Ειδικά Θέματα Ιχθυολογίας

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών Ειδικά Θέματα Ιχθυολογίας Εργαστηριακός οδηγός Ιωάννης Δ. Λεονάρδος Καθηγητής

1 η Εργαστηριακή άσκηση: υστηματική και Σαξινόμηση των Χαριών Γενικά χαρακτηριστικά των ιχθύων Με τον όρο ιχθείς αναφερόμαστε σε υδρόβια σπονδυλωτά τα οποία φέρουν βράγχια και συνήθως μια σειρά εξαρτημάτων όπως: πτερύγια, λέπια δερμικής προέλευσης, και ένα εξειδικευμένο ιδιαίτερα σημαντικό για την επιβίωσή τους αισθητήριο όργανο την πλευρική γραμμή. Οι ιχθείς αποτελούν μια πολυφυλετική ομάδα του φύλου των χορδωτών και μαζί με τις τάξεις των αμφιβίων, ερπετών πτηνών και θηλαστικών συνιστούν το υποφύλο των σπονδυλωτών. Τα υάρηα επομέκφς είκαη : Ποηθηιόζερμοη οργακηζμοί ζποκδσιφηά σδρόβηοη οργακηζμοί (ηδηαίηερα φς προς ηεκ ακαπαραγφγή ηοσς) ακαπκέοσκ με εζφηερηθά βράγτηα θέροσκ δσγά πηερύγηα ή πηερύγηα σπό μορθή άθρφκ ηο ζώμα ηοσς ζσκήζφς είκαη θαισμμέκο με ιέπηα ή ηροποποηήζεης ασηώκ (αρθεηά είδε υαρηώκ δεκ έτοσκ ιέπηα) Σηο ζώμα ηοσς θέροσκ ζύζηεμα πιεσρηθής γραμμής Μέχρι τον Ιούνιο του 2003 είχαν καταγραφεί περίπου 27500 είδη, οι καταγραφές νέων ειδών φτάνουν τις 200 ετησίως. Παρόλο ότι το 70 % της επιφάνειας της γης καλύπτεται από θάλασσα και μόνο το 1% από εσωτερικά ύδατα, το 58 % των ειδών είναι αποκλειστικά θαλάσσια, το 4% ζουν στα εσωτερικά νερά και το 1% είναι ανάδρομα ή κατάδρομα είδη. 3

Σαξινόμηση Ιχθύων Υύλο : Φορδωτά Τποφύλο : πονδυλωτά (Vertebrata) Τπέρκλαση: Άγναθα (Agnatha) Κλάση: Μυξίνοι (Myxini). Κλάση: Κεφαλασπιδόμορφοι (Cephalaspidomorphi) Τπέρκλαση: Γναθοστόματα (Gnathostomata) Κλάση: Φονδριχθείς (Chondrichthyes) Τπόκλαση: Ελασμοβράγχιοι (Elasmobranchii) Τπόκλαση: Ολοκέφαλοι (Holocephali) Κλάση: Οστεϊχθείς (Osteichthyes) Τπόκλαση: αρκοπτερύγιοι (Sarcopterygii) Τπόκλαση: Ακτινοπτερύγιοι (Actinopterygii) Οι τελεόστεοι αποτελούν την πλέον πολυάριθμη και ποικιλόμορφη ταξινομική ομάδα των ψαριών. Παρουσιάζουν μια πλειάδα χαρακτηριστικών (αν και όχι απαραίτητα αποκλειστικών) όπως: 1. Βραγχιακό επικάλυμμα αποτελούμενο από τέσσερα (4) οστά συμπεριλαμβανομένου του μεσοεπικαλυμματικού το οποίο απουσιάζει από τους χονδριχθείς. 2. ύστημα αναπνοής «δυο αντλιών». 3. Πλήρως οστεοποιημένοι σπόνδυλοι. Είναι μικρότερου αριθμού από αυτούς των χονδριχθυών, αλλά έχουν μεγαλύτερο βάρος και αντοχή. 4. Υέρουν νηκτική κύστη, αυτή είναι σχετικά μικρού μεγέθους, εξυπηρετεί κυρίως την υδροστατική λειτουργία, σε ορισμένες περιπτώσεις εξυπηρετεί και άλλες λειτουργίες (παραγωγή ήχων, αναπνοή) 5. Υέρουν βραγχιοστεγείς ακτίνες. Σο μεσεπικαλυμματικό οστό (μάλλον τροποποίηση βραγχιοστεγούς ακτίνας) με την παρουσία του επιτρέπει την αύξηση της χωρητικότητας της βραγχιακής κοιλότητας, ενώ παράλληλα συντελεί στην διατροφή με εισρόφηση. 6. Υέρουν ελαφρά, ελαστικά ελασμοειδή (κυκλοειδή, κτενοειδή ) λέπια (πολλά είδη οστεϊχθυών δεν φέρουν λέπια). 7. Σο ζεύγος των εκτατών προγναθικών, αποτελεί τα κυριότερα οστά των άνω σιαγώνων, εξασφαλίζοντας μια τεράστια ποικιλία στοματικών μορφών και στρατηγικών τροφοληψίας. 8. Υέρουν, συνήθως, ομόκερκο ουραίο πτερύγιο, με επουραία και υπουραία οστά ως στηρικτικά στοιχεία. 9. Υέρουν πτερύγια με μεγάλη ελαστικότητα και δυνατότητα διαφορετικών κινήσεων. Σα θωρακικά πτερύγια έχουν χαρακτηριστικά διαφοροποιημένη εσωτερική δομή (δυο ή περισσότερα μετακλείθρα, τέσσερα εγγύς πτερυγιοφόρα). 10. Παρουσιάζουν μια μεγάλη ποικιλία σχήματος σώματος, όπως και τρόπων αναπαραγωγής. 11. ύστημα πλευρικής γραμμής. 4

Υύλο Φορδωτά Τποφύλο πονδυλωτά Τπέρκλαση Αγναθα, Γναθοστόματα Μυξινοειδή 1. Απουσία γνάθων 2. Απουσία λεπιών 3. Μεμβρανώδη πτερύγια 4. Απουσία ζυγών πτερυγίων 5. Απουσία ραχιαίου πτερυγίου 6. Ανοικτοί ρώθωνες 7. Διατήρηση νωτοχορδής 8. Δερμικά δόντια 9. Απουσία σπονδύλων 10. Ινώδης και χόνδρινος σκελετός 11. Δίχωρη καρδιά 12. Παρουσία καρδιών στα βράγχια 13. 5-16 ζεύγη βραγχίων με ποικίλο αριθμό βραγχιακών οπών 14. Πεπτικό σύστημα χωρίς στόμαχο 15. Νεφροί μεσονεφρικού τύπου 16. ωματικά υγρά ισότονα με το θαλασσινό νερό 17. Επίνευρα με εγκέφαλο και 10 ζεύγη κρανιακών νεύρων 18. Παρουσία αισθητηρίων γεύσης, όσφρησης και ακοής 19. Τποπλασμένοι οφθαλμοί 20. Ακουστικές κάψες με 1 ημικυκλικό σωλήνα 21. Απουσία πλευρικής γραμμής 22. Ερμαφρόδιτα με εξωτερική γονιμοποίηση, άμεση ανάπτυξη και μεροβλαστικές αυλακώσεις 23. Απουσία νηκτικής κύστης Περίπου 43 Είδη Πετρομυζονοειδή 1. Απουσία γνάθων 2. Απουσία λεπιών 3. Μεμβρανώδη πτερύγια 4. Απουσία ζυγών εξαρτημάτων 5. 1-2 ραχιαία πτερύγια 6. Συφλοί ρώθωνες 7. Διατήρηση νωτοχορδής 8. Δερμικά δόντια 9. Παρουσία σπονδύλων 10. Ινώδης και χόνδρινος σκελετός 11. Δίχωρη καρδιά 12. Δεν υπάρχουν καρδιές στα βράγχια 13. 7 ζεύγη βραγχίων με αυτόνομες βραγχιακές οπές 14. Πεπτικό σύστημα χωρίς στόμαχο, αλλά με σπειροειδή πτυχή στο έντερο 15. Νεφροί οπισθονεφρικού τύπου 16. ωαμτικά υγρά με οσμωτική και ιοντική ρύθμιση 17. Επίνευρα με εγκέφαλο και 10 ζεύγη κρανιακών νεύρων 18. Παρουσία αισθητηρίων της όρασης και ακοής. 19. Οφθαλμοί καλά ανεπτυγμένοι 20. Ακουστικές κάψες με 2 ημικυκλικούς σωλήνες 21. Παρουσία πλευρικής γραμμής 22. Γονοχωριστικά με εξωτερική γονιμοποίηση, έμμεση ανάπτυξη και ολοβλαστικές αυλακώσεις 23. Απουσία νηκτικής κύστης Περίπου 41 είδη 5

Φονδριχθείς 1. Παρουσία γνάθων 2. Οι ελασμοβράγχιοι φέρουν πλακοειδή λέπια ή παράγωγά τους 3. Ετερόκερκο ουραίο πτερύγιο, αιχμηρής απόληξης (διφίκερκο) στους ολοκέφαλους 4. Παρουσία ζυγών εξαρτημάτων 5. Παρουσία εδρικού και ραχιαίου πτερυγίου 6. Συφλοί ρώθωνες στους ελασμοβράγχιους, ανοικτοί στους ολοκέφαλους 7. Διατήρηση νωτοχορδής αλλά με περιορισμένη ανάπτυξη στα ενήλικα 8. Δερμικά δόντια 9. Ολοκληρωμένοι και ξεχωριστοί σπόνδυλοι. Απουσία κέντρων στους ολοκέφαλους 10. Αποκλειστικά χόνδρινος σκελετός 11. 5-7 βραγχιακά τόξα με αυτόνομες φαρυγγικές σχισμές ή επικαλυμματικό οστό (ολοκέφαλοι) 12. Νεφροί οπισθονεφρικού τύπου 13. Παρουσία εδρικού αδένα 14. Δυνατότητα οσμωρύθμισης 15. Παρουσία στομάχου στους ελασμοβράγχιους 16. Επίνευρα με διαφοροποιημένο εγκέφαλο και 10 ζεύγη κρανιακών νεύρων 17. Παρουσία αισθητηρίων της όρασης, γεύσης, όσφρησης, ακοής και αντίληψης ηλεκτρικών πεδίων 18. Ακουστικές κάψες με 3 ημικυκλικούς σωλήνες 19. Παρουσία πλευρικής γραμμής 20. Γονοχωριστικά με εσωτερική γονιμοποίηση και άμεση ανάπτυξη. Ψοτόκα, ωοζωοτόκα ή ζωοτόκα 21. Απουσία νηκτικής κύστης Ολοκέφαλοι: 31 είδη Ελασμοβράγχιοι : 815 είδη σε 16 τάξεις Ακτινοπτερύγιοι 1. Παρουσία γνάθων 2. Παρουσία λεπιών (γανοειδή, κυκλοειδή, κτενοειδή). ε ορισμένα είδη απουσιάζουν 3. Ετερόκερκο ουραίο πτερύγιο στα πρωτόγονα είδη, ομόκερκο στα υπόλοιπα 4. Ζυγά και άζυγα πτερύγια με δερμικές ακτίνες (άκανθες και λεπιδοτρίχια) 5. Συφλοί ρώθωνες 6. Νωτοχορδή μόνο κατά τη διάρκεια της οντογένεσης. τα ενήλικα με τη μορφή υπολειμάτων συνδετικού ιστού μεταξύ των σπονδύλων 7. Δερμικά δόντια 8. Ολοκληρωμένοι και ξεχωριστοί σπόνδυλοι 9. Φόνδρινος (χονδρόστεοι), μερικώς οστέινος (ολόστεοι) ή οστέινος (τελεόστεοι) σκελετός 10. Δίχωρη καρδιά 11. 4 βραγχιακά τόξα καλυμμένα από βραγχιακό επικάλυμμα 12. Νεφροί οπισθονεφρικού τύπου 13. Δυνατότητα οσμωρύθμισης 14. Παρουσία στομάχου (ορισμένα είδη ανάλογα με τις διατροφικές τους συνήθειες στερούνται στομάχου) 15. Επίνευρα με διαφοροποιημένο εγκέφαλο και 10 ζεύγη κρανιακών νεύρων 16. Παρουσία αισθητηρίων της όρασης, ακοής, γεύσης, όσφρησης 17. Παρουσία πλευρικής γραμμής 18. Ακουστικές κάψες με 3 ημικυκλικούς σωλήνες 19. Παρουσιάζουν όλα τα γνωστά πρότυπα αναπαραγωγής Παρουσία νηκτικής κύστης (εξυπηρετεί την υδροστατική ισορροπία και την αναπνοή στους ολόστεους) Φονδρόστεοι: 36 είδη Ολόστεοι: 8 είδη Σελεόστεοι : περίπου 26000 είδη αρκοπτερύγιοι 1. Παρουσία γνάθων 2. Κοσμοειδή λέπια 3. Διφύκερκο πτερύγιο, τρίλοβο στους κροσοπτερύγιους 4. Παρουσία ζυγών και άζυγα πτερυγίων. Σα ζυγά πτερύγια φέρουν μόνο βασικό στηρικτικό στοιχείο και μικρά λεπιδοτρίχια 5. Συφλοί ή ανοικτοί ρώθωνες 6. Νωτοχορδή μόνο κατά τη διάρκεια της οντογένεσης. τα ενήλικα με τη μορφή υπολειμμάτων συνδετικού ιστού μεταξύ των σπονδύλων 7. Δερμικά δόντια 8. Ολοκληρωμένοι και ξεχωριστοί σπόνδυλοι 9. Οστέινος και χόνδρινος σκελετός 10. Δίχωρη καρδιά 11. 5 βραγχιακά τόξα καλυμμένα κάτω από βραγχιακό επικάλυμμα 12. Νεφροί οπισθονεφρικού τύπου 13. Δυνατότητα οσμωρύθμισης 14. Παρουσία στομάχου 15. Επίνευρα με διαφοροποιημένο εγκέφαλο και 10 ζεύγη κρανιακών νεύρων 16. Παρουσία πλευρικής γραμμής 17. Γονοχωριστικά με εσωτερική ή εξωτερική γονιμοποίηση 18. Παρουσία νηκτικής κύστης (υδροστατικό και αναπνευστικό όργανο στους δίπνευστους). τους κροσσοπτερύγιους γεμάτη λίπος 19. Πνευμονική και συστεμική κυκλοφορία αίματος στους δίπνευστους Κροσσοπτερύγιοι : 1 είδος Δίπνευστοι: 6 είδη 6

Σαξινόμηση των υπαρχόντων σήμερα ψαριών. Παρουσιάζονται όλες οι τάξεις, αλλά μόνο ορισμένες επιλεγμένες οικογένειες (Nelson, 1984). Τπέρκλαση: AGNATHA Σάξη: Myxiniformes Σάξη: Petromyzontiformes Τπέρκλαση: GNATHOSTOMATA Κλάση: Chondrichthyes ΤπόΚλάση: Holocephali Σάξη: Chimaeriformes ΤπόΚλάση: Elasmobranchii Σάξη : Hexanchiformes : Heterodontiformes : Lamniformes : Squaliformes : Rajiformes Κλάση : Osteichlhyes ΤπόΚλάση: Dipneusti Σάξη : Ceratodontiformes : Lcpidosireniformes ΤπόΚλάση: Crossoplerygii Σάξη: Coelacanthiformes ΤπόΚλάση: Brachiopterygii Σάξη: Ρolypteriformes ΤπόΚλάση: Actinoplerygii ΜεσοΚλάση: Chondroslei Σάξη: Acipenseriformes ΜεσοΚλάση: Neopterygi «Ολόστεοι» "Holosteans" Σάξη: Lepisosteiformes : Amiiformes Σελεόστεοι «Teleosts» Σάξη : Osteoglossiformes οικ. Osteoglossidae, Mormyndae, Gymnarchidae : Elopiformes οικ. Megalopidae : Notacanthiformes οικ. Halosauridae : Anguilliformes οικ. Anguillidae : Clupeiformes οικ. Clupeidae, Engraulidae 'ΤπερΣάξη: Ostariophysi' Σάξη : Gonorynchiformes οικ. Chanidae : Cypriniformes οικ. Cyprinidae, Catostomidae, Cobitididae : Characiformes οικ. Curimatidae : Siluriformes οικ. Ictaluridae, Loricariidae, Ariidae : Gymnotiformes οικ. Gymnotidae 'ΤπερΣάξη: Protoacanthopterygii' Σάξη : Salmoniformes οικ. Salmonidae, Esocidae, Umbridae 'ΤπερΣάξη: Stenopterygii' Σάξη : Stomiiformes οικ. Gonostomatidae, Stomiidae 'ΤπερΣάξη: Scopelomorpha' Σάξη : Aulopiformes οικ. Synodontidae : Myctophiformes οικ. Myctophidae 'ΤπερΣάξη: Paracanthopterygii' Σάξη : Percopsiformes οικ. Percopsidae : Gadiformes οικ. : Gadidae, Macrouridae : Ophidiiformes : Batrachoidiformes : Lophiiformes, οικ. Ceratiidae : Gobiesociformes οικ. Gobiesocidae 'ΤπερΣάξη: Acanthopterygii' Σάξη : Cyprindontiformes οικ. Exocoetidae, Cyprinodontidae, Poeciliidae : Atheriniformes οικ. Atherinidae : Lampriformes : Beryciformes οικ. Holocentridae : Zeiformes οικ. Zeidae : Gasterosteiformes οικ. Gasterosteidae : Indostomiformes : Pegasiformes οικ. Pegasidae : Syngnathiformes οικ. Syngnathidae : Dactylopteriformes : Synbranchiformes οικ. Synbranchidae : Scorpaeniformes οικ. Scorpaenidae, Cottidae : Perciformes οικ. Percidae, Cichlidae, Centrarchidae, : Chaetodontidae, Pomacentridae, Scombridae, Carangidae : Pleuronectiformes οικ. Pleuronectidae : Tetraodontiformes οικ. Balisitidae, Molidae 7

2 η Εργαστηριακή άσκηση: Μορφολογία ψαριών Εξωτερική μορφολογία τελεόστεου ιχθύ Γενικά. Σο σώμα των ψαριών παρουσιάζει αμφίπλευρη συμμετρία. Διακρίνεται σε τρεις ανατομικές περιοχές : την κεφαλή, τον κορμό και την ουρά ( η οποία ουσιαστικά είναι το μεταεδρικό τμήμα του κορμού). Ανάλογα με τον τρόπο διαβίωσης, το σχήμα του σώματος των τελεόστεων παρουσιάζει μια μεγάλη ποικιλία. Μπορεί να είναι ατρακτοειδές (το πλέον συνηθισμένο σχήμα σώματος), νωτοκοιλιακά ή πλευρικά πλατυσμένο επίμηκες ή βραχύ, ωοειδές κ. ά (Εικόνα 1 και 2) Anguillidae (anguilliformespleuronectidae (Pleuronectiformes) Salmonidae (Salmoniformes Diodontidae (Tetraodontiformes) Cyprinidae (Cypriniformes Sygnathidae (Sygnathiform Molidae (Tetraodontiforme Chaetodontidae (Perciform Antennariidae (Lophiiform Cyprinodontidae (Cyprinodontiformes) Percidae (Perciformes) Gacidae (Gadiformes) Εικόνα 1. Ορισμένα παραδείγματα τη ποικιλότητας μορφών σώματος των 8

τελεόστεων ιχθύων. (Οικογένειες και τάξεις (Wooton, 1990) A A A B B Γ Γ Δ Ε Ε Ζ Ζ Η Ι Ι Θ Ζ Ε Εικόνα. 2 Φαρακτηριστικές μορφές σχήματος σώματος ψαριών. Α πλάνητες θηρευτές, Β. Ενεδρεύοντες θηρευτές, Γ. Επιφανειακά, πελαγικά ψάρια. Δ. βενθικά ψαρια Ε. κρυπτόμενα στο βυθό ψάρια F. Πλάνητες του βυθού Ζ. Πλατύψαρα H. Χάρια με σχήμα ουράς σαν ποντικού, Ι. στενόσωμα, Θ. χελόμορφα 9

Κεφαλή: την κεφαλή διακρίνονται τα παρακάτω: τόμα. Αυτό έχει θέση τελική (στο άκρο του ρύγχους), ημιτελική ή βρίσκεται κοιλιακά της κεφαλής. Ανάλογα με τις διατροφικές συνήθειες του κάθε είδους το στόμα μπορεί να έχει πρόσθιο, νωτιαίο ή κοιλιακό προσανατολισμό (Εικόνα 3) συχνά μπορεί να προεκτείνεται αρκετά με έκταση των γνάθων, ή ακόμη και να σχηματίζει σωλήνα. Η κάτω γνάθος είναι προτεταμένη Η άνω γνάθος είναι προτεταμένη σε μορφή ξίφους ωληνοειδές ρύγχος με τις γνάθους στην άκρη Οι σιαγώνες και τα χείλη είναι τελικά Εικόνα 3 Η άνω γνάθος εκτείνεται και το κάτω χείλος υπερκαλύπτεται Διάφορες μορφές στόματος οστειχθυών Σο ρύγχος προεξέχει και υπερκαλύπτει το στόμα Μουστάκια. την άνω ή την κάτω σιαγόνα ή ακόμη και στις δύο μπορεί να υπάρχουν σαρκώδη μουστάκια ποικίλου μεγέθους. Υυσητήρες (στους χονδριχθείς). Πίσω από τους οφθαλμούς μπορεί να υπάρχουν οπές, το άνοιγμα των οποίων ποικίλλει σε μέγεθος. Αυτό φέρει στα εσωτερικά του τοιχώματα ψευδοβράγχια. Βραγχιακό επικάλυμμα. Εντοπίζεται στο οπίσθιο άκρο της κεφαλής. Καλύπτει τη βραγιακή κοιλότητα και προστατεύει τα βράγχια. Αποτελείται από τέσσερα (4) οστά: το επικαλυμματικό, το 10

προεπικαλυματικό, το υποεπικαλυμματικό και το μεσεπικαλυμματικό. προεπικαλύμματος άλλοτε είναι λείο και άλλοτε οδοντωτό με μικρούς ή ισχυρούς οδόντες. Σο κράσπεδο του Εικόνα 4. Μορφολογικά χαρακτηριστικά Οστεϊχθύ Εικόνα 5. Μορφολογικά χαρακτηριστικά χονδριχθύ 11

Βραγχιακές άκανθες. την εσωτερική πλευρά του πρώτου βραγχιακού τόξου διακρίνονται οι βραγχιακές άκανθες το μέγεθος όπως και η μορφή των οποίων συχνά ποικίλει. Οι βραγχιακές άκανθες διακρίνονται σε οριζόντιες και κάθετες. Βραγχιοστεγείς ακτίνες. Η βραγχιακή κοιλότητα των οστεϊχθυών καλύπτεται στο κάτω μέρος της από μια μεμβράνη η οποία υποβαστάζεται από τις βραγχιοστεγείς ακτίνες. Οφθαλμοί : υνήθως βρίσκονται πλευρικά και στο άνω μέρος της κεφαλής, δεν φέρουν βλέφαρα. Η όραση είναι μάλλον έγχρωμη. Ρινικές οπές ή ρώθωνες. Μπροστά από τους οφθαλμούς και σπανιότερα στο άνω χείλος του στόματος βρίσκονται τα ρινικά ανοίγματα ή ρινικοί σωλήνες ένα ζεύγος σε κάθε πλευρά. Δεν επικοινωνούν με το πεπτικό σύστημα. τους χονδριχθείς οι ρώθωνες βρίσκονται μπροστά από το στόμα και καλύπτονται από την ρινική μεμβράνη ή τα ρινικά πτερύγια. Οδόντες. τις σιαγόνες βρίσκονται οδόντες ποικίλου μεγέθους και σχήματος. Διακρίνονται κυνοδοντόμορφοι, κοπτηρόμορφοι, γομφιόμορφοι, τραπεζοειδείς και χνοώδεις συμφωνά με τη μορφολογία τους. Εκτός των οδόντων των γνάθων στη στοματική κοιλότητα, διακρίνονται απαντούν οδόντες στη γλώσσα, την υπερώα, την ίνιδα. Επίσης στα μέλη ορισμένων οικογενειών Cyprinidae, Cyprinodontidae διακρίνονται δόντια τα φαρυγγικά δόντια. Άσκηση: Στα ψάρια τα οποία σας έχουν δοθεί για μελέτη εντοπίστε και παρατηρείστε τα εξής: στόμα, στοματική κοιλότητα, γνάθους, μελετήστε τα κινούμενα μέρη της κεφαλής, τα διαφόρων ειδών δόντια, τα βραγχιακά επικαλύμματα, τα βράγχια, τα βραγχιακά τόξα, τις βραγχιακές άκανθες, τα φαρυγγικά δόντια, τους οφθαλμούς και τους ρώθωνες σε κάθε είδος ψαριού που σας έχει διανεμηθεί. Δέρμα. Σο σώμα των τελεόστεων καλύπτεται από δίστιβο δέρμα ( επιδερμίδα και δερμίδα) σε αυτό διακρίνονται βλεννογόνοι αδένες και λέπια. Κορμός Ο κορμός ορίζεται μεταξύ του τέλους της κεφαλής (βραγχιακό επικάλυμμα, βραγχιακές σχισμές) και του ύψους της ουρογενετικής οπής. Περιλαμβάνει κυρίως τη σπλαχνική χώρα. το κορμό εντοπίζονται τα θωρακικά πτερύγια, τα κοιλιακά πτερύγια, το ραχιαίο πτερύγιο (ένα η και περισσότερα ) (Εικόνα 4 και 5). 12

Σέλος υπάρχει η έδρα η οποία βρίσκεται στη κοιλιακή περιοχή πρόσθια του εδρικού πτερυγίου. Επιδερμίδα. Σο σώμα των οστεϊχθυών είναι καλυμμένο με λέπια κυκλοειδή ή κτενοειδή. τα μέλη της τάξης των Acipenseriformes διακρίνονται οστέινες πλάκες διαταγμένες σε σειρές. Σο σώμα των χονδριχθυών καλύπτεται από πλακοειδή λέπια. Μερικά είδη ψαριών φέρουν φωτοφόρα όργανα η διάταξη των οποίων είναι χαρακτηριστική για κάθε είδος. Φρωματισμός. Ο χρωματισμός των τελεόστεων παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία ανάλογα με το είδος καθώς και με το περιβάλλον διαβίωσης. Σα χρωματοφόρα κύτταρα, τα οποία οφείλεται ο χρωματισμός όπως και οι μεταβολές του, εντοπίζονται κυρίως στο δέρμα και αποτελούνται από μελανοφόρα, ξανθοφόρα, ερυθροφόρα και ιριδοφόρα. Βλέννα βλεννογόνοι αδένες Εικόνα 6. Βλεννογόνοι αδένες από την ουρά ενός θηλυκού ατόμου Salveninus sp. (αριστερά). Βλεννογόνοι αδένες από τη περιοχή της κεφαλής του ίδιου ατόμου (Alcian blue x260) Πλευρική γραμμή. τα περισσότερα είδη ψαριών διακρίνεται η πλευρική γραμμή η οποία είναι αισθητήριο όργανο. Εντοπίζεται από μια σειρά ειδικών λεπιών τα οποία σχηματίζουν μια διάστικτη γραμμή, αυτή αρχίζει από το άνω χείλος του βραγχιακού επικαλύμματος και 13

καταλήγει στην ουρά. Σα λέπια αυτά της πλευρικής γραμμής φέρουν οπές που επιτρέπουν την επικοινωνία του νερού με μία αύλακα του σώματος. Κάτω από τα λέπια της πλευρικής γραμμής βρίσκονται οι απολήξεις αισθητηρίου νεύρου. Ο αριθμός των λεπιών της πλευρικής γραμμής είναι χαρακτηριστικός σε μεγάλο αριθμό ειδών. Πτερύγια: τη ράχη του σώματος των ψαριών διακρίνεται το ραχιαίο πτερύγιο το οποίο συμβολίζεται με το γράμμα D, εάν το ψάρι έχει περισσότερα του ενός πτερύγια τότε συμβολίζονται ως εξής: D1, D2, D3 κλπ. Εικόνα 7. Πτερύγια πέστροφας, διακρίνεται το λιπώδες πτερύγιο. τη περιοχή της κοιλιάς διακρίνεται το εδρικό πτερύγιο το οποίο που συμβολίζεται με το γράμμα Α. Α. Ραχιαίο πτερύγιο Β. Εδρικό πτερύγιο Εικόνα 8. Άζυγα πτερύγια τα οποία αποτελούνται από (σκληρές) άκανθες και (μαλακές) ακτίνες Πίσω από την κεφαλή και στη περιοχή του θώρακα βρίσκεται ένα ζεύγος πτερυγίων ανά ένα σε κάθε πλευρά και ονομάζονται θωρακικά πτερύγια και συμβολίζονται με το γράμμα Ρ. τη περιοχή της κοιλιάς υπάρχει ένα ζεύγος πτερυγίων τα οποία ονομάζονται κοιλιακά και συμβολίζονται με το γράμμα V (Εικόνα 6 και 7). 14

Κίνηση. Η κίνηση επιτυγχάνεται από το ανεπτυγμένο μυικό σύστημα και τα πτερύγια, καθένα από τα οποία επιτελεί διαφορετική λειτουργία (μεταβολή της πορείας, διατήρηση της θέσης, προώθηση, μείωση της ταχύτητας). Ουρά Είναι το μεταεδρικό τμήμα του σώματος και ουσιαστικά αποτελεί συνεχές και αδιαίρετο τμήμα του κορμού. Διακρίνεται από τον κορμό γιατί δεν περιλαμβάνει κανένα τμήμα της σπλαχνικής χώρας. Καταλήγει στο ουραίο πτερύγιο (Εικόνα 8). το πίσω άκρο του σώματος βρίσκεται το ουραίο πτερύγιο, το οποίο συμβολίζεται με το γράμμα C. Σο ουραίο πτερύγιο μπορεί να είναι εξωτερικά συμμετρικό και τότε ονομάζεται ομόκερκο ή να Εικόνα 9 Διάφορες μορφές ουραίων πτερυγίων ψαριών (από την κορυφή προς τα κάτω): επίκερκο, ισόκερκο, υπόκερκο (Nikolsky, 1963) εμφανίζει δύο ανόμοιους λοβούς οπότε και ονομάζεται ετερόκερκο (Εικόνα 9). Εκτός από τα προαναφερθέντα πτερύγια σε ορισμένες οικογένειες ψαριών διακρίνονται πίσω από τα ραχιαία και τα εδρικά πτερύγια ένας αριθμός μικρών 15

ΗμισελινοειδήςΑπόστρογγυλεμένΑιχμηρή απόληξη Διχαλωτή ουρά Διπλή αιχμηρή Σετράγωνη ουρά Αιχμηρή Γυμνή (χωρίς ακτίνες στην άκρη) Εικόνα 10. Μορφές ουράς στους οστεϊχθείς πτερυγίων τα οποία ονομάζονται ψευδοπτερύγια. Επίσης σε ορισμένες άλλες οικογένειες ψαριών πίσω από το ραχιαίο πτερύγιο διακρίνεται ένα μικρό λίπωμα το λιπώδες πτερύγιο (Εικόνα 6). Εικόνα 11. Μαλακές και σκληρές ακτίνες Σελεόστεου. Αριστερά μαλακή 16

ακτίνα (Α) πλευρική όψη διακλαδισμένης ακτίνας, (Β) πρόσθια όψη. Δεξιά : κληρή ακτίνα (άκανθα) (Γ) πλευρική όψη (Δ) πρόσθια όψη (Bond, 1979) Ακτίνες. Σα πτερύγια υποστηρίζονται από ακτίνες. Οι ακτίνες είναι δύο ειδών: σκληρές ή ακανθώδεις και μαλακές. Οι σκληρές ακτίνες είναι απλές, τις περισσότερες φορές ισχυρές και ακανθώδεις, ενώ οι μαλακές είναι αρθρωτές και διακλαδίζονται στο ανώτερο άκρο τους (Εικόνα 10). Ο αριθμός των σκληρών ακτινών συμβολίζεται με γράμματα της λατινικής γραφής, ενώ των μαλακών με γράμματα της αραβικής π.χ. DV,9, όπου το V σημαίνει 5 σκληρές και το 9 μαλακές (Εικόνα 11). Εικόνα 12. Μορφές ραχιαίων και εδρικών πτερυγίων με μαλακές και σκληρές ακτίνες. Επίσης παρουσιάζεται ο τρόπος αρίθμησής τους. 17

Παρατηρήστε και εντοπίστε τις διαφορετικές περιοχές του κορμού. Εντοπίστε και παρατηρήστε τα διάφορα πτερύγια. Μελετήστε την εικόνα ενός πτερυγίου στο στερεοσκόπιο. Παρατηρείστε ότι υπάρχουν διαφόρων ειδών ακτίνες στα πτερύγια (άκανθες σκληρές ακτίνες και μαλακές ακτίνες εύκαμπτες) Παρατηρήστε το γενικό χρωματικό πρότυπο του σώματος του ψαριού. Διακρίνετε τα χρωματοφόρα κύτταρα στο δέρμα του ψαριού Σκεφθείτε γιατί δυο άτομα του ίδιου είδους μπορεί να παρουσιάζουν διαφορετικό χρωματικό πρότυπο. Αποκολλήστε ένα αριθμό λεπιών από το δέρμα του ψαριού, παρατηρείστε τα στο στερεοσκόπιο, μεταβάλετε το φωτισμό, παρατηρείστε το γενικό πρότυπο που παρουσιάζουν, (τι σας θυμίζουν;). Μελετείστε τις ζώνες αύξησης. Παρατηρείστε λέπια από διάφορες περιοχές του σώματος του ψαριού. Εντοπίστε την πλευρική γραμμή. Παρατηρείστε τα λέπια της πλευρικής γραμμής στο στερεοσκόπιο. 18

Διάφορα είδη ψαριών Oncorhynchus mykiss Acipenser sturio Lophius piscatorius Mullus surmuletus Cyprinus carpio Chelidonichthys cuculus Zeus faber Dicentrarchus labrax Anguilla anguilla Solea solea 19

Mola mola Platychthys flesus Atherina boyeri Cepola macrophthalma Echeneis naucrates Scyliorhyncus canicula Thynnus alalunga Εικόνα 13. Διάφορα είδη ψαριών Sparus aurata 20