ΑΠΗΧΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΥΡΑΘΕΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΔΕΚΑOΚΤΩ ΛΟΓΟΥΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Γεωργιάδου Ροδή ΑΠΗΧΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΥΡΑΘΕΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΔΕΚΑOΚΤΩ ΛΟΓΟΥΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Επιβλέπων Καθηγητής: Συμεών Πασχαλίδης Θεσσαλονίκη 2015

Αφιερώνεται στον πνευματικό μου, ιερέα Αναστάσιο Κοντολέοντα. 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο πλούτος του συγγραφικού έργου του Αγίου Ευσταθίου, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, αποτελεί πνευματικό θησαυρό για όλο σχεδόν τον επιστημονικό κόσμο, καθώς τα κείμενά του προσφέρουν αφορμές μελέτης σε πλείστους επιστημονικούς κλάδους, όπως η θεολογία, η φιλολογία, η ιστοριογραφία, η λαογραφία και η γλωσσολογία. Πέραν των Παρεκβολών στα Ομηρικά Έπη, για τα οποία είναι παγκοσμίως γνωστός, ο Άγιος συνέγραψε πλήθος ομιλιών, ποικίλου περιεχομένου, που βρίθουν εναυσμάτων για τη σύνταξη πλήθους επιστημονικών εργασιών. Στην παρούσα εργασία, επιχειρήσαμε να καταδείξουμε την απήχηση της θύραθεν και της χριστιανικής γραμματείας στους δεκαοκτώ λόγους του Αγίου Ευσταθίου,τους οποίους περιλαμβάνει στην έκδοση του ο Wirth. Η αποδεικτική πορεία που ακολουθήσαμε, στην αρχή με την παράθεση των αποσπασμάτων των έργων των συγγραφέων, τα οποία ο Άγιος ενσωμάτωσε στο έργο του και στη συνέχεια με τη συνακόλουθη ανάλυση τους, οδήγησε στο συμπέρασμα οτι ο Άγιος κατάφερε να προβεί σε μια δημιουργική χρήση των συγγραφέων της αρχαίας και χριστιανικής γραμματείας, αποδεικνύοντας την υψηλή συγγραφική αρετή του. Για την ανάθεση του θέματος αυτής της εργασίας, το οποίο συνδυάζει το φιλολογικό και θεολογικό πλούτο των δεκαοκτώ λόγων του Λογίου Αγίου, οφείλω θερμές ευχαριστίες στον Σύμβουλο Καθηγητή μου, κ. Πασχαλίδη Συμεών, τον οποίο επίσης ευχαριστώ για την πολύτιμη βοήθεια και συμπαράστασή του. Πρωτίστως, όμως και κυρίως, ευχαριστώ εκ βάθους καρδίας τον Άγιο Θεό, που μου ενεφύτευσε την αγάπη για τα θεολογικά γράμματα και τις θεολογικές σπουδές, και δευτερευόντως τον Άγιο Ευστάθιο για την ευκαιρία να μελετήσω και να εντρυφήσω στους λόγους του. Κυριολεκτικώς, ο συγγραφικός θησαυρός του Αγίου είναι ανεξάντλητος, με τη φιλολογική του κατάρτιση και τη θεολογική του εμπειρία να εμπλουτίζουν τα κείμενα του κατά τρόπο μοναδικό, με αποτέλεσμα τη δημιουργία έργων υψηλής λογοτεχνικής αξίας. Θεσσαλονίκη, Δευτέρα 30 Νοεμβρίου 2015 3

4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ BIΟΓΡΑΦΙΑ - ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ 1. Bιογραφία Aγίου Ευσταθίου, Aρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 11 1.1. Έτος γεννήσεως 11 1.2. Τόπος γεννήσεως 12 1.3. Σπουδές 14 1.4. Σταδιοδρομία 15 1.5. Ο Ευστάθιος, Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης 19 2. Οι δεκαοκτώ λόγοι του Αγίου Ευσταθίου, κατά την έκδοση του Wirth 24 Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΠΗΧΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΥΡΑΘΕΝ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ 1.1. Ο Άγιος Ευστάθιος και ο Όμηρος 33 1. 2. Παραδείγματα 37 1. 3. Συμπεράσματα 49 2. 1. Ο Άγιος Ευστάθιος και οι Κωμικοί 52 2. 2. Παραδείγματα 53 2. 3. Συμπεράσματα 58 3. 1. Ο Άγιος Ευστάθιος και οι Ιστορικοί 59 3. 2. Παραδείγματα 62 3. 3. Συμπεράσματα 70 4. 1. Ο Άγιος Ευστάθιος και οι Τραγικοί 72 4. 2. Παραδείγματα 74 4. 3 Συμπεράσματα 81 5

5. 1. Ο Άγιος Ευστάθιος και οι Φιλόσοφοι 82 5. 2. Παραδείγματα 83 5. 3. Συμπεράσματα 89 Γενικά συμπεράσματα 91 Γ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΠΗΧΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ 1. Εισαγωγή 97 2. Παραδείγματα 98 3. Συμπεράσματα 113 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 116 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 118 Πηγές 118 Βοηθήματα 121 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Άγιος Ευστάθιος, ένας από του πιο πολυμαθείς λογίους του Βυζαντίου, παρήγαγε ογκώδη συγγραφικό έργο στο χώρο της θύραθεν 1 και της χριστιανικής γραμματείας. Η πολυμάθειά του προκαλεί έκπληξη στους μελετητές 2, και συνάμα αφορμή για πλήθος μελετών με σκοπό την εξέταση ποικίλων ζητημάτων για τη βαθιά εντρύφηση των έργων του. Στην παρούσα εργασία, θα προσπαθήσουμε να μελετήσουμε την επίδραση των έργων των συγγραφέων της θύραθεν και της χριστιανικής γραμματείας στους δεκαοκτώ λόγους του Αγίου Ευσταθίου, που περιλαμβάνει στην έκδοσή του ο Wirth 3. Πιο συγκεκριμένα, η μελέτη μας θα εστιάσει στον τρόπο, με τον οποίο ο Άγιος Ευστάθιος προσλαμβάνει στους λόγους του στοιχεία από τα έργα των συγγραφέων της θύραθεν και της χριστιανικής γραμματείας. Το πρώτο μέρος εξετάζει τις απηχήσεις αρχαίων συγγραφέων στους λόγους του Λογίου Ιεράρχη. Στο πρώτο κεφάλαιο, θα εξετάσουμε την απήχηση των Ομηρικών Επών στους υπό εξέταση λόγους. Με δεδομένη τη βαθιά γνώση των Επών, που απέκτησε ο Άγιος, λόγω της ενασχόλησής του με τη συγγραφή των Παρεκβολών του για τα Ομηρικά Έπη, θα επιχειρήσουμε να εντοπίσουμε ομηρικές λέξεις, ομηρικές φράσεις, ομηρικά πρόσωπα και γενικότερα οποιοδήποτε ομηρικό στοιχείο χρησιμοποιεί ο λόγιος Ιεράρχης στα κείμενά του. Το δεύτερο υπό εξέταση ζήτημα, το οποίο θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε είναι ο τρόπος με τον όποιο, ο Άγιος Ευστάθιος καταφέρνει να χειριστεί το ομηρικό υλικό. Κατά πόσο, δηλαδή, καταφέρνει να ενσωματώσει το υλικό επιτυχώς στο δικό του λόγο, δημιουργώντας ένα νέο κείμενο με συνοχή και νοηματική αλληλουχία, παρά το πλήθος των ξένων στοιχείων, επί του προκειμένου των ομηρικών στοιχείων. Στο δεύτερο κεφάλαιο, θα γίνει προσπάθεια μελέτης της χρήσης των έργων των κωμικών ποιητών της αρχαιότητας στους λόγους του Αγίου. Η μελέτη μας θα εστιαστεί κυρίως στα 1. Stone An. The library of Eustathios of Thessaloniki; Literary Sources for Eustathian Panegyric, Byzantinoslavica vol. 60 (1999) σελ. 351-366, σελ. 351. 2. Νικολαΐδη Ι., Ευσταθίου, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης ΟΜΗΡΙΚΑ, στο Άγιος Ευστάθιος, Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου εις τιμήν και μνήμην του εν Αγίοις Πατρός ημών Ευσταθίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης 97-9 Νοεμβρίου 1998), Θεσσαλονίκη, 1989, σελ. 211-221, σελ. 211. 3. Βλ. Εὐστάθιος, Opera minora, έκδ. P. Wirth, Eustathii Thessalonicensis opera minora, magnam partem inedita [CFHB, 32], Βερολίνο-Νέα Υόρκη 2000. 7

έργα του Αριστοφάνη, και πιο ειδικά στους αριστοφανικούς πρωταγωνιστές, στις αριστοφανικές φράσεις και λέξεις, που εντοπίζονται μέσα στο λόγο του. Επιπροσθέτως, και σε αυτή την περίπτωση, όπως και με τον Όμηρο, θα μας απασχολήσει ο τρόπος, με τον οποίο εντάσσει τα αριστοφανικά διακείμενα και κατά πόσο είναι επιτυχής αυτή η ένταξη μέσα στο κείμενό του. Το τρίτο κεφάλαιο έχει ως αντικείμενο τους Ιστορικούς και την παρουσία τους στο Ευσταθιανό έργο. Θα προσπαθήσουμε, σε πρώτο επίπεδο, να επισημάνουμε ιστορικά παραδείγματα, τοπωνύμια, φράσεις και λέξεις, χρησιμοποιούμενες από τους Ιστορικούς της αρχαιότητας και σε δεύτερο επίπεδο, να περιγράψουμε τον τρόπο επεξεργασίας όλων αυτών των Ιστορικών στοιχείων από το συγγραφέα μας. Στο τέταρτο κεφάλαιο, οι τρεις μεγάλοι τραγικοί ποιητές της αρχαιότητας, Αισχύλος, Ευριπίδης, Σοφοκλής αποτελούν το αντικείμενο του προβληματισμού μας. Ο εντοπισμός τραγικών χαρακτήρων, λέξεων και φράσεων και ο τρόπος εμπλουτισμού των λόγων του Ευσταθίου με τα δραματικά αυτά στοιχεία αποτελούν το θέμα του κεφαλαίου αυτού. Το κυριότερο, όμως, αντικείμενο μελέτης και στο κεφάλαιο αυτό είναι ο επιτυχής τρόπος αφομοιώσεως όλων αυτών των στοιχείων στη ροή του λόγου του. Στο πέμπτο κεφάλαιο της εργασίας μας, θα σημειώσουμε τις φιλοσοφικές απηχήσεις των μεγάλων Φιλοσόφων της Αρχαιότητας και τη δημιουργική χρήση των έργων τους στα κείμενα που εξετάζουμε. Φιλοσοφικοί όροι, φιλοσοφικές φράσεις και λέξεις θα εντοπιστούν μέσα στους δεκαοκτώ λόγους, για να αποδείξουμε την απήχηση των φιλοσόφων στο συγγραφικό έργο του Αγίου Ευσταθίου. Τέλος, στο δεύτερο μέρος θα εξετάσουμε την επίδραση των χριστιανών συγγραφέων και το βαθμό αξιοποίησης της χριστιανικής γραμματείας στο σύνολο του έργου του. Πρώτα θα παρουσιαστούν οι συγγραφείς, που χρησιμοποιεί ο Άγιος Ευστάθιος και δεύτερον θα αναφερθούμε στον τρόπο χρήσης τους και στο βαθμό επιτυχής ένταξης τους μέσα στο δικό του κείμενο. 8

Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Ι ΟΓΡΑΦΙΑ - ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ 9

10

1. Βιογραφία Αγίου Ευσταθίου, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Ο Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ευστάθιος, ένας από τους πιο διάσημους λογίους συγγραφείς του 12 ου αιώνα, αποτελεί ανεξάντλητη πηγή ποικίλων γνώσεων, καθώς από τα κείμενά του αντλείται πλούσιο πληροφοριακό υλικό για πολλές επιστήμες, με το έργο του να συνιστά αντικείμενο επιστημονικής έρευνας για τους κλασικούς φιλολόγους, τους ιστορικούς και τους θεολόγους 4. Για τη ζωή όμως, αυτού του μεγάλου βυζαντινού συγγραφέα και αγίου της ορθοδόξου εκκλησίας, οι πληροφορίες δεν εντοπίζονται συνολικά σε κάποια βιβλιογραφική πηγή. Για τη σύνταξη της παρούσης βιογραφίας του αγίου, θα κάνουμε μια διάκριση των πηγών σε τρείς κατηγορίες. Πρώτη πηγή αποτελούν τα ίδια τα έργα του αγίου, από τα οποία, μπορούμε ν αντλήσουμε βιογραφικές αναφορές, τις οποίες ο ίδιος κάνει στο πλαίσιο των λόγων του 5. Δεύτερη πηγή, αποτελούν οι λόγοι δυο συγχρόνων και φίλων του αγίου, του Μιχαήλ Χωνιάτη και του Ευθύμιου Μαλάκη, οι οποίοι συνέθεσαν προς τιμήν του επιταφίους λόγους 6. Τρίτη πηγή, η οποία βασίζεται στις δυο παραπάνω είναι οι μελέτες συγχρόνων ερευνητών. 1.1. Έτος 7 γεννήσεως 4. Browning R., Eustathios of Thessalonike revisited, Bulletin of the institute of Classical Studies, 40 (1995), σελ. 83-90, σελ. 83. 5. Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή Λογοτεχνία του 11ου και 12ου αιώνα, Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 2007, σελ. 129. 6. Βλ. «ΜΟΝῼΔΙΑ τοῦ σοφωτάτου κυρίου Εὐθυμίου, ἀναγνωσθεῖσα ἐπὶ τῷ τάφῳ τοῦ ἁγιωτάτου Θεσσαλονίκης κυρίου Εὐσταθίου, μετά τινας ἡμέρας αὐτοῦ τελευτῆς» στο: Τα Σωζόμενα υπό Μπόνη Κων., Ευθυμίου του Μαλάκη Μητροπολίτου νέων Πατρών (Υπάτης), εν Αθήναις, 1937 και Μονωδία εις τον Αγιώτατον Θεσσαλοίκης κύρον Ευστάθιον του Νικήτα Ακομινάτου Χωνιάτη, P.G. 140, σελ. 337-361. 7. Είναι γενικά αποδεκτό από όλους τους μελετητές πως η ακριβής χρονολόγηση των βιογραφικών στοιχείων του Ευσταθίου είναι δύσκολη έως αδύνατη κάποιες φορές. 11

Το έτος γέννησης του Αγίου εξάγεται συμπερασματικά από αναφορές του ιδίου στα έργα του, σε συνδυασμό με μια πληροφορία που δίνει o σύγχρονος του, Μητροπολίτης Νέων Πατρών, Ευθύμιος Μαλάκης 8. Το έτος γέννησής του τοποθετείται πιθανότατα το 1115 9. Στους λόγους που εξεφώνησε ο Άγιος, στα τέλη της δεκαετίας του 1160, αναφέρει πως ο ίδιος είναι ηλικιωμένος. Το σημείο αυτό σε συνδυασμό με μια αναφορά του στην τοποθέτηση του Μανουήλ Α στον αυτοκρατορικό θώκο, δηλ στο αυτοκρατορικό αξίωμα, χρησιμοποιεί ο Κazdhan για να καταλήξει στο συμπέρασμα για το έτος γέννησης του, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη και την πληροφορία που δίνει ο Ευθύμιος Μαλάκης, ο οποίος τον αποκαλεί σύγχρονό του 10 (ἐγὼ ὁ συνηλικιώτης καὶ σύντροφος, ὃς καὶ μαθημάτων συμμετέσχον αὐτῷ καὶ τὸν πάντα τῆς νεότητος χρόνον συνηυλίσθην τε καὶ συνέζησα καί, ἵνα συνελὼν εἴπω, εἰς μίαν ἀμφω ψυχὴν συνεκράθημέν τε καὶ συνεδέθημεν) 11. 1.2. Τόπος γεννήσεως Οι περισσότεροι ερευνητές σχετικά με τον τόπο γέννησης του Αγίου, υποθέτουν πως αυτός είναι η Κωνσταντινούπολη 12, χωρίς ωστόσο τα στοιχεία που οδηγούν στο συμπέρασμα αυτό να είναι ισχυρά. Κύριο επιχείρημα για το συμπέρασμα αυτό αποτελεί η φράση του ιδίου του αγίου, η οποία εντοπίζεται στην περιγραφή της αλώσεως της Θεσσαλονίκης, λίγο πριν την πολιορκία των Νορμανδών: «ἡμεῖς γοῦν φθάσαντες τὴν τῶν πολεμίων ἔφοδον, τοὺς ὅσοι μεθ' ἡμῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἦσαν τέκνα, ἐξαπεστείλαμεν εἰς τοὺς ἑαυτῶν» 13. Στον εμπρόθετο αυτό, λοιπόν, προσδιο- 8. Alexander Kazhdan συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 130-131. 9. Ό.π., σελ. 131. 10. Ό.π., σελ. 129-131. 11. Ευθυμίου Μαλάκη, ό.π., σελ. 83. 12. Κουκουλέ Φ., Θεσσαλονίκης Εὐσταθίου τά Λαογραφικά, τ. Α. [Ἐπιστημονικαί Πραγματεῖαι, Σειρά Φιλολογική και Θεολογική, 5-6] Αθήνα, 1950, σελ. 4. Την ίδια άποψη υποστηρίζει και ο Κazdhan (Alexander Kazhdan συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 131), ο Τafel (T. L. F. Tafel, De Thessalonica eiusque agro dissertation geographica, Βερολίνο 1839, σελ. 351). 13. Κουκουλέ Φ., Θεσσαλονίκης Εὐσταθίου, ό.π., σελ. 3, Alexander Kazhdan συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή,ό. π, σελ. 131. 12

ρισμό (μεθ' ἡμῶν) αποδίδεται από κάποιους μελετητές η σημασία «σαν κι εμένα» 14, για να στηρίξουν τη θέση ότι η Κωνσταντινούπολη αποτελεί τον τόπο γεννήσεως του Ευσταθίου. Παρόλα αυτά, για το συγκεκριμένο χωρίο υποστηρίζεται και η άποψη πως ο Ευστάθιος με τη συγκεκριμένη φράση εννοεί ότι στέλνει στους δικούς τους, στην Κωνσταντινούπολη, κάποιους που βρισκόταν μαζί του στη Θεσσαλονίκη 15. Επομένως, με την ερμηνεία αυτή αίρεται το κυρίαρχο επιχείρημα των μελετητών σχετικά με τον τόπο καταγωγής του. Ένα άλλο στοιχείο, το οποίο συντελεί στην εξαγωγή του συμπεράσματος σχετικά με τον τόπο γέννησης του είναι οι συχνές αναφορές του στην Κωνσταντινούπολη ως «ἡ καθ' ἡμᾶς πόλις» 16. Η απόδοση οικογενειακού ονόματος στον Άγιο, του Καταφλῶρον, προκάλεσε ποικίλες ερμηνείες στους μελετητές 17. Η αναφορά του καταφλῶρον σε τίτλο ρητορικού του έργου(τοῦ ἁγιωτάτου μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κῦρ Εὐσταθίου τοῦ Καταφλῶρον) και η σημείωση του Δημητρίου Χωματιανού στον Εὐσταθίον τον κατά φλῶρον, οδήγησαν τους μελετητές στην άποψη ότι το οικογενειακό επίθετο του Ευσταθίου ήταν Κατάφλωρος 18. Παρ' όλα αυτά, τα παραπάνω χωρία δεν αποτελούν ισχυρές αποδείξεις για την εξαγωγή του συμπεράσματος περί του ονόματος του Ευσταθίου 19. Ο ισχυρισμός αυτός αναιρέθηκε μεταξύ άλλων και από τον Κουκουλέ, ο οποίος υποστήριξε ότι το Κατάφλωρον δηλώνει την ιδιότητα του Ευσταθίου ως μοναχού της μονής των Φλώρου 20. Και άποψη όμως αυτή αποδείχθηκε λανθασμένη 21, καθώς το μεγαλύτερο μέρος των ιστορικών κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το επίθετο Κατάφλωρον υποδεικνύει τη σχέση του αγίου με τον διδάσκαλο, απόστολο, διδάσκαλο του ευαγγελίου, μαΐστωρ των ρητόρων, Νικόλαο Καταφλῶρον 22. 14. Κουκουλέ Φ., Θεσσαλονίκης Εὐσταθίου, ό.π., σελ. 3, Alexander Kazhdan συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 131. 15. Κουκουλέ Φ., Θεσσαλονίκης Εὐσταθίου, ό.π., σελ. 4. 16. Κουκουλέ Φ., Θεσσαλονίκης Εὐσταθίου, ό.π., σελ. 5. 17. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες στο Βυζάντιο τον 12ο αιώνα. Οι περί οικονομίας απόψεις του Ευσταθίου Θεσσαλονίκης, Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 2008, σελ. 29. 18. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες στο Βυζάντιο,ό.π., σελ.29 19. Alexander Kazhdan συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 131. 20. Κουκουλέ Φ., Θεσσαλονίκης Εὐσταθίου, ό.π., σελ, ό.π., σελ. 6. 21. Alexander Kazhdan συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 132. 22. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 31. 13

1.3. Σπουδές Ο Ευστάθιος σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη, όπως συμπεραίνεται από την αναφορά του Ευθυμίου Μαλάκη στην μονωδία που έγραψε για τον ιεράρχη: «οὐκοῦν γέμει μὲν ἡ πόλις αὕτη τῶν σοφῶν τοῦ μάκαρος συγγραμμάτων, γέμει δὲ καὶ ἡ τῶν πόλεων βασιλίς, ὅθεν τοὺς λόγους ἐδρέψατο» 23. Στον ίδιο του λόγο, ο Μαλάκης εκφράζοντας το θρήνο για την απώλεια του Αγίου, σημειώνει πως είναι συνομήλικος του (συνηλικιώτης), και σύντροφος και συμμαθητής του (ὃς καὶ μαθημάτων συμμετέσχον αὐτῶ) 24. Και ο ίδιος, όμως ο Ευστάθιος, κάνει λόγο για τις σπουδές του στην Κωνσταντινούπολη, με την αναφορά του σ ένα περίπατο με τους δασκάλους του στα περίχωρα της μεγάλης πόλης 25. Πιο συγκεκριμένα, τα πρώτα του γράμματα, τα διδάχθηκε, στη σχολή της Αγίας Ευφημίας. Μέσα στα έργα του, επίσης, εντοπίζονται συχνές αναφορές σε διδασκάλους του. Ειδικότερα, σε κάποιο σημείο κάνει λόγο για δυο δασκάλους του, τους οποίους αποκαλεί σοφούς: «Διδασκάλω ἤτην σοφώ, καὶ ἄμφω ἄνδρε, ὁ μὲν ἐμοὶ τεταγμένος εἰς ἀγωγήν, ὁ δὲ ἕτερος χρηστὸς αὐτῷ κατὰ συνήθειαν» 26. Και σε άλλο σημείο, αναφέρεται σε ένα δάσκαλό του, αποκαλώντας τον ιερό και μεγάλο άνδρα 27 : «Ὁ παιδεύσας με καὶ διδάξας ἱερὸς καὶ μέγας ἐκεῖνος ἀνήρ». Τέλος, ο ιεράρχης κάνει αναφορά στον καθηγητή του, ο οποίος ήταν μαΐστωρ τῶν ρητόρων, στον επιτάφιο που συνέγραψε προς τιμήν του Μανουήλ Α 28. Ο Kazdhan εξάγει το συμπέρασμα πως πρόκειται για τον Νικόλαο Κατάφλωρον 29. Mε δεδομένη την πληροφορία που δίνει ο μαθητής του Νικολάου, Γρηγόριος Αντίοχος στον επιτάφιο του προς τιμήν του διδασκάλου του ότι ο Νικόλαος απεβίωσε το 1159 αιφνιδίως, σε συνδυασμό με την αναφορά του Ευσταθίου ότι ο καθηγητής του πέθανε ξαφνικά από μια ύπουλη νόσο, καταλήγει ο 23. Ευθύμιος Μαλάκης, ό.π., σελ. 80 (19-20). 24. Ό.π., σελ. 83(10-13). 25. Alexander Kazhdan συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 133. 26. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες..., ό.π., σελ. 32, Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 133, Εὐστάθιος, Opuscula, σελ. 111, 52-54. 27. Εὐστάθιος, Opuscula, ό.π., σελ. 103, Μέριανος, Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 32, Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 133. 28. Εὐστάθιος, ό.π., σελ. 196-214. 29. Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 133. 14

Μέριανος στην ταύτιση του καθηγητή του Ευσταθίου με τον Καταφλῶρον 30. Επιπροσθέτως, ο Kazdhan, με βάση την αναφορά του Αντιόχου ότι υπήρξε και μαθητής του Ευσταθίου και το δεδομένο ότι ο Ευστάθιος έγινε μαΐστωρ των ρητόρων στα τέλη της δεκαετίας του 1160, κάνει την υπόθεση πως ο Ευστάθιος ακολούθησε τα βήματα του διδασκάλου του 31. 1.4. Σταδιοδρομία 32 Ο Άγιος Ευστάθιος υπηρέτησε σε αρκετές θέσεις της αυτοκρατορικής διοίκησης, ξεκινώντας από αυτήν του γραφέα στην πατριαρχική διοίκηση, επί πατριαρχίας του Λουκά Χρυσοβέργη(1157-1170) 33, όπως ο ίδιος δηλώνει σε έναν λόγο του προς τον Πατριάρχη Μιχαήλ Γ : «ἦν ὅτε κἀγὼ ἐν ὕπογραφεῦσί ποτε τυγχάνων καὶ τῆς τάξεως τῶν ἐν τοῖς ἱεροῖς τούτοις ἀρχείοις ὑπογραμματέων τελῶν ἔργον διεχειρισάμην ὑπὸ σοὶ πρωτουργῶ τοῦ λαλεῖν» 34. Έπειτα, διετέλεσε υπάλληλος του πατριαρχικού δικαστηρίου, όταν ο Μιχαήλ Γ ανέλαβε καθήκοντα στον δικαστικό κλάδο, πληροφορία την οποία πάλι ο Ευστάθιος μας δίνει στον ίδιο λόγο 35 : «ἐχρῆν ὑποδρηστεῦσαι τῷ γράμματι καὶ τὸν τῆς σῆς εὐθυτάτης κρίσεως ἐγχαράξαι κώδικι γνώμονα». Την ίδια περίοδο, ο Ευστάθιος χειροτονήθηκε διάκονος 36, διακονώντας στον Ναό της Αγίας Σοφίας 37. Πολλοί μελετητές 38, επίσης, θεώρησαν ότι ο Ευστάθιος εξελέγη στο εκκλησιαστικό αξίωμα ἐπὶ τῶν δεήσεων, στηριζόμενοι στην αφιέρωση των 30. Mέριανος, Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 33-34, Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 133. 31. Κazdhan, ό.π., σελ. 133, Μέριανος, ό.π., σελ. 34. 32. Η σειρά είναι χρονολογική κατά το πρότυπο του Kazhdan και του Μέριανου. 33. Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 135, Mέριανος, ό.π., σελ. 34. 34. Εὐστάθιος, Opera minora, σελ. 82, 62-64. 35. Ό.π., σελ. 83, 74-78. 36. Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 134. 37. Browning R., Eustathios of, ό.π., σελ. 84, Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 134. 38. Κουκουλέ Φ., Θεσσαλονίκης Εὐσταθίου, ό.π., σελ. 7. 15

Παρεκβολών στον Διονύσιο του Περιηγητή, που κάνει στον Ιωάννη Δούκα 39 και στον τίτλο μιας επιστολής του 40. Η άποψη αυτή, όμως απορρίφθηκε 41, πρώτα από τον Kurtz, με το επιχείρημα πως ο τίτλος πρέπει ν αποδοθεί στον παραλήπτη της επιστολής Νικηφόρο Κομνηνό 42 και όχι στον αποστολέα, με δεδομένο ότι το αξίωμα αυτό το κατείχαν ανώτεροι ευγενείς 43. Ένα ακόμη επιχείρημα που χρησιμοποιείται για την αναίρεση της παραπάνω θέσεως είναι ότι οι σύγχρονοι του Μαλάκης και Χωνιάτης δεν κάνουν καμία αναφορά στο συγκεκριμένο τίτλο στους δυο επιταφίους που συνέγραψαν για τον Ευστάθιο 44. Aυτό που συμπεραίνεται από τη συνεξέταση των επιχειρημάτων είναι ότι ο ιεράρχης υπηρέτησε ως υπάλληλος στο τμήμα αιτήσεων και όχι ως επικεφαλής ἐπὶ τῶν δεήσεων 45. Όσον αφορά στις πληροφορίες σχετικά με τη ζωή του ως διακόνου, μπορεί να αναφερθεί ότι αυτές αντλούνται από ένα υπόμνημά του στον Μιχαήλ Γ 46. Ένας διάκονος έκλεψε ιερά κειμήλια με αποτέλεσμα να καθαιρεθεί και τη θέση του μετά από καιρό ανέλαβε ο Ευστάθιος 47. Ο Ευστάθιος, επίσης, εργάστηκε και στο πατριαρχικό σακέλλειο, όπως προκύπτει από τη μαρτυρία μιας έμμετρης επιγραφής στην οπoία αναγράφεται: «ταπεινὸς Εὐστάθιος ἐκ σακελλίου» 48. Στο χρονικό διάστημα μεταξύ 1166 και 1170 χάρη στο Μιχαήλ Γ, ο Ευστάθιος διορίσθηκε στην πατριαρχική σχολή «μαΐστωρ τῶν ρητόρων» 49, δηλαδή καθηγητής 39. Πρὸς τὸν πανσέβαστον δοῦκα κύριον Ἰωάννην, τὸν υἱὸν τοῦ πανσεβάστου σεβαστοῦ καὶ μεγάλου δρουγγαρίου, κυρίου Ἀνδρονίκου τοῦ Καματηροῦ, Εὐσταθίου, διακόνου ἐπὶ τῶν δεήσεων καὶ μαΐστορος τῶν ρητόρων, ἐπιστολὴ ἐπὶ ταῖς Διονυσίου τοῦ περιηγητοῦ παρεκβολαῖς. 40. Εὐστάθιος, Opuscula, σελ. 32. 41. Μέριανος Γ., ό.π., σελ. 36, Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή,ό.π., σελ. 135. 42. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 37. 43. Για το αξίωμα του επικεφαλούς ἐπὶ τῶν δεήσεων βλ., Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 36., υποσημείωση 60. 44. Browning R., The patriarchical school at Constantinople in the Twelth Centyry, Βyz 32/1, 1962, σελ. l 192-193. 45. Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 135. 46. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 36, Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 135. 47. Βλ. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 36. 48. Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 135-136. 16

της ρητορικής, τίτλο τον οποίο αναφέρει στην αφιέρωση των Παρεκβολών του στο Διονύσιο τον Περιηγητή 50, στον Δημήτριο τον Χωματιανό 51, σε μια επιστολή του Γρηγορίου του Αντιόχου 52 και σε λόγο που απεύθυνε στον Μανουήλ τον Α Κομνηνό 53. Πριν από την εξέχουσα αυτή θέση, θέση η οποία απαιτούσε διδακτική εμπειρία, ο Ευστάθιος κατέλαβε τη θέση του γραμματικού 54, δηλαδή διδασκάλου της γλώσσας και της λογοτεχνίας. Ως καθηγητής διέπρεψε σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο φίλος του, Ευθύμιος Μαλάκης παρομοιάζει την αίθουσα διδασκαλίας του Ευσταθίου με την Ακαδημία, τη Στοά και την Περιπατητική Σχολή: «καὶ ἡ φιλόλογος νεολαία πᾶσα περὶ αὐτὸν καὶ ἦν μουσεῖον ἄντικρυς τὸ δωμάτιον, ἄλλη τις Ἀκαδημία καὶ Στοὰ καὶ Στοὰ καὶ Περίπατος» 55. Το σπίτι του αποτέλεσε εντευκτήριο ανθρώπων με κλίση, ενδιαφέρον και αγάπη στα φιλολογικά γράμματα 56, τους οποίους ο Ευστάθιος δίδασκε τη γραμματική, τη μετρική, την ποίηση, την ετυμολογία των λέξεων, τη φιλοσοφία 57. Ο Ευστάθιος, με την πολυμάθεια, τη σοφία, την επιβλητικότητά του και το χάρισμα του στη διδασκαλία, απέκτησε φήμη σπουδαίου διδασκάλου, δημιουργώντας γύρω του έναν κύκλο μαθητών και φίλων. Η φήμη του ήταν τόσο μεγάλη, ώστε όταν εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, κάποιοι γονείς έστελνα τα παιδιά τους στον Αρχιεπίσκοπο για να τα διδάξει 58. Οι μαθητές του, εκτιμούσαν, θαύμαζαν και σέβονταν στο μέγιστο βαθμό το δάσκαλο τους, όπως προκύπτει μέσα από τη μονωδία που έγραψε προς τιμήν του ένας εξ αυτών, ο Μιχαήλ Χωνιάτης, ο οποίος περιγράφει με δραματικό τόνο την απώλεια του δασκάλου του 59. 49. Κουκουλέ Φ., Θεσσαλονίκης Εὐσταθίου, ό.π., σελ. 6. 50. Βλ. παραπάνω, υποσημείωση 23. 51. Ευσταθίου,... διακόνου όντος της μεγάλης εκκλησίας και μαΐστορος των ρητόρων pitra amalecta sacra st631. 52. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 29, υποσημείωση 77. 53. Κουκουλέ Φ., Θεσσαλονίκης Εὐσταθίου, ό.π., σελ. 6 Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 38-39. 54. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 37-38. 55. Ευθυμίος Μαλάκης, ό.π., σελ. 82. 56. Wilson N. G., Οι λόγιοι στο Βυζάντιο,Αθήνα,1991,Καρδαμήτσα, σελ. 253. 57. Κουκουλέ Φ., Θεσσαλονίκης Εὐσταθίου, ό.π., σελ. 7. 58. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 45. 59. P.G. 40, σελ. 337. 17

Έπειτα, συνέβησαν αρκετές ατυχείς συγκυρίες στη ζωή του Ευσταθίου. Ο Μιχαήλ Γ επανέφερε στο αξίωμα του διακόνου τον διάκονο που είχε καθαιρεθεί από τον Λουκά Χρυσοβέργη, με αποτέλεσμα ο Ευστάθιος να υποβιβασθεί στην ενδεκάτη θέση της πρώτης εβδομάδας στη μεγάλη εκκλησία 60. Ο ίδιος περιγράφει στους λόγους του 61 την άσχημη κατάσταση στην οποία περιέπεσε, καθώς η απρόσμενη αυτή συγκυρία είχε ως αποτέλεσμα εκτός της απώλειας του κύρους, που του προσέδιδε και τη μείωση των οικονομικών πόρων. Οι δυο αυτές παράμετροι. σε συνδυασμό με τα γηρατειά του, έκαναν δυσχερέστατη τη θέση του, αναγκάζοντάς τον να προσφύγει στη βοήθεια επιφανών προσώπων της εποχής εκείνης 62. Στο σημείο αυτό, θα γίνει μια παρενθετική αναφορά στα επιφανή εκείνα προσώπα, με τα οποία συνδεόταν ο Ευστάθιος και τα οποία του προσέφεραν την αρωγή τους. O Ευστάθιος υπήρξε, πράγματι, ένας φίλος της οικογενείας των Κομνηνών 63. O Ιωάννης Δούκας, ο νεώτερος υιός της Άννας Κομνηνής και του Νικηφόρου Βρυέννιου, προσέφερε τη βοήθειά του στον Ευστάθιο, ο οποίος με τη σειρά του ως ευχαριστία συνέθεσε τον επιτάφιο λόγο του 64. Το πρόσωπο, όμως, με το οποίο περισσότερο συνδέθηκε ο Ευστάθιος ήταν ο Νικηφόρος Κομνηνός, ο εγγονός της Άννας Κομνηνής, ο οποίος αποτέλεσε το πιο σταθερό προστάτη του Ευσταθίου 65. Ο Ευστάθιος είχε πρόσβαση στην οικία του Νικηφόρου, είχε επικοινωνία με τα παιδιά του, αλληλογραφούσε μαζί του κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του στην Ουγγαρία και πιθανώς έγινε καθηγητής του 66. Όταν ο Νικηφόρος πέθανε σε νεαρή ηλικία, έγραψε μια μονωδία προς τιμήν του 67. Συνεχίζοντας την παρουσίαση της σταδιοδρομίας του Αγίου, σημειώνουμε ότι στην καθοδική πορεία του έθεσε τέρμα η εκλογή του στον επισκοπικό θρόνο των 60. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 39, υποσημείωση 81. 61. Εὐστάθιος, Opera minora, σελ. 300, 93-3, σελ. 297, 3-5. 62. Magdalino P., Eustathios and Thessalonica, στο C. N. Constantides-N. M. Panagiotakes-E. Jeffreys-A. D. Angelou (επιμ.), Studies in honour of Browning Robert {Bibliotheke, 17} Βενετία 1996, σελ. 225-238. 63. Browning R., Eustathios of, ό.π.,. σελ. 87. 64. Ό.π., σελ. 87. 65. Μέριανος Γ., Oικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 41. 66. Browning R., Eustathios of, ό.π., σελ. 87. 67. Ό.π., σελ. 87. 18

Μύρων της Λυκίας. Η ακριβής χρονολογία του γεγονότος αυτού έχει προκαλέσει πολλές διαμάχες, χωρίς να έχει δοθεί μια ακριβής απάντηση 68. Πρώτου να προλάβει, ωστόσο να ενθρονιστεί στα Μύρα, έμεινε κενός ο αρχιεπισκοπικός θρόνος της Θεσσαλονίκης, στον οποίο τοποθετήθηκε ο Ευστάθιος από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Α 69. Συνεπεία της αδυναμίας ακριβούς χρονολογήσεως της εκλογής του Ευσταθίου στα Μύρα, αποτελεί και η αδυναμία χρονολογήσεως της τοποθέτησης του στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Θεσσαλονίκης 70. 1.5. Ο Ευστάθιος Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ο Ευστάθιος ενθρονίστηκε αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης στη μεγαλοπρεπή Βασιλική του Αγίου Δημητρίου, ξεκινώντας από τη στιγμή εκείνη τη ποιμαντική του διακονία, κατά τη διάρκεια της οποίας παρήγαγε πλούσιους καρπούς, όχι μόνο σε εκκλησιαστικό επίπεδο αλλά και σε πολιτικό. O Ευστάθιος πιθανώς εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1176 71, όπου και παρέμεινε μέχρι τους πρώτους μήνες του 1179, όποτε και επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη για να χαιρετήσει τη μέλλουσα σύζυγο του Αλεξίου Β Αγνή της Γαλλίας. Στους αυτοκρατορικούς γάμους που τελέστηκαν το Φεβρουάριο-Μάρτιο του 1180, ήταν παρών και εξεφώνησε έναν λόγο 72. Ο Ευστάθιος, σίγουρα, παρέμεινε στη Βασιλεύουσα μέχρι το θάνατο του Μανουήλ, προς τιμήν του οποίου συνέγραψε έναν επιτάφιο λόγο 73. Άγνωστος παραμένει ο χρόνος, κατά τον οποίο επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη, ωστόσο κανένα από τα έργα του κατά τη διάρκεια των ετών 1181-1185 68. Για μια αναλυτική παρουσίαση των επιχειρημάτων σχετικά με την ακριβή χρονολόγηση της εκλογής βλ. Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 138-148. 69. Magdalino P., Eustathios and Thessalonica, ό.π., σελ. 84. 70. Η παρουσίαση αναλυτικής επιχειρηματολογίας των μελετητών για τις ακριβείς χρονολογήσεις δεν αποτελεί αντικείμενο της παρούσης εργασίας, και για το λόγο αυτό δε παρουσιάζονται αναλυτικά. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. Μέριανος Γ., Oικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 43-45, Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., 140-146. 71. Η ακριβής χρονολογία άφιξης του Ευσταθίου έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις. βλ. ό.π., υποσ. 70. 72. Magdalino P., Eustathios and, σελ. ό.π., 227. 73. Magdalinο P., H Αυτοκρατορία του Μανουήλ Α Κομνηνού 1143-1180, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2008, σελ. 57. 19

δεν έχουν διασωθεί 74, με αποτέλεσμα να μη μπορούμε να γνωρίζουμε κάποια επιπλέον βιογραφικά στοιχεία για την περίοδο αυτή. To 1178, φθάνει στη Θεσσαλονίκη, ο μέγας εταιρειάρχης Ιωάννης Δούκας, κατ εντολή του Μανουήλ Α, για να διευθετήσει το ζήτημα που προέκυψε με κάποιον Λεπενδρηνό, ο οποίος προκαλούσε προβλήματα στον Ευστάθιο σε τέτοιο βαθμό ώστε να το χαρακτηρίζει πόλεμο 75. Ελάχιστες πληροφορίες γνωρίζουμε για το θέμα αυτό, για το οποίο ο Ευστάθιος είχε αποστείλει επιστολή στον Ιωαννη Δούκα, αναφέροντας τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε εξαιτίας του 76. Προφανώς, ο Λεπενδρηνός έγινε η αιτία επανάστασης εναντίον του Αρχιεπισκόπου, αφού πρώτα έθεσε σε αμφισβήτηση το κύρος του, με συνέπεια την παρέμβαση του αυτοκρατορικού στρατεύματος, έτσι ώστε να σταματήσει η εξέγερση 77. To 1180, ο Ευστάθιος επενέβη καταλυτικά στο ζήτημα που προέκυψε με τη μεταστροφή των Μουσουλμάνων στο Χριστιανισμό 78. Ο Μανουήλ Α επιθυμώντας να διευκολύνει τους Μουσουλμάνους, που ήθελαν να ασπαστούν το Χριστιανισμό, και τους εμπόδιζε το ανάθεμα του θεού του Μωάμεθ, πρότεινε την άρση του αναθέματος. Ο Ευστάθιος επενέβη δυναμικά, εκφράζοντας την αντίρρησή του προς τον αυτοκράτορα, καθώς η πρόταση του Μανουήλ οδηγούσε στην ταύτιση λατρείας του ίδιου Θεου από τους χριστιανούς και τους Μουσουλμάνους. Τελικά επικράτησε το ανάθεμα εναντίον του Μωάμεθ και των διδασκαλιών αυτού, μετά την παρέμβαση του Ευσταθίου 79. Ο επόμενος σημαντικός σταθμός στη ζωή του αρχιεπισκόπου ήταν η πολιορκία και η κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Νορμανδούς κατά το έτος 1185. Με δεδομένες τις δύσκολες συνθήκες που είχε να αντιμετωπίσει, παρόλο που σκέφτηκε 74. Magdalinο P.,H Αυτοκρατορία του Μανουήλ Α Κομνηνού, ό.π., σελ. 227. 75. Την υπόθεση Λεπενδρηνού, αναφέρουν οι περισσότεροι των μελετητών, γεγονός που αποδεικνύει τη σοβαρότητα του θέματος (Magdalino P., Eustathios and, ό.π., σελ. 231, Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 4. 76. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 48. 77. Odorico P., Χρονικά των Αλώσεων, Καμινιάτης Ι., Εὐστάθιος Θεσσαλονίκης, Ιωάννης Αναγνώστης, μετάφρ, Χ. Μεσσής, Άγρα, 2010. σελ. 34. 78. Σχετική μελέτη με το θέμα βλ. Μπόνη Κων., «Ο Θεσσαλονίκης Εὐστάθιος και οι δύο τόμοι του αυτοκράτορος Μανουήλ Α Κομνηνού (1143/80) υπέρ των εις την Χριστιανικής Ορθοδοξίαν μεθισταμένων μωαμεθανών», Επετηρίς, Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, έτος ΙΘ, Αθήναι, 1949. 79. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 50-51. 20

να εγκαταλείψει την πόλη, δεν το έπραξε, με αποτέλεσμα να επωμιστεί το βαρύ φορτίο των συνεπειών της κατάκτησης και σε πολιτικό επίπεδο, καθώς ο κυβερνήτης της πόλης την εγκατέλειψε 80. Προσέφερε την πολύτιμη βοήθειά του στο ποίμνιό του, πρωτίστως καταβάλλοντας προσπάθειες για να προστατέψει τους πολίτες από τη λεηλασία, τους βιασμούς και την κατάρρευση, και δευτερευόντως για να διαπραγματευτεί με τους αντιπάλους σε σημείο μάλιστα να καταφέρει να κερδίσει την εμπιστοσύνη των Νορμανδών 81. Ο Ευστάθιος περιέγραψε την άλωση της πόλης λίγο μετά την απελευθέρωση της, πριν από το Φεβρουάριο του 1186. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας αυτής, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος 82, έπεσε όμηρος στα χεριά ενός πειρατή, του Σιφάντου. Ο πειρατής θεώρησε πως θα πάρει πολλά χρήματα ως λύτρα, αξιολογώντας τη θέση του Ευσταθίου. Ωστόσο, άφησε ελεύθερο τον αρχιεπίσκοπο, όταν κατάλαβε πως δεν υπήρχε δυνατότητα να του δώσει τα χρήματα, που επιθυμούσε. Η στάση του, ομως κατά της διάρκειαα της πολιορκίας, δεν εκτιμήθηκε ανάλογα από τους Θεσσαλονικείς, αν ληφθεί υπόψη η αναγκαστική εγκατάλειψη της πόλης από τον ίδιο τον Αρχιεπίσκοπο κατά το 1191 83. Για το δυσάρεστο αυτό γεγονός, οι μελετητές αντλούν στοιχεία από την επιστολή που έστειλε ο ίδιος στο ποίμνιο του, μέσα στην οποία ο Ευστάθιος περιγράφει την εχθρική στάση των θεσσαλονικέων προς το πρόσωπό του κα τις αιτίες αυτής. Aναφερόμενος γενικά στους εχθρούς του χωρίς να τους κατονομάζει, σημειώνει ως αιτία της φυγής του από την πόλη το μίσος 84. Στο πλαίσιο της επιστολής αυτής ονομάζει κάποιο Λέοντα, έναν φτωχό, ο οποίος ετρέφετο από την εκκλησία. Αυτός ο Λέων, καθοδηγούμενος από κάποιο κατέθεσε μήνυση εναντίον του επισκόπου. Μεταξύ των εχθρών του, όπως προκύπτει 80. Browning R., Eustathios of Thessalonike, ό.π., σελ. 85. 81. Ό.π., σελ. 85. 82. Εὐστάθιος, Ἅλωσις, σελ. 106/31-34. 83. Για το έτος αυτοεξορίας του Ευσταθίου έχουν διατυπωθεί ποικίλες απόψεις. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 56-58, Alexander Kazhdan σε συνεργασία με τον Simon Franklin, Μελέτες στη Βυζαντινή, ό.π., σελ. 150-153. 84. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 54. 21

μέσα από κάποιο άλλο λόγο του, συγκαταλέγεται και κάποιος Αφράτης, τον οποίο κατηγορεί για ιεροσυλία 85. Εγκαταλείποντας τη Θεσσαλονίκη. ο Ευστάθιος κατέφυγε ζητώντας βοήθεια από τον Αυτοκράτορα Ισαάκιο Β, στη Φιλιππούπολη, οπού και γράφει έναν λόγο προς τιμήν των κατορθωμάτων του αυτοκράτορα κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του 86. Στη συνέχεια, συμμετέχει στη διπλωματική αποστολή στον Ριχάρδο Α τον Λεοντόκαρδο, βασιλιά της Αγγλίας, για να διαπραγματευτεί το ζήτημα της Κύπρου 87. Ο Ευστάθιος, χαρακτήρας ισχυρός, πνεύμα μεταρρυθμιστικό 88, με φιλότιμη αίσθηση των καθηκόντων του, πνευματική ακεραιότητα και πνευματικό ιδεαλισμό 89, γεννημένος, μορφωμένος μέσα στο πνευματικό-πολιτισμικό κλίμα της Κωνσταντινουπόλεως, ήρθε στην Θεσσαλονίκη. Σε μια περίοδο, όπου η δεύτερη στην αυτοκρατορία πόλη αποτελούσε μεγάλο εμπορικό κέντρο. Ο Ευστάθιος ορμώμενος από την υψηλή ιδέα για τα καθήκοντά του 90 προσπαθεί να διορθώσει πολλά άτοπα, συμπέρασμα το οποίο εξάγεται από το πλήθος κριτικών αναφορών που εντοπίζονται μέσα στα έργα του, σχετικών με το ήθος όχι μόνο των πολιτών αλλά και των κληρικών και μοναχών. Ο επίσκοπος συνεχώς, επικρίνει την τοκογλυφία, το μη νόμιμο κέρδος, την απληστία, καθώς επίσης και την υποκρισία 91. Προσπαθεί ως ποιμένας να διορθώσει τα κακώς κείμενα, και ιδιαιτέρως χρησιμοποιεί σκληρή γλώσσα στην περίπτωση των μοναχών 92. Ψέγει τους κληρικούς και τους μοναχούς για το αυξημένο τους ενδιαφέρον για την αύξηση του προσωπικού πλούτου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα που αναφέρει είναι ότι οι ηγούμενοι καλούσαν σε συνάξεις για να μιλήσουν για το κέρδος 93. Η δυσαρέσκεια του βαίνει συνεχώς αυξανομένη, αφού ο λαός δεν ενδιαφέρεται για τις θρησκευτικές του υποχρεώσεις. Όλη αυτή η σθεναρή αντίθεση του στην έκλυση των ηθών, δημιούργησε ένα έντονο 85. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 56. 86. Magdalino P., Eustathios and, ό.π., σελ. 228. 87. Ό.π., σελ. 228. 88. Κουκουλέ Φ., Θεσσαλονίκης Εὐσταθίου, ό.π., σελ. 9. 89. Magdalinο P., Η Αυτοκρατορία του Μανουήλ Α Κομνηνού, ό.π., σελ. 650, 764. 90. Odorico P., Χρονικά των Αλώσεων..., ό.π., σελ36. 91. Magdalinο P., Η Αυτοκρατορία του Μανουήλ Α Κομνηνού, ό.π., σελ. 265-265. 92. Magdalinο P., Eustathios and, ό.π., σελ. 232. 93. Magdalinο P., Η Αυτοκρατορία του Μανουήλ Α Κομνηνού..., ό.π., σελ. 284, υποσημείωση 244. 22

κλίμα δυσαρέσκειας κλήρου και λαού, σε σημείο μάλιστα να τον υβρίζουν και να κυκλοφορούν εναντίον του υποτιμητικά φυλλάδια 94. Το συγγραφικό κενό των ετών 1191-1192 οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα έτη αυτά αποτελούν την περίοδο της εξορίας του Ευσταθίου, από την οπoία επέστρεψε το 1193 95. Ο Ευστάθιος εκοιμήθη στη Θεσσαλονίκη κατά το έτος 1195 96, συμπέρασμα το οποίο εξάγεται, πρώτον από τον κατάλογο των μητροπολιτών, σύμφωνα με τον οποίο το 1196-1197 αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης μνημονεύεται ο Κωνσταντίνος Mεσοποταμίτης και δεύτερον από το γεγονός ότι το τελευταίο έργο του χρονολογείται το Φεβρουάριο του 1195 97. 94. Κουκουλέ Φ., Θεσσαλονίκης Εὐσταθίου, ό.π., σελ. 9. 95. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 58. 96. Browning R., Eustathios of Thessalonike, ό.π., σελ. 85 97. Μέριανος Γ., Οικονομικές ιδέες, ό.π., σελ. 58. 23

2. Ο ι δ ε κ α ο κ τ ώ λ ό γ ο ι τ ο υ Α γ ί ο υ Ε υ σ τ α θ ί ο υ κ α τ ά τ η ν έ κ δ ο σ η τ ο υ W i r t h Η παρούσα εργασία μελετά τους δεκαοκτώ λόγους του Αγίου Ευσταθίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, τούς οποίους περιλαμβάνει στην έκδοση του ο Wirth.Πρόκειται για δεκαοκτώ λόγους ποικίλου περιεχομένου, τους οποίους συνέγραψε ο λόγιος ιεράρχης με διαφορετικό σκοπό και αφορμώμενος από διαφορετικές αιτίες 98. ΛΟΓΟΣ Α «Τοῦ αὐτοῦ λόγος ἀναγνωσθεὶς ἔξω τῆς μεγαλωνύμου πόλεως Θεσσαλονίκης ἐν τῷ θείῳ ναῷ τοῦ μυροβλήτου ἁγίου Νικολάου ἐπ' αὐτῇ τῇ θήκῃ τοῦ λειψάνου τοῦ ἐν ἀοιδίμῳ τῇ μνήμῃ πανιερωτάτου Ἀθηνῶν τοῦ ὑπερτίμου, ὅτε εἰς τὴν μεγαλόπολιν ἀνεκομίζετο μικτὸς δὲ ὁ λόγος καὶ οὔτε μονῳδικὸς ἀκράτως (οὐ γὰρ ἔπρεπε τὸ τοιοῦτον εἶδος εἰς ἀκέραιον οὔτε τῷ κειμένῳ οὔτε τῷ γράψαντι) καὶ οὐδὲ πρὸς ἐπιτάφιον ἐντελῶς διεσκευασμένος διὰ τὸ ἀμελέτητον, κεκραμένος δὲ ἐξ ἀμφοῖν καὶ μονῳδικῶς μὲν παθαινόμενος, ἐπιταφίου δὲ νόμῳ ἔστιν αἷς τῶν πράξεων ἐλλαμπόμενος καὶ τοῦτο μετὰ γοργότητος εἰ δέ τινα καὶ ἄλλα μεσολαβεῖται τῷ λόγῳ, μέθοδος ἰδία ταῦτα τοῦ γράψαντος, χαίροντος τῇ ἰδέᾳ ταύτῃ ὡς τὰ πολλά». Ο πρώτος λόγος αποτελεί τον επιτάφιο-μονωδία που συνέγραψε ο Άγιος Ευστάθιος προς τιμήν του Μητροπολίτη Αθηνών Νικόλαο Αγιοθεοδωρίτη.Ο Αρχιεπίσκοπος προβαίνει σε ένα πλήθος εγκωμίων και στη συνοπτική παρουσίαση της σταδιοδρομίας του Μητροπολίτη. 99 98 Βλ.Εισαγωγικές πληροφορίες για όλους τους λόγους στα prolegomena της έκδοσης του Wirth. 99 Βλ.Μαδιάραγα Ελ., Ο ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ Η ΜΟΝΩΔΊΑ ΤΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟ ΑΓΙΟΘΕΟΔΩΡΙΤΗ, στο ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 17,ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ 24

ΛΟΓΟΣ Β «Τοῦ αὐτοῦ λόγος προεισόδιος τῆς ἁγίας τεσσαρακοστῆς» Πρόκειται για έναν προεισόδιο προετοιμάστικο λόγο του Αγίου για την είσοδο στη Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Πιο συγκεκριμένα, ο Άγιος ξεκινά το λόγο του με την προτροπή της πνευματικής έγερσης και συνεχίζει με την ανάλυση των ωφελειών και των προϋποθέσεων της νηστείας και σχετικών πνευματικών θεμάτων, τα οποία συνδέονται με αυτή. ΛΟΓΟΣ Γ «Τοῦ αὐτοῦ, ὅτι μὴ δυνατὸν ἕνα τινὰ φίλοις χρᾶσθαι κατ' ἦθος ἐναντιουμένοις περιάγεται δὲ ὁ λόγος κατὰ μελέτην θέσεως, πλὴν ὅσον ἐστέρηται τοῦ προοιμιακοῦ κεφαλαίου τῆς ἐφόδου, διότι οὐκ αὐτόχρημα θετικόν ἐστι γύμνασμα». Ο τρίτος λόγος πραγματεύεται το ζήτημα της φιλίας. Ο Άγιος για την ανάλυση του θέματος στηρίζει την επιχειρηματολογία του σε θέσεις και παραδείγματα αρχαίων φιλοσόφων, όπως του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα. ΛΟΓΟΣ Δ «Τοῦ Θεσσαλονίκης κῦρ Εὐσταθίου βαρυνθέντος, ὅτι ὁ λαὸς ὤκνησεν εἰς τὴν ἐν τῇ καταρχῇ τοῦ ἐνιατοῦ λιτήν». Ο λόγος αυτός αποτελεί μια κριτική για την οκνηρία που επέδειξαν οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης για την εορτή της αρχής του ενιαυτού. Ο ποιμένας της Θεσσαλονίκης ασκεί έντονα κριτική στο ποίμνιό του, το οποίο διαθέτει το χρόνο του για τις υπόλοιπες δραστηριότητες, όπως για οικονομικές ενώ για το ναό δείχνει ραθυμία. ΛΟΓΟΣ Ε ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ,ΑΘΗΝΑ 2007,σελ.199-211. Μαδιάραγα Ελ., Η ΒΥΖΑ- ΝΤΙΝΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΩΝ ΑΓΙΟΘΕΟΔΩΡΗΤΩΝ (Ι):ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΓΙΟΘΕΟΔΩΡΙΤΗΣ, ΠΑΝΙΕ- ΡΩΤΑΤΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΥΠΕΡΤΙΜΟΣ, στο ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 19, ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ,ΑΘΗΝΑ 2009, σελ. 147-181. 25

«Τοῦ αὐτοῦ ἐς τὸ "Κύριε ἐλέησον" σκέψις ἐν δυσὶ πεύσεσι σχεδίοις διά τινα παρὰ τὸ δέον ἐριστικόν». Στον πέμπτο λόγο, ο Άγιος επιχειρεί μια ανάλυση της προσευχής Κύριε ελεησον. Η ανάλυση αυτή έχει δυο άξονες έναν πνευματικό, ο οποίος αποτελεί το στόχο στου Ιεράρχη και έναν γλωσσικό, τον οποίο χρησιμοποιεί συνεπικουρικά για να ενισχύει τον κύριο σκοπό του. ΛΟΓΟΣ ΣΤ «Τοῦ αὐτοῦ λόγος εἰς τὸν ἁγιώτατον καὶ οἰκουμενικὸν πατριάρχην κῦρ Μιχαὴλ τὸν τοῦ Ἀγχιάλου ἀναγνωσθεὶς κατὰ τὴν μνήμην τοῦ δικαίου Λαζάρου, καθ' ἣν ἀναγινώσκεις ἔθος τοῖς ῥήτορσιν ἐν τῷ πατριαρχείῳ». Πρόκειται για ένα λόγο στον Οικουμενικό Πατριάρχη Μιχαήλ Γ, στον οποίο ακολουθώντας τις ρητορικές αρχές προβαίνει σε μια πληθώρα εγκωμιαστικών αναφορών στο πρόσωπο του Πατριάρχη. ΛΟΓΟΣ Ζ «Τοῦ αὐτοῦ λόγος εἰς τὸν ἁγιώτατον οἰκουμενικὸν πατριάρχην κῦρ Μιχαήλ». Πρόκειται για το δεύτερο λόγο προς τιμήν του Οικουμενικού Πατριάρχη Μιχαήλ Γ, με πλήθος επαίνων και εγκωμίων για τον Πατριάρχη. ΛΟΓΟΣ Η «Τοῦ αὐτοῦ λόγος προσφωνηματικὸς εἰς τὸν λογοθέτην ἐκεῖνον τοῦ δρόμου κῦρ Μιχαὴλ τὸν Ἁγιοθεοδωρίτην». Ο προσφωνητικός λόγος, αφιερωμένος στο Λογοθέτη του δρόμου Μιχαήλ Αγιοθεοδωρίτη, αποτελεί μια παράκληση-δέηση του Ευσταθίου για οικονομική ενίσχυση-βοήθεια. Ο λόγος βρίθει επαίνων για τον Μιχαήλ, μας προσφέρει 26

πληροφορίες σχετικές με τη ζωή και τη σταδιοδρομία του Λογοθέτη και τον παρουσιάζει ως μεσάζοντα του Αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό. 100 ΛΟΓΟΣ Θ «Τοῦ αὐτοῦ λόγος κατηχητικὸς ἐκφωνηθεὶς ἐν τῇ Θεσσαλονίκῃ». Στο συγκεκριμένο κατηχητικό λόγο ο Άγιος Ευστάθιος πραγματεύεται διάφορα πνευματικά θέματα. ΛΟΓΟΣ Ι «Τοῦ αὐτοῦ λόγος ἐπὶ τοῖς θεωρικοῖς δημοτελέσι τραπεζώμασιν, ὅτε οἱ τῶν βασιλικῶν παίδων ἐτελοῦντο γάμοι». Ο λόγος αυτός εκφωνείται για το τραπέζι σε όλους τους πολίτες, που παρέθεσε ο Αυτοκράτορας Μανουήλ Α για το γάμο του υιού του Αλεξίου με την Αγνή της Γαλλίας. Ο Ευστάθιος περιγράφει λεπτομερώς όλες τις σχετικές με το τραπέζι διαδικασίες, αναφερόμενος παράλληλα εγκωμιαστικά στον προσφέροντα τα πλούσια εδέσματα και ποτά Αυτοκράτορα. 101 ΛΟΓΟΣ Κ «Τοῦ αὐτοῦ λόγος εἰς τὸν αὐτοκράτορα κῦρ Μανουὴλ τὸν Κομνηνόν». Πρόκειται για έναν ρητορικό λόγο προς τιμήν του Αυτοκράτορα Μανουήλ Α Κομνηνού, με μια περιγραφή και παρουσίαση των άξιων προς έπαινο στοιχείων του Αυτοκράτορα. ΛΟΓΟΣ Λ 100 Βλ.Μαδαριάγα Ελ. Η Βυζαντινή οικογένεια των Αγιοθεοδωριτών ΙΙ:Μιχαήλ Αγιοθεοδωρίτης πρωτονοβελισσιμουπέρτατος λογοθέτης του δρόμου και ορφανοτρόφος., στο ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 24,ΑΘΗΝΑ, 2014,ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ,ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ,ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΔΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ,σελ.214-246. 101 Βλ.Πολέμη Ιωαν., Ο ΛΟΓΟΣ ΕΠΙ ΤΟΙΣ ΘΕΩΡΙΚΟΙΣ ΔΗΜΟΤΕΛΕΣΙ ΤΡΑΠΕΖΩΜΑΣΙ ΤΟΥ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, στο ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΛΣΤ,ΑΘΗΝΑΙ 1999, σελ.402-420. 27

«Τοῦ αὐτοῦ εἶδος λαλιᾶς τινος καὶ προσφωνήσεως, ὅτε ὁ πανσέβαστος σεβαστὸς καὶ μέγας ἑταιρειάρχης κῦρ Ἰωάννης ὁ Δούκας ἦλθεν εἰς Θεσσαλονίκην ἐρευνήσων τὸν Λεπενδρηνὸν κατὰ θεῖον καὶ βασιλικὸν ὁρισμόν». Ο λόγος αυτός, ο οποίος μας προσφέρει πολλές ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη ζωή του Ευσταθίου, αποτελεί τον προσφωνητικό λόγο που εξεφώνησε το 1179 στον εταιρειάρχη Ιωάννη Δούκα, όταν έφτασε στη Θεσσαλονίκη κατ εντολή του Αυτοκράτορα για να διερευνήσει την υπόθεση σχετικά με τα προβλήματα που δημιούργησε στον Αρχιεπίσκοπο, το ποίμνιο του και ειδικότερα κάποιος με το όνομα Λεπενδρηνός. 102 ΛΟΓΟΣ Μ «Τοῦ αὐτοῦ λόγος εἰς τὸν αὐτοκράτορα κῦρ Μανουὴλ τὸν Κομνηνόν, ὅτε ἦν ἔτι τῆς ἁγιωτάτης τῶν Μύρων ἐκκλησίας ὑποψήφιος». Πρόκειται για το δεύτερο ρητορικό λόγο προς τιμήν του Αυτοκράτορα Μανουήλ Α Κομνηνού, μέσα στο οποίο εντοπίζονται αυτοβιογραφικές πληροφορίες του Ευσταθίου, σχετικές με τη σταδιοδρομία του. Ο Ευστάθιος προβαίνει στην παρουσίαση της βυζαντινής εξωτερικής πολιτικής και τις σχέσεις της Αυτοκρατορίας με άλλους λαούς. Στο πλαίσιο αυτό ο Αυτοκράτορας παρουσιάζεται ως κυρίαρχος ηγεμόνας 103. ΛΟΓΟΣ Ν «Τοῦ αὐτοῦ λόγος ἀναγνωσθεὶς εἰς τὸν αὐτοκράτορα κῦρ Μανουὴλ τὸν Κομνηνόν». 102. Βλ.Μέριανος Γ. Eustathios of Thessaloniki,Secular Orations 1167/8 to 1179, translated by ANDREW F.STONE with an introduction and commentary [Byzantina Australiensia 19], Brisbane 2013, σελ. xxv +241, στο ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 25, ΑΘΗΝΑ, 2015, ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ, ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ,ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΔΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ, σελ. 327-333. Bλ. Stone F. Eustathios of Thessaloniki. Secular orations 1167/8 to 1179. [tr.by]: Andrew F. Stone Introduction-Comments Andrew F. Stone. Brisbane: Australian Association for Byzantine Studies, 2013. 241p. - (Byzantina Australiensia 19) 103. Ό.π. σελ.σελ.331. 28

Πρόκειται για ένα λόγο αφιερωμένο στον Αυτοκράτορα Μανουήλ Α Κομνηνό και ειδικότερα στις ευεργεσίες του στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Με απαισιόδοξο τόνο αναφέρεται στην τουρκική επίθεση στη Μικρά-Ασία και περιγράφει τη σχετική κατάσταση μετά την καταστροφή του Μυριοκεφάλου.Πλέκει, επίσης το εγκώμιο των Κομνηνών για την αξιέπαινη αντιμετωπισή των Τούρκων 104. ΛΟΓΟΣ Ξ «Τοῦ αὐτοῦ λόγος ἐοικὼς ἐπιβατηρίῳ ἐκφωνηθεὶς ἐπὶ τῇ ἐκ Φραγγίας ἐλεύσει τῆς βασιλικῆς νύμφης εἰς τὴν μεγαλόπολιν». Ο ειδικός αυτός λόγος συντάχθηκε για την άφιξη στην Πόλη, το καλοκαίρι του 1179, της μέλλουσας συζύγου του υιού του Αυτοκράτορα Αγνής, Αλεξίου Β. Ο Ευστάθιος χαιρετίζει την Αγνή, περιγράφει την υποδοχή της από το λαό, παρουσιάζοντας με γλαφυρό τρόπο τη σημασία του γεγονότος αυτού και ευχόμενος στον Αλέξιο διατήρηση της Αυτοκρατορικής δύναμης των Κομνηνών 105. ΛΟΓΟΣ Ο «Λόγος ῥητορικὸς τοῦ ἁγιωτάτου μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κῦρ Εὐσταθίου τοῦ τοῦ Καταφλῶρον εἰς τὸν αὐτοκράτορα κῦρ Μανουὴλ τὸν Κομνηνόν». Πρόκειται για έναν ακόμη ρητορικό λόγο προς τιμήν του Αυτοκράτορα Μανουήλ Α Κομνηνού, όπου εγκωμιάζεται η νίκη εναντίον των Γερμανών και Βενετών στην Αγκώνα και η διάλυση της τουρκικής συμμαχίας που είχε δημιουργηθεί εναντίον της Αυτοκρατορίας στη Φιλαδέλφεια 106. 104. Ό.π. Μέριανος Γ. Eustathios of Thessaloniki,Secular Orations 1167/8 to 1179 σελ. 331-332. Βλ. ό.π. Stone F. Eustathios of Thessaloniki. Secular orations 1167/8 to 1179. [tr.by]: Andrew F. Stone 105. Ό.π. Μέριανος, Eustathios of Thessaloniki,Secular. σελ. 331. Βλ. ό.π. Stone F. Eustathios of Thessaloniki. Secular orations 1167/8 to 1179... 106. Ό.π. Μέριανος, Eustathios of Thessaloniki,Secular. σελ. 330-331.Βλ. ό.π. Stone F. Eustathios of Thessaloniki. Secular orations 1167/8 to 1179 29

ΛΟΓΟΣ Π «Τοῦ μακαριωτάτου Θεσσαλονίκης, ὅτε ἐν διακόνοις ἦν καὶ διδάσκαλος τῶν ῥητόρων, δέησις εἰς τὸν βασιλέα κῦρ Μανουὴλ τὸν Κομνηνὸν ὡς ἀπὸ τῆς πόλεως, ὅτε αὐτὴν αὐχμὸς ἐπίεζεν». Ο λόγος αυτός συνιστά μια δέηση του Ευσταθίου προς τον Αυτοκράτορα Μανουήλ Α τον Κομνηνό, για να ζητήσει τη βοήθειά του για την επίλυση πολλών προβλημάτων που δημιουργήθηκαν εξαιτίας της ανομβρίας που έπληξε την πόλη 107. ΛΟΓΟΣ Ρ «Τοῦ ἁγιωτάτου μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κῦρ Εὐσταθίου ὑπομνηστικὸν ἐπὶ ὑποθέσει τοιᾷδε». Πρόκειται για μια δέηση του Ευσταθίου όταν εξέπεσε από τη θέση της ομάδας των δέκα τελείων εμβάθμων διακόνων της πρώτης εβδομάδος στη μεγάλη εκκλησία, μετά την αποκατάσταση του καθηρημένου διακόνου από τον Πατριάρχη Μιχαήλ Γ. Ο λόγος αποτελεί μια παρουσίαση με δραματικό τόνο της δεινής θέσης, στην οποία περιέπεσε ο Ευστάθιος, καθώς η απώλεια της θέσης αυτής του δημιούργησε ένα πλήθος προβλημάτων. 107. Ό.π. Μέριανος, Eustathios of Thessaloniki,Secular σελ. 330. Βλ. ό.π. Stone F. Eustathios of Thessaloniki. Secular orations 1167/8 to 1179. 30

Β Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Α ΠΗΧΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΥΡΑΘΕΝ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ 31

32

1. 1. 1. Ο Άγιος Ευστάθιος και ο Όμηρος Η παρουσία του Ομήρου κοσμεί και δεσπόζει σε όλη τη βυζαντινή λογοτεχνία με πολλές μορφές τόσο γόνιμης, όσο και κάποιες φορές στείρας αξιοποίησης των έργων του 108. Η παρουσία αυτή εντοπίζεται από τους μελετητές με ποικίλες μορφές στα βυζαντινά λογοτεχνικά κείμενα. Στους συγγραφείς όλων των αιώνων της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ο ερευνητής θα σημειώσει ομηρικές λέξεις και φράσεις, αυτούσια ομηρικά χωρία, παροιμιώδεις ομηρικές εκφράσεις και γνωμικά, περιληπτικές αποδόσεις ομηρικών γεγονότων. Επιπροσθέτως, τα ομηρικά έπη αποτέλεσαν αφορμή σύνταξης εγχειριδίων με σχολιασμούς πάνω στα ίδια τα κείμενα και έμπνευσης δημιουργίας λογοτεχνικών κειμένων σε επίπεδο μορφολογίας. 109 Μέσα στο γενικότερο κλίμα της υψίστης αξίας που προσέδιδαν οι βυζαντινοί στην παιδεία, εντάσσεται και η έντονη απήχηση του Ομήρου στη γραμματεία της περιόδου αυτής. Τα Ομηρικά Έπη αποτελούσαν σχολικό εγχειρίδιο καθόλη τη διάρκεια ζωής του βυζαντίου με διαφορετικές μορφές 110, καθώς αξιολογούνταν ως μέσο ωφελείας όχι μόνο σε γνωστικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο ήθους. Το όνομα του Αγίου Ευσταθίου έχει συνδεθεί με αυτό του Ομήρου, καθώς το υπομνηματιστικό του έργο στα Έπη του μεγάλου ποιητή αποτελεί σημείο αναφοράς στη βυζαντινή φιλολογία, προσφέροντας πλούσιο υλικό στους ομηριστές. Το έργο του έτυχε μεγάλης επιδοκιμασίας και θετικών σχολίων τόσο από σύγχρονους μελετητές όσο και από παλαιοτέρους, παράλληλα όμως έγινε αντικείμενο αρνητικών σχολίων με κύριο επιχείρημα ότι το έργο στερείται πρωτοτυπίας και οξυδερκούς κριτικής 111. 108. Browning R., Homer in Byzantium, Viator, Ιανουάριος 1, 1995, σελ. 15-33, σελ. 15. 109 Ό.π. σελ.15-33.επί παραδείγματι ο Μιχαήλ Μοσχόπουλος συνέταξε σχολιασμούς στην Ιλιάδα. 110. Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου Αγ., Ἡ ἀναγέννησις τῶν γραμμάτων κατὰ τὸν ΙΒ αἰῶνα εἰς τὸ Βυζάντιον καὶ ὁ Ὅμηρος (διδ. διατρ. ) [Βιβλιοθήκη Σοφίας Σαριπόλου, 14], Αθήνα 1971-1972, σελ. 3. 111. Wilson N. G., Οι λόγιοι, ό.π., σελ. 254. 33

Ο Ευστάθιος ανατράφηκε και σπούδασε μέσα στο πνευματικό κλίμα της Βασιλεύουσας κατά τη διάρκεια του 12 ου αιώνα, με την παιδεία να συνεχίζει να συνιστά πρωτεύον στοιχείο στη ζωή των βυζαντινών του 12 ου αι., με τον Όμηρο να αποτελεί βασικό κείμενο διδασκαλίας 112. Ο Ευστάθιος, επομένως, διδάχθηκε και μελέτησε τα έπη, πρώτα ως σπουδαστής. Στη συνέχεια, όταν ανέλαβε το ρόλο του γραμματικού και του μαΐστορος των ρητόρων, ως δάσκαλος, δίδαξε τον Όμηρο αξιολογώντας και σημειώνοντας την ωφέλεια που προκύπτει από τη διδασκαλία των επών στο προοίμιο των παρεκβολών της Ιλιάδος: «... αὐτὴ δὲ καλοῦ παντός ἐστιν Ἰλιάς δραματικώτερον μὲν σχηματιζομένη διὰ τῆς μονοειδοῦς μέν, πολυπροσώπου δὲ ἀφηγήσεως γέμουσα δὲ μυρίων ὧν ἄν τις εἴποι καλῶν, φιλοσοφίας, ῥητορείας, στρατηγικῆς εὐτεχνίας, διδασκαλίας τῆς περὶ ἠθικῶν ἀρετῶν, τεχνῶν ὅλως παντοίων καὶ ἐπιστημῶν, ἔχει τις καὶ δόλους ἐπαινετοὺς ἐκεῖθεν μαθεῖν καὶ ψευδῶν κερδαλέων συνθέσεις καὶ σκωμμάτων δριμύτητας καὶ ἐγκωμίων μεθόδους. φρόνησιν δὲ οὐκ ἔστιν εἰπεῖν ὅσην περιποιεῖται τῷ προσέχειν ἐθέλοντι, καὶ ὅσα δὲ τῇ ἱστορίᾳ ἐπιθεωροῦνται σεμνά, οὐκ ἂν οὐδὲ τὴν Ὁμήρου τέχνην τῶν τοιούτων ἀποστερήσῃ τις, τῆς πολυπειρίας, τοῦ τὰς ἀκοὰς ἡδύνειν, τοῦ τὰς ψυχὰς παιδεύειν, τοῦ εἰς ἀρετὴν ἐπαίρειν, τῶν ἄλλων οἷς ἱστορῶν ἐνευδοκιμεῖ» 113. Ο Ευστάθιος, