ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 2013 2014 ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΑΞΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΟΜΑΔΑ Α

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 2013 2014 ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΑΞΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΟΜΑΔΑ Α Α.1.1. Να αντιστοιχίσετε τα δεδομένα της στήλης Α με αυτά τις ΣΤΗΛΗ Α στήλης Β στον πίνακα που ακολουθεί: ΣΤΗΛΗ Β 1. Ρωσικό Κόμμα α. Αντιπολιτευτικοί όμιλοι 2. Iωάν. Κωλέττης β. Κριτική στην αδυναμία του πολιτικού συστήματος να προσαρμοστεί στις εξελίξεις της κοινωνίας 3. Αλ. Κουμουνδούρος γ. Εξορθολογισμός της διοίκησης 4. Δημ. Βούλγαρης δ. Yποστηρικτές τους ήταν οι πλοιοκτήτες 5. Ορεινοί ε. Πολιτισμική εξάπλωση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία 6. Επ. Δεληγιώργης στ. Κοινοβουλευτική δικτατορία 7. Χ. Τρικούπης ζ. Κοινωνική δικαιοσύνη 8. Θ. Δηλιγιάννης η. Προώθησε τα αιτήματά του μέσω της βουλής 9. Δημ. Γούναρης θ. Εκκλησιαστικά ζητήματα 10. Στρ. Σύνδεσμος ι. Δημιουργία σώματος πραιτωριανών Μονάδες: 10 Α.1.2. Α.2.1. Α.2.2. Να δώσετε το περιεχόμενο των παρακάτω όρων: α. Κλήριγκ β. Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής Πληθυσμών (1923) γ. Ηνωμένη Αντιπολίτευσις Ποιά μέσα διέθεσε το ελληνικό κράτος στην ΕΑΠ; Μονάδες: 15 Μονάδες: 10 Ποια ήταν η πνευματική δραστηριότητα των Ελλήνων του Πόντου κατά το 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού; Μονάδες: 15 ΟΜΑΔΑ Β Γ.1. Αντλώντας στοιχεία από το περιεχόμενο της ακόλουθης γελοιογραφίας και βασισμένοι στις ιστορικές σας γνώσεις, να

εκθέσετε τους στόχους του οικονομικού προγράμματος του Χαρίλαου Τρικούπη, τα αποτελέσματα και τις αντιδράσεις που αυτό προκάλεσε. Μονάδες: 25 ΕΙΚΟΝΑ: Σατιρική εικόνα για το οικονομικό πρόγραμμα του Χαρίλαου Τρικούπη. Δημοσιεύεται στο βιβλίο Χαρίλαος Τρικούπης, Η Ζωή και το Έργο του, επιμ. Αικατερίνη Φλεριανού, τ. 2, Αθήνα, Βουλή των Ελλήνων, 1999, σ. 889

Γ.2. Αντλώντας στοιχεία από τα παραθέματα που ακολουθούν να παρουσιάσετε τους λόγους για την καθυστέρηση εμφάνισης του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Μονάδες: 25 ΚΕΙΜΕΝΟ Α : Επανερχόμαστε στην περίοδο 1860 1920. Η έλλειψη εργατικού δυναμικού μπoρεί θεωρητικώς, να έχει και ευνοϊκή επίδραση στις βιομηχανικές επενδύσεις. Μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για τους κεφαλαιούχους να επενδύσουν σε μονάδες χαμηλής εντάσεως εργασίας, σε εκτεταμένο εκμηχανισμό της παραγωγής και σε νέες τεχνολογίες. Αλλά για να αποφασίσουν τέτοιες επενδύσεις οι Έλληνες κεφαλαιούχοι δεν αρκούσε ως κίνητρο η έλλειψη ειδικευμένων εργατών. Την έλλειψη αυτήν έπρεπε τουλάχιστον να την αντισταθμίζει η σχετική επάρκεια ειδικευμένων τεχνικών στελεχών, η υποδομή τεχνικών γνώσεων και το