαχιν θχθιν καηαίσζεο, αξλεηηθψλ ζπλαηζζεκάησλ θαη απνηπρίαο. Αληίζεηα, νη καζεηέο κε ΜΓ πνπ δηαηεξνχλ πςειά εζσηεξηθά θίλεηξα, αλ θαη αγσλίδνληαη ελάληηα ζηηο πηζαλφηεηεο, κπνξνχλ λα επηηχρνπλ απνηειέζκαηα κεγαιχηεξα ησλ πξνζδνθηψλ (Παληειηάδνπ & Μπφηζαο 2007). 2.4. Απηναληίιεςε - Απηνεθηίκεζε Η ζπλερήο θαη επαλαιακβαλφκελε απνηπρία ησλ καζεηψλ κε ΜΓ δελ είλαη ην κνλαδηθφ ηνπο πξφβιεκα. εκαληηθή παξάκεηξνο ηεο απνηπρίαο ηνπο είλαη επίζεο θαη ην πνχ απνδίδνπλ ηελ επηηπρία θαη θπξίσο ηελ απνηπρία ηνπο. Σν πξνθίι πνπ παξνπζηάδνπλ νη καζεηέο κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο είλαη ηδηαίηεξα παζεηηθφ. Απνδίδνπλ ηελ απνηπρία ηνπο πεξηζζφηεξν ζηε ρακειή ηνπο ηθαλόηεηα θαη ιηγφηεξν ζηελ αλεπαξθή ηνπο πξνζπάζεηα (Pearl 1982). Σν ζεκαληηθφηεξν φκσο είλαη 22

φηη θαη ζηελ πεξίπησζε επηηπρίαο, δελ ηελ πξνβάιινπλ ζηνλ εαπηφ ηνπο, αιιά ζε παξάγνληεο κε ειέγμηκνπο απφ απηνχο, φπσο είλαη ε επθνιία ηνπ έξγνπ ή ε ηύρε (Wong 1996). εκαληηθή ζέζε ζηελ έξεπλα γηα ηα ςπρνινγηθά θαη θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ παηδηψλ κε ΜΓ θαηέρεη ε δηεξεχλεζε ηεο απηναληίιεςεο θαη ηεο απηνεθηίκεζεο. Η απηφ-αληίιεςε αλαθέξεηαη ζην πψο αληηιακβάλεηαη ην άηνκν ηηο ηθαλφηεηεο θαη ηελ επάξθεηά ηνπ ζε ζρέζε κε επηκέξνπο ηνκείο, φπσο είλαη ε αθαδεκατθή ηθαλφηεηα, ε θπζηθή εκθάληζε, ε ζπκπεξηθνξά. Η απηνεθηίκεζε απνηειεί ηε ζπλαηζζεκαηηθή πιεπξά, αλαθέξεηαη ζην πψο αμηνινγεί ην άηνκν ηνλ εαπηφ ηνπ ή ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ θαη ζρεηίδεηαη άκεζα κε ην αίζζεκα απνδνρήο πνπ θάπνηνο έρεη γηα ηνλ εαπηφ ηνπ (Λενληαξή 1996). Σα εξεπλεηηθά δεδνκέλα δίλνπλ αληηθξνπφκελα απνηειέζκαηα. Τπάξρνπλ έξεπλεο πνπ δείρλνπλ φηη ηα παηδηά κε ΜΓ ζπγθξηλφκελα κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο έρνπλ ρακειφηεξεο βαζκνινγίεο ζε δνθηκαζίεο πνπ αμηνινγνχλ ηνπο ηνκείο απηναληίιεςεο (LaGreca & Stone 1990). ε κειέηεο φπνπ ηα παηδηά κε ΜΓ αμηνινγήζεθαλ κε κνλνδηάζηαηεο θιίκαθεο ζηελ απηναληίιεςε ή ηελ απηνεθηίκεζή ηνπο, έρνπλ ρακειφηεξν ζθνξ απφ ηα παηδηά ρσξίο ΜΓ. Απηφ απνδφζεθε ζε επαλεηιεκκέλεο απνηπρίεο ζην ζρνιείν, ζηε ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο δηαθνξάο απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο θαη ζηα πξνβιήκαηα ζηελ θνηλσληθή απνδνρή (Chapman 1988). χκθσλα κε άιιεο έξεπλεο, θαίλεηαη φηη δελ είλαη απαξαίηεην ηα παηδηά κε ΜΓ λα ζρεκαηίδνπλ αξλεηηθέο αληηιήςεηο γηα ηνλ εαπηφ ηνπο. Πνιπδηάζηαηεο θιίκαθεο αμηνιφγεζεο πνπ δηαρψξηζαλ ηηο αθαδεκατθέο ηθαλφηεηεο έδεημαλ φηη ηα παηδηά κε ΜΓ έδεημαλ ρακειφηεξε απηναληίιεςε απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο φζνλ αθνξά ηα αθαδεκατθά θαζήθνληα, αιιά έρνπλ ηηο ίδηεο απηναληηιήςεηο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ρσξίο ΜΓ ζηα θαζήθνληα ζε κε αθαδεκατθνχο ηνκείο (Ayres, Cooley & Dunn 1990, Chapman 1988, Hagborg 1999, Kistner, Haskett, White & Robbins 1987 ζην Cosden, Brown, Elliott, 2002: 37). 23

ε ζχγθξηζε κε ζηαζκηζκέλν δείγκα, ηα παηδηά κε ΜΓ δελ βξέζεθαλ λα δηαθέξνπλ θαη είραλ ζεηηθή εηθφλα γηα ηνλ εαπηφ ηνπο (Lindsay & Dockrell 2000). Φαίλεηαη φηη ηα παηδηά κε ΜΓ κπνξεί λα έρνπλ αξλεηηθή αληίιεςε γηα ηηο αθαδεκατθέο ηνπο ηθαλφηεηεο αιιά δελ δηαθέξνπλ απφ ηνπο ζπλνκήιηθνχο ηνπο σο πξνο ηελ απηνεθηίκεζε (Grolnick & Ryan 1990). Απφ ηελ άιιε κεξηά βέβαηα, κειέηεο πνπ εμέηαζαλ ηελ απην-αληίιεςε γηα ηε ζρνιηθή ηθαλφηεηα καζεηψλ κε ΜΓ, παξά ηηο αξρηθέο ηνπο ππνζέζεηο, δελ έρνπλ εληνπίζεη δηαθνξέο ζπγθξηηηθά κε καζεηέο κε κέηξηεο επηδφζεηο (Dyson 2003). Η δηεξεχλεζε θαη άιισλ παξαγφλησλ πνπ ελδέρεηαη λα επηδξνχλ ζηηο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ νδεγεί ζε ελδηαθέξνληα ζπκπεξάζκαηα. Οη Grolnick θαη Ryan (1990) θαη νη Vaughn θαη Haager (1994) δε δηαπίζησζαλ δηαθνξέο αλάκεζα ζε παηδηά κε ΜΓ θαη παηδηά κε ρακειή επίδνζε σο πξνο ηελ αθαδεκατθή απηναληίιεςε, ηελ θνηλσληθή απηναληίιεςε θαη ηελ απηνεθηίκεζε. Οη Durrant, Cunningham θαη Voelker (Haager & Vaughn 1995) βξήθαλ φηη ηα παηδηά κε ΜΓ ρσξίο πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο δελ είραλ δηαθνξέο ζηελ απηναληίιεςε ζε ζρέζε κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο. Αληίζεηα, παηδηά κε ΜΓ θαη πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο είραλ ρακειέο βαζκνινγίεο ζηε γλσζηηθή ηθαλφηεηα, ζηελ θνηλσληθή απνδνρή θαη ζηελ απηνεθηίκεζε. εκαληηθφ είλαη θαη ην εχξεκα ησλ Renick θαη Harter ((Haager & Vaughn 1995), νη νπνίνη βξήθαλ φηη ηα παηδηά κε ΜΓ είραλ πην ζεηηθέο αληηιήςεηο γηα ηελ αθαδεκατθή ηνπο ηθαλφηεηα κέζα ζηελ εηδηθή ηάμε παξά κέζα ζηελ θαλνληθή ηάμε. Δπνκέλσο, νη αληηιήςεηο γηα ηνλ εαπηφ δελ αθνινπζνχλ έλα ζπγθεθξηκέλν πξφηππν γηα ηα παηδηά κε ΜΓ, θαη πηζαλφλ δελ επεξεάδνληαη απνθιεηζηηθά θαη κφλν απφ ηελ χπαξμε ή κε ΜΓ. Η ρακειή ζρνιηθή επίδνζε πνπ ζπλνδεχεη ηηο ΜΓ ελδερνκέλσο επζχλεηαη γηα ηε ρακειή απηναληίιεςε (Haager & Vaughn 1995). Σα αληηθαηηθά απνηειέζκαηα, πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηηο ζρεηηθέο έξεπλεο, νθείινληαη θαη ζηνλ έιεγρν άιισλ παξακέηξσλ, θαζψο νη αληηιήςεηο γηα ηνλ εαπηφ είλαη έλα πνιπδηάζηαην θαηλφκελν. Βέβαηα ε ρξήζε δηαθνξεηηθψλ εξγαιείσλ, θαζψο θαη ε εηεξνγέλεηα ηνπ πιεζπζκνχ πνπ απνθαιείηαη παηδηά κε ΜΓ δπζθνιεχεη ηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ. Έηζη, κπνξεί λα ζεσξεζεί φηη ηα παηδηά κε ΜΓ αληηκεησπίδνπλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα ζρεκαηίζνπλ αξλεηηθέο αληηιήςεηο γηα ηνλ εαπηφ ηνπο (Bay, 2002). 24

Δπίζεο, ε νκάδα κε ηελ νπνία ηα παηδηά απηά ζπγθξίλνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο είλαη ζεκαληηθή γηα ηηο θξίζεηο πνπ ζρεκαηίδνπλ. Μέζα ζηηο εηδηθέο ηάμεηο, απφ ηε κηα κεξηά ηα παηδηά ζπγθξίλνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο κε άηνκα κε ίδηεο ηθαλφηεηεο θαη επίπεδν, απφ ηελ άιιε, φκσο, πηζηνπνηείηαη ε αληθαλφηεηά ηνπο θαη ε απνηπρία ηνπο, γεγνλφο πνπ πξνθαιεί αξλεηηθέο απην-αμηνινγήζεηο (Λενληαξή, 1996). Δίλαη γεληθά απνδεθηφ φηη γηα ηνπο θνηηεηέο κε ΜΓ ε απηνεθηίκεζε ζα επεξεαζηεί ζεκαληηθά απφ ηελ επαηζζεηνπνίεζε θαη ηελ θαηαλφεζε γηα ην ηη ζεκαίλεη λα έρεη θαλείο κηα καζεζηαθή δπζθνιία. ην βαζκφ πνπ ηα παηδηά (θαη ελήιηθεο) κε ΜΓ θαηαλνήζνπλ ηε θχζε ηεο αλαπεξίαο ηνπο, ζα είλαη ζε θαιχηεξε ζέζε λα εληνπίζνπλ ηηο δπλάκεηο θαη ηηο αδπλακίεο ηνπο, θαζψο θαη λα αμηνπνηήζνπλ δεμηφηεηεο θαη λα δεηήζνπλ βνήζεηα φηαλ ρξεηάδεηαη. Δθηφο απφ ηελ θαηαλφεζε ηεο δπζθνιίαο ηνπο απφ ηα άηνκα κε ΜΓ πξνζηαηεπηηθφο παξάγνληαο ηεο απηφ-αληίιεςεο κπνξεί λα είλαη ε ελαζρφιεζε κε κε αθαδεκατθά έξγα ( Cosden, Brown, Elliott, 2002). O Charles Horton Cooley εμεγεί πσο ε απηνεθηίκεζή καο επεξεάδεηαη απφ ηελ πίζηε καο ζην πψο καο βιέπνπλ νη άιινη. Έρεη ππνηεζεί φηη ε απηνεθηίκεζή καο επεξεάδεηαη, ηνπιάρηζηνλ ελ κέξεη, απφ ηνπο άιινπο, επεηδή νη «ζεκαληηθνί άιινη» είλαη ν θνηλσληθφο θαζξέθηεο κέζα ζηνλ νπνίν θάπνηνο θνηηάδεη γηα λα νξίζεη ηνλ εαπηφ ηνπ. Δπνκέλσο, ε θνηλσληθή ζηήξημε είλαη έλαο ηζρπξφο πξνζηαηεπηηθφο παξάγνληαο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο απηνεθηίκεζεο (Cosden, Brown, Elliott, 2002). 2.5. Κνηλσληθέο ζρέζεηο Οη δάζθαινη θαη νη γνλείο έρνπλ αλαγλσξίζεη ηνλ θεληξηθφ ξφιν ηεο αλάπηπμεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηε δσή ησλ καζεηψλ κε ΜΓ. Οη πξσηνπφξνη ηνπ ηνκέα απηνχ, Kirk, Johnson, Mykelbust, Orton, αλαγλψξηζαλ επίζεο ηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο σο κηα ζεκαληηθή πξφθιεζε γηα πνιινχο απφ απηνχο ηνπο καζεηέο. Χζηφζν, δχν εξεπλεηηθά άξζξα πνπ δεκνζηεχζεθαλ ην 1974 έθεξαλ ζην πξνζθήλην ηε ζεκαληηθφηεηα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηελ πνηφηεηα δσήο ησλ παηδηψλ κε ΜΓ (Donahue & Wong, 2002). Η Tanis Bryan αλέθεξε φηη ηα παηδηά κε ΜΓ δελ ήηαλ κφλν ιηγφηεξν δεκνθηιή απφ φηη ηα άιια παηδηά, αιιά φηη ην επηθνηλσληαθφ ηνπο πεξηβάιινλ ζε ζρέζε κε 25

ζπλνκειίθνπο ρσξίο ΜΓ ήηαλ πεξηζζφηεξν ερζξηθφ. Δπίζεο, ηα επξήκαηα ππνζηεξίδνπλ ηελ ππφζεζε φηη ε έιιεηςε δεκνηηθφηεηαο δελ είλαη ζέκα ηεο λνεκνζχλεο, αιιά κάιινλ έλα άιιν ζχκπησκα ηεο καζεζηαθήο δπζθνιίαο. Η Tanis Bryan έρεη θάλεη κηα αθφκε πην ηνικεξή ηνπνζέηεζε ην 1976, φηαλ ππνζηεξίδεη δειψλεη φηη ε θνηλσληθή θαηάζηαζε ζα πξέπεη λα ζεσξείηαη κέξνο ηεο καζεζηαθήο δπζθνιίαο ηνπ παηδηνχ. Απηέο νη εληππσζηαθέο δηαπηζηψζεηο ππξνδφηεζαλ κηα έθξεμε ζηελ έξεπλα ζρεηηθά κε ηελ θνηλσληθή αλάπηπμε ησλ καζεηψλ κε ΜΓ (Bryan 2003). Σα ηειεπηαία ρξφληα, νη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο ησλ παηδηψλ κε ΜΓ βξέζεθαλ ζην επίθεληξν ηνπ εξεπλεηηθνχ ελδηαθέξνληνο. Η χπαξμε θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ ζηα παηδηά κε ΜΓ νδήγεζε ην 1985 ηελ Δηαηξεία γηα Παηδηά θαη Δλήιηθεο κε Μαζεζηαθέο Γπζθνιίεο (Association for Children and Adults with Learning Disabilities) λα ζπκπεξηιάβεη ζηνλ νξηζκφ ηεο γηα ηηο ΜΓ θαη ηα θνηλσληθά πξνβιήκαηα (Bryan 2003). Πνιινί εξεπλεηέο έρνπλ επηρεηξήζεη λα πξνζδηνξίζνπλ ηε θχζε ηεο θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο θαη ησλ θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ αιιά απνδείρζεθε έλα δχζθνιν εγρείξεκα. Δλ ηέιεη, έρεη δηακνξθσζεί ε άπνςε πσο ε θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ δελ είλαη κηα έλλνηα κνλνδηάζηαηε πνπ αλαθέξεηαη ζπλνιηθά ζηελ ηθαλφηεηά ηνπ λα ζπλαλαζηξέθεηαη ηνπο γχξσ ηνπ. Αληίζεηα είλαη κηα πνιπδηάζηαηε θαηαζθεπή ε νπνία απνηειείηαη απφ δηαζηάζεηο πνπ αιιειεπηδξνχλ κεηαμχ ηνπο, φπσο γηα παξάδεηγκα νη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο ή ε απηνεηθφλα ηνπ αηφκνπ (Vaughn, Sinagub, & Kim 2004). Δίλαη θνηλά απνδεθηφ πσο νη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο είλαη έλα κέζν βειηίσζεο ηφζν ηεο θνηλσληθήο φζν θαη ηεο καζεζηαθήο επίδνζεο ησλ καζεηψλ (Vaughn et al. 2004). Αθφκε, έρεη δηαπηζησζεί εξεπλεηηθά πσο αξθεηνί καζεηέο κε ΜΓ αληηκεησπίδνπλ ζνβαξέο δπζθνιίεο ζηηο θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο. ε κεηα-αλαιπηηθή έξεπλά ηνπο νη Kavale & Forness (1996) απνθάιπςαλ πσο ην 75% ησλ παηδηψλ κε ΜΓ παξνπζηάδνπλ πξνβιήκαηα ζηηο θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο. πγθεθξηκέλα, θαηέδεημαλ πσο νη καζεηέο κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο είλαη ιηγφηεξν απνδεθηνί θαη απνξξίπηνληαη ζπρλφηεξα απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο ζε ζρέζε κε ηνπο καζεηέο ρσξίο ΜΓ (Vaughn et al. 2004). Όπσο παξαηεξνχλ νη Coleman θαη Byrd (2000), θάλνληαο κηα ζχλνςε 26

ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο, ηα παηδηά κε ΜΓ δελ έρνπλ ηηο πξναπαηηνχκελεο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, φπσο είλαη ε θηιηθή ζπκπεξηθνξά, ε ζπλεξγαζία θαη ην ρηνχκνξ, πξνθεηκέλνπ λα γίλνπλ απνδεθηνί απφ ηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ. Γηα ηνπο παξαπάλσ ιφγνπο είλαη ηα άηνκα πνπ θηλδπλεχνπλ πεξηζζφηεξν απφ ην ζρνιηθφ εθθνβηζκφ θαη ηνλ ριεπαζκφ, αλ θαη κε βάζε ηελ έξεπλα κέρξη ζήκεξα θαη γηα ηα θνηλά ραξαθηεξηζηηθά ζε παηδηά κε ΜΓ θαη ηα παηδηά πνπ είλαη ζχκα εθθνβηζκνχ, δελ ππάξρεη ιφγνο λα πηζηεχνπκε φηη ηα παηδηά κε ΜΓ δηαηξέρνπλ απμεκέλν θίλδπλν ζπκαηνπνίεζεο. (Mishna 2003) Όπσο αλαθέξεη ε Wiener, έλα κεγάιν πνζνζηφ ησλ παηδηψλ κε ΜΓ αληηκεησπίδνπλ κείδνλα πξνβιήκαηα ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο κε απνηέιεζκα λα εθδειψλνπλ κηα ζεηξά απφ ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο. Σα παηδηά απηά, φηαλ απνξξίπηνληαη, ριεπάδνληαη ή εθθνβίδνληαη απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, κπνξεί λα αληηδξάζνπλ κε επηζεηηθφηεηα. ε βάζνο ρξφλνπ, ε απφξξηςε ησλ ζπλνκειίθσλ ζηα ζρνιηθά ρξφληα κπνξεί λα έρεη αξλεηηθέο ζπλέπεηεο γηα ηελ πνηφηεηα δσήο ησλ παηδηψλ κε ΜΓ, ηελ ςπρηθή ηνπο πγεία, θαη ηελ θνηλσληθή θαη πξνζσπηθή δσή ηνπο. Τπάξρεη φκσο θαη έλα κηθξφηεξν πνζνζηφ παηδηψλ θαη εθήβσλ πνπ δελ απνξξίπηνληαη θνηλσληθά, αιιά αληηζέησο έρνπλ θαιέο ζρέζεηο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο θαη ραίξνπλ απνδνρήο ζην ζρνιηθφ θαη εμσζρνιηθφ ρψξν (Wiener 2002). Όπσο αλαθέξζεθε παξαπάλσ, ηα θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ παηδηψλ κε ΜΓ έρνπλ απαζρνιήζεη ηδηαίηεξα ηνπο εξεπλεηέο. Οη έξεπλεο πνπ εμεηάδνπλ ηα θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ελδηαθέξνληαη ηδηαίηεξα γηα ηελ θνηλσληθή επάξθεηα ησλ παηδηψλ κε ΜΓ. ηε βηβιηνγξαθία ε δηεξεχλεζε ηεο θνηλσληθήο επάξθεηαο επηρεηξείηαη κέζα απφ ηε δηεξεχλεζε δηαθνξεηηθψλ δηαζηάζεσλ, θαη ν φξνο εκθαλίδεηαη ζε πνηθίιεο έξεπλεο πνπ εμεηάδνπλ δηαθνξεηηθά πξάγκαηα κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν. Δλδεηθηηθά αλαθέξεηαη ην κνληέιν θνηλσληθήο επάξθεηαο πνπ πηνζεηνχλ νη Vaughn θαη Hogan, ζχκθσλα κε ην νπνίν νη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, ε απνπζία δπζπξνζαξκνζηηθήο ζπκπεξηθνξάο, ε θνηλσληθή γλψζε (π.ρ. απηναληίιεςε) θαη νη ζεηηθέο ζρέζεηο κε άιινπο αλζξψπνπο είλαη ζηνηρεία πνπ ζπληζηνχλ κέζα απφ ηελ αιιειεπίδξαζή ηνπο ηελ θνηλσληθή επάξθεηα (Pearl 2002). Η θνηλσληθή επάξθεηα είλαη έλαο φξνο πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δειψζεη ηελ ηθαλφηεηα ηνπ παηδηνχ λα επηδεηθλχεη ζπκπεξηθνξέο θαη ραξαθηεξηζηηθά ηα νπνία ζρεηίδνληαη κε ηελ απνδνρή απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο θαη ηελ θαηάιιειε απφδνζε ζε θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο. Μηα ζπκπεξηθνξά είλαη θνηλσληθά 27