σύστημα τεχνικής εκπαίδευσης. Στην ελληνική περίπτωση, οι συνθήκες που επικρατούσαν ήταν ακριβώς αντίθετες. Η έλλειψη μηχανικών και τεχνικών επανέρχεται συνεχώς στις πηγές της εποχής. Για τους βιομηχάνους ήταν πρόβλημα σχεδόν ανυπέρβλητο, που είχε ως συνέπεια να «εισάγονται» στο Λαύριο όχι μόνο ειδικευμένοι εργάτες, αλλά και τεχνικoί εργοδηγοί και, βεβαίως, μηχανικοί όλων των ειδικοτήτων. Επίσης, Βρετανοί και Γάλλοι μηχανικοί δούλευαν στα μηχανουργεία και τα ναυπηγεία της Σύρου, οινολόγοι από την Ιταλία και τη Γερμανία στελέχωσαν τις οινοποιίες της Πάτρας, ακόμη και τεχνίτες κεραμικής έπρεπε να εισαχθούν από την Αγγλία. Οι ελλείψεις αυτές οφείλονταν, κυρίως, στο είδος της εκπαίδευσης που παρείχε το κράτος και, επιπλέον, στην εξιδανίκευση της μόρφωσης και στα ιδεολογήματα γύρω από το κύρος των διαφόρων επαγγελμάτων. ΚΕΙΜΕΝΟ Β : Γ. Β. Δερτιλής, Ιστορία του Ελληνικού Κράτους, 1830 1920, τόμος Β, εκδ. Εστία, Αθήνα 2005, σελ. 615 Η παθολογική διόγκωση του αλυτρωτισμού (Μεγάλη Ιδέα) αποδεικνύει την αποδέσμευση των κομμάτων από τις πραγματικότητες της οικονομικής αθλιότητας και της κοινωνικής αδικίας ενώ από την άλλη πλευρά ε πέτρεπε και συντηρούσε την αποδέσμευση, αποσπώντας την προσοχή των κατώτερων τάξεων από τα πραγματικά προβλήματά τους. Εννοείται ότι αυτό δεν σημαίνει ότι ο ελληνικός αλυτρωτισμός δημιουργήθηκε σε μιαν εσκεμμένη προσπάθεια να μετατρέψει την προσοχή του λαού από

τις αδικίες του συστήματος. Ο εθνικισμός ήταν φαινόμενο γενικό στην Ευρώπη του 19ου αιώνα, συνέπεια ενός εξαιρετικά περίπλοκου συμπλέγματος διεθνών και εσωτερικών συνθηκών. Απλοϊκή είναι επίσης και η άλλη, αρκετά κοινή άποψη, ότι η Μεγάλη Ιδέα ήταν «δημιούργημα της αστικής τάξης». Μπορεί βέβαια να χρησιμοποιήθηκε πολιτικά από τα κόμματα, δεν ήταν, όμως, μια τακτική που «επέβαλαν» οι αστοί. Η προσπάθεια να μεταστρέφεται η προσοχή του λαού από τα εσωτερικά προβλήματα σε σωβινιστικές εξάρσεις ήταν συνηθισμένη διέξοδος για κυβερνήσεις που α ντιμετωπίζουν δυσκολίες. Γ. Β. Δερτιλής, Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1985, σελ. 129 131

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΟΜΑΔΑ Α A.1.1. 1 θ 2 στ 3 α 4 ι 5 δ 6 ε 7 γ 8 ζ 9 β 10 η Α.1.2. Κλήριγκ: Μέθοδος διακανονισμού που κυριάρχησε προοδευτικά στο χώρο του εξωτερικού εμπορίου μετά την κρίση του 1932, όταν η Ελλάδα μπήκε με τη σειρά της στο χώρο της κλειστής οικονομίας ό που οι συναλλαγές καθορίζονταν περισσότερο από γραφειοκρατικές διαδικασίες παρά από ελεύθερες οικονομικές συμφωνίες. Οι διεθνείς συναλλαγές δεν γίνονταν, δηλαδή, με βάση το μετατρέψιμο συνάλλαγμα αλλά με βάση διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και φρόντιζαν να ισοσκελίσουν την αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών, στο πλαίσιο ειδικών λογαριασμών. Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής Πληθυσμών (1923): Με βάση το άρθρο 11 της Σύμβασης της Λοζάνης ιδρύθηκε η Μικτή Επιτροπή Α νταλλαγής με έδρα την Κωνσταντινούπολη. Την αποτελούσαν έ ντεκα μέλη (τέσσερις Έλληνες, τέσσερις Τούρκοι και τρία μέλη Ηνωμένη Αντιπολίτευσις: οι δυσαρεστημένοι πολιτικοί από την αυταρχική πολιτική του πρίγκιπα Γεωργίου στο εθνικό ζήτημα της Κρήτης, οι οποίοι το 1901 συνασπίστηκαν γύρω από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και σχημάτισαν μία ισχυρότατη «Ηνωμένη Αντιπολίτευ πολίτες ουδέτερων κατά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο κρατών) με αρμοδιότητα τον καθορισμό του τρόπου μετανάστευσης των πληθυσμών και της εκτίμησης της ακίνητης περιουσίας των ανταλλαξίμων.

ση». Έμπιστοι συνεργάτες του Βενιζέλου ήταν ο Κωνσταντίνος Φούμης και ο Κωνσταντίνος Μάνος. Οι τρεις αυτοί αποτέλεσαν μια τριανδρία, που δεν δίστασε να προχωρήσει σε δυναμική αναμέτρηση με τον Πρίγκιπα. Α.2.2. Α.2.1. Η ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην ΕΑΠ τα εξής: τις ιδιοκτησίες των Τούρκων ανταλλαξίμων και των Βουλγάρων που εγκατέλειψαν την Ελλάδα, κτήματα του Δημοσίου, κτήματα που απαλλοτριώθηκαν με την αγροτική μεταρρύθμιση και μοναστηριακή γη (συνολικά πάνω από 8.000.000 στρέμματα). το ποσό από δύο δάνεια (1924, 1928) που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στο εξωτερικό. οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις για την ανέγερση αστικών συνοικισμών. το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό του Υπουργείου Γεωργίας και Υπουργείου Προνοίας και Αντιλήψεως. Η οικονομική άνθηση του ελληνισμού στην ευρύτερη περιοχή του Εύξεινου Πόντου είχε ως αποτέλεσμα την πνευματική και καλλιτεχνική αναγέννηση. Οι εκπρόσωποι του επιχειρηματικού κόσμου πρόσφεραν γενναιόδωρα ένα σεβαστό ποσό από τα κέρδη τους υπέρ των θρησκευτικών, εκπαιδευτικών και φιλανθρωπικών ι δρυμάτων και αξιόλογοι επιστήμονες στέλνονταν για ειδίκευση σε διάφορα πανεπιστήμια της Ευρώπης, για να μεταφέρουν στην πατρίδα τους τις νέες επιστημονικές μεθόδους διδασκαλίας. Το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας, που είχε ιδρύσει το 1682 ο μεγάλος Τραπεζούντιος δάσκαλος του Γένους Σεβαστός Κυμινήτης και λειτούργησε παρά τις αντιξοότητες μέχρι το 1922, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πνευματική και ηθική ανάπλαση των Ελληνοποντίων και στην ανάπτυξη της εθνικής τους συνείδησης. Στις αρχές του 20ού αιώνα δεν υπήρχε ποντιακό χωριό χωρίς δικό του σχολείο και δίκη του εκκλησία. Σύμφωνα με τη στατιστική του Παναρέτου, το 1913 στις επαρχίες των έξι μητροπόλεων του Πόντου κατοικούσαν 697.000 Έλληνες, ενώ το ίδιο διάστημα, σύμφωνα με τον Γ. Λαμψίδη, λειτουργούσαν 1.890 εκκλησίες, 22 μοναστήρια, 1.647 παρεκκλήσια και 1.401 σχολεία με 85.890 μαθητές.

Το ελληνικό τυπογραφείο, το οποίο εγκαταστάθηκε το 1880 στην Τραπεζούντα, συνέβαλε αποφασιστικά στην ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης και την προετοιμασία ενός αγωνιστικού κλίματος για την αντικατάσταση του οθωμανικού καθεστώτος από ένα ελεύθερο και δημοκρατικό πολίτευμα. Γ.1. ΟΜΑΔΑ B Κατά την περίοδο της διακυβέρνησης της χώρας από τον Χαρίλαο Τρικούπη, το όραμα για ένα σύγχρονο κράτος, το οποίο θα ήταν οικονομικά ανεπτυγμένο και ισχυρό στη διεθνή σκηνή, δεν πραγματοποιήθηκε. Παρά τη φορολογική επιβάρυνση των πολιτών, το κράτος οδηγήθηκε σε πτώχευση. Οι λόγοι της γενικευμένης λαϊκής δυσαρέσκειας απέναντι στον μεσολλογγίτη πολιτικό απεικονίζονται στη γελοιογραφία (πρωτογενής και έμμεση ιστορική πηγή) που προέρχεται από το βιβλίο «Χαρίλαος Τρικούπης, Η ζωή και το έργο του» της Αικατερίνης Φλεριανού. Κεντρική μορφή της γελοιογραφίας είναι ο Χαρίλαος Τρικούπης. Α πεικονίζεται εμφανώς παραμορφωμένος, με αλλοιωμένα τα χαρακτηριστικά του προσώπου (αυτιά γαϊδάρου) αλλά και του σώματός του (η υπερτονισμένη ράχη παραπέμπει ασφαλώς στη γραφική φιγούρα του Καραγκιόζη). Ο πολιτικός κάθεται επάνω σε έναν χοίρο κρατώντας στο αριστερό του χέρι ένα ξίφος, στο οποίο έχει καρφώσει το «Νέον οικονομολογικόν πρόγραμμά» του. Με μια σειρά από συμβολισμούς αποκαλύπτεται η οπτική του γελοιογράφου, τόσο απέναντι στην πολιτική κατάσταση της εποχής, όσο και απέναντι στον ίδιο τον Τρικούπη. Το «Νέον οικονομολογικόν πρόγραμμα» είναι, σύμφωνα με την γελοιογραφία, ένα πρόγραμμα «δανείων και χρεωκοποιών». Οι πολυάριθμοι φόροι, που μετά βίας συγκρατεί ο Τρικούπης κάτω από το αριστερό του χέρι παραπέμπουν στα μέσα με τα οποία προσπάθησε να εφαρμόσει το πολιτικό του πρόγραμμα: οργανωτικές μεταβολές και βελτίωση των οικονομικών του κράτους, με την αύξηση των φόρων και τη σύναψη δανείων και παρoχή κινήτρων στην ιδιωτική πρωτοβουλία για επενδύσεις. Οι τρικουπικοί ακολούθησαν με συνέπεια αυτό το πρόγραμμα, το οποίο όμως είχε ως αποτέλεσμα την εξάντληση των φορολογουμένων και την υπερβολική επιβάρυνση του προϋπολογισμού. Η συμβολική απεικόνιση του λαού ως χοίρου που, εξαντλημένος, μεταφέρει τον Τρικούπη αποδίδει την εξάντληση του ελληνικού λαού από τις οικονομικές επιλογές του πολιτικού. Το 1893 το κράτος κήρυξε πτώχευση.

Εξάλλου, σαφή υπαινιγμό για τις σχέσεις του Τρικούπη με το στέμμα αποτελεί και η απεικόνιση των στεμμάτων στο κάλυμμα στο οποίο κάθεται ο πολιτικός. Υποδηλώνεται, έτσι, η επικράτησή του στο ζήτημα της θέσπισης της Αρχής της Δεδηλωμένης το 1875. Η ιδέα ανήκε στον νέο τότε πολιτικό Χαρίλαο Τρικούπη, ο οποίος υποστήριξε δημόσια ότι μόνη λύση στο πρόβλημα της πολιτικής αστάθειας ήταν η συγκρότηση δύο μεγάλων κομμάτων εξουσίας, σύμφωνα με το πρότυπο της Αγγλίας. Για να καταστεί αυτό δυνατόν, έπρεπε ο βασιλιάς να αναθέτει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης μόνο σε πολιτικό ο οποίος σαφώς είχε τη «δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των βουλευτών. Αυτό θα στερούσε από τα κόμματα της μειοψηφίας τη δυνατότητα να σχηματίζουν κυβέρνηση, θα τα ωθούσε σε συνένωση με τα μεγάλα και θα είχε ως αποτέλεσμα σταθερότερες κυβερνήσεις πλειοψηφίας. Ο βασιλιάς, υπό την πίεση της αντιπολίτευσης και του επαναστατικού αναβρασμού του λαού, υιοθέτησε τελικά την άποψη του Τρικούπη, η οποία αποτελεί τομή στην πολιτική ζωή της χώρας, καθώς οδήγησε σε μεταβολή του πολιτικού τοπίου. Ο γελοιογράφος υπαινίσσεται ότι η εξέλιξη αυτή αποδυνάμωσε τη λαϊκή ισχύ. Έτσι, α πεικονίζει συμβολικά τη βουλή με κουδούνι το οποίο κρέμεται από ένα χαλινάρι που κλείνει ερμητικά το στόμα του χοίρου λαού. Εντύπωση προκαλεί ότι το κεφάλι του Τρικούπη καλύπτεται με ένα τουρκικής προέλευσης καπέλο. Η αιχμή, στο σημείο αυτό, για την εθνική του πολιτική είναι εμφανής. Ο γελοιογράφος αποδίδει βαρύτατη ευθύνη στον πολιτικό για την ολοκληρωτική ήττα στο ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 η οποία επέτεινε το πολιτικό αδιέξοδο και κορύφωσε τη δυσπιστία προς τα κόμματα δίνοντας, παράλληλα, την ευκαιρία στο Γεώργιο να επιβληθεί στο Κοινοβούλιο και να ασκεί προσωπική πολιτική. Η στάση του δημιουργού της γελοιογραφίας, πέρα από σατιρική, σαρκαστική, είναι έντονα επικριτική προς τον Τρικούπη. Άνθρωπος του καιρού του, εκφράζει τη γενική δυσαρέσκεια όλων των κοινωνικών ομάδων για το οικονομικό, το πολιτικό αλλά και το στρατιωτικό αδιέξοδο στο οποίο είχε περιέλθει η χώρα μετά το 1893. Η δυσαρέσκεια αυτή ήταν εμφανής στους αστούς και διανοούμενους που απογοητεύονταν όλο και περισσότερο από τη γενικότερη κατάσταση και την αναποτελεσματικότητα του κράτους, το οποίο χαρακτηριζόταν από μια βραδυκίνητη γραφειοκρατία. Δεν έβλεπαν την επιθυμητή οικονομική ανάπτυξη, ενώ διαπίστωναν ότι μεγάλωνε η απόσταση από τα ευρωπαϊκά κράτη. Ανάλογη δυσαρέσκεια επικρατούσε και σε μεγάλο μέρος των μικροκαλλιεργητών. Οι αξιωματικοί του στρατού ήταν επίσης δυσαρεστημένοι, καθώς εκτιμούσαν ότι λόγω οικονομικής αδυναμίας ο στρατός θα ήταν αναποτελεσματικός σε

περίπτωση πολέμου, Όλα αυτά οδήγησαν σε κρίση της εμπιστοσύνης προς τα κόμματα συλλήβδην, οι άνθρωποι πίστευαν ότι οι θεσμοί και τα κόμματα δεν ήταν ικανά να υλοποιήσουν τις επιθυμίες τους. Εν τω μεταξύ οι συντεχνίες και οι εργατικές ενώσεις έκαναν διαδηλώσεις ζητώντας φορολογικές ελαφρύνσεις και περιορισμό της γραφειοκρατίας. Στο διάστημα από την πτώχευση του 1893 έως τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 τα δύο μεγάλα κόμματα προσπάθησαν να υλοποιήσουν το πολιτικό τους πρόγραμμα, χωρίς όμως επιτυχία, γεγονός που δημιούργησε την ε ντύπωση ενός γενικού αδιεξόδου. Ούτε το δηλιγιαννικό κόμμα μπόρεσε, ελλείψει χρημάτων, να τηρήσει την υπόσχεσή του για λιγότερους φόρους, ούτε το τρικουπικό να συνεχίσει το εκσυγχρονιστικό του πρόγραμμα. Ί σως ο γελοιογράφος να ανήκε στο πολιτικό στρατόπεδο των Δηλιγιαννικ ών. Την υπόθεση αυτή ενισχύει η απεικόνιση της αστικής τάξης με τη μορφή ενός ποντικιού συμβόλου βδελυρότητας που κρατά ένα λάβαρο υποστήριξης της τρικουπικής πολιτικής. Ο Τρικούπης προσπάθησε να δώσει κίνητρα στην ιδιωτική πρωτοβουλία για επενδύσεις και, στο πλαίσιο αυτό, στα εδάφη της Θεσσαλίας, στα οποία κυριαρχούσε η μεγάλη ιδιοκτησία, οι τρικουπικοί υποστήριζαν τους μεγαλογαιοκτήμονες. Απηχώντας τη στάση του Δηλιγιάννη ο οποίος απεχθανόταν το τυχοδιωκτικό, ό πως έλεγε, χρηματιστικό κεφάλαιο ο γελοιογράφος ταυτίζει την αστική τάξη με ποντίκι υποστηρικτή των τρικουπικών σχεδίων. Η γελοιογραφία θα είχε οπωσδήποτε απήχηση στην Ελλάδα της περιόδου μετά το 1893, καθώς αποτυπώνει σε γενικές γραμμές τους λόγους της γενικευμένης λαϊκής δυσαρέσκειας. Γ.2. Η περιορισμένη επιρροή των σοσιαλιστικών ιδεών στην Ελλάδα είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται από την ίδρυση του ελληνικού κράτους έως και το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων (1913). Οι λόγοι που ερμηνεύουν την απουσία εργατικού κινήματος κατά την περίοδο αυτή ποικίλουν. Οι κυριότεροι από αυτούς τους παράγοντες παρατίθενται στις δοθείσες δευτερογενείς και έμμεσες ιστορικές πηγές. Οι διαφορές του αγροτικού προβλήματος στην Ελλάδα, σε σχέση με γειτονικές ή άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οφείλονταν στις ιστορικές ιδιομορφίες της ελληνικής ανάπτυξης. Το ίδιο ισχύει και για το εργατικό κίνημα. Στο τέλος του 19ου αιώνα συναντάμε στην Ελλάδα σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις. Η πολιτική και κοινωνική τους επιρροή ή ταν σαφώς μικρότερη από εκείνη που άσκησαν αντίστοιχα κινήματα σε βιομηχανικές χώρες της Δύσης αλλά και σε βαλκανικές (π.χ. Βουλγαρία). Όπως επιβεβαιώνεται και από το ιστορικό έργο του Γ. Λεονταρίτη «Το ελ

ληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και έως το 1912» το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα δεν είχε σημειώσει αξιόλογη πρόοδο. Οι φορείς εργατικής ιδεολογίας δεν απέκτησαν δυναμική παρουσία τέτοια, ώστε να μετασχηματιστούν σε πολιτικούς φορείς κόμματα. Κύριοι λόγοι αυτής της αδυναμίας ήταν οι εσωτερικές διενέξεις αλλά και η απουσία κοινών στόχων. Ταυτόχρονα οι σοσιαλιστές είχαν να αντιμετωπίσουν ένα εχθρικό περιβάλλον. Κύριοι αντίπαλοι των ιδεών τους ήταν ο συντηρητικός χαρακτήρας της ελληνικής κοινωνίας και η καχυποψία απέναντι σε οποιεσδήποτε μεταρρυθμίσεις, ακόμη και στις πιο ήπιες. Ταυτόχρονα οι ιδέες τους διαστρεβλώνονταν σκόπιμα και συστηματικά μεσα α πό θεσμούς παιδεία, εκκλησία, τύπο που είχαν διαμορφωθεί κάτω από την επιρροή της άρχουσας τάξης. Ακόμη η απουσία μεγάλων σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων ο δήγησε σ αυτήν την καθυστέρηση από κοινού με άλλους παράγοντες. Στα μεγάλα δημόσια έργα της περιόδου, σημαντικό ποσοστό του εργατικού δυναμικού προερχόταν από το εξωτερικό (στη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου εργάστηκαν πολλοί Ιταλοί) ή ήταν πρόσκαιρης, βραχύχρονης απασχόλησης. Σύμφωνα με το ιστορικό έργο του Γ. Β. Δερτιλή «Ιστορία του ελληνικού κράτους», η έλλειψη εγχώριου εργατικού δυναμικού α ποτελούσε ανυπέρβλητο εμπόδιο για τις ελληνικές βιομηχανίες. Έτσι, το κενό καλυπτόταν από ξένους εργάτες και τεχνήτες: ξένοι, ειδικευμένοι εργάτες, τεχνικοί και εργοδηγοί φτάνουν στο Λαύριο, Βρετανοί και Γάλλοι μηχανικοί στη Σύρο, Ιταλοί και Γερμανοί οινολόγοι στην Πάτρα, Άγγλοι τεχνίτες κεραμικής. Η έλλειψη ντόπιων εργατικών χεριών οφείλεται, σύμφωνα με το συγγραφέα, στην έλλειψη υποδομής για την παροχή τεχνικών γνώσεων. Την ίδια στιγμή ήταν διαδεδομένη μια αντίληψη εξιδανίκευσης της μόρφωσης, που όμως άφηνε έξω τις τεχνικές γνώσεις από το περιεχόμενό της. Πιο σταθερό εργατικό δυναμικό δούλευε στις μεταλλευτικές ε πιχειρήσεις, όπου και εκδηλώθηκαν οι πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις (Λαύριο, 1896). Στον ιδεολογικό τομέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας εμπόδιζε την ανάπτυξη και διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο. Ο Γ. Β. Δερτιλής στο ιστορικό έργο «Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση» παρατηρεί ότι η Μεγάλη Ιδέα διαδραμάτιζε κυρίαρχο ρόλο στο πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον. Ως εθνική ιδεολογία έστρεφε την προσοχή των πολιτικών φορέων και της κοινωνίας προς το ε ξωτερικό της χώρας, προς τις αλύτρωτες περιοχές και έθετε, έτσι, στο περιθώριο τα εσωτερικά προβλήματα. Ωστόσο δεν αποτέλεσε, σύμφωνα με τον ιστορικό, δημιούργημα της αστικής τάξης και των φορέων της ούτε εί

χε αποπροσανατολιστικό περιεχόμενο. Αντίθετα, βασιζόταν στην έξαρση του εθνικισμού, που αποτελούσε βασικό χαρακτηριστικό στην Ευρώπη του 19ου αιώνα και είχε αποκτήσει μια πλατιά κοινωνική αποδοχή που ξεπερνούσε ταξικούς και κομματικούς διαχωρισμούς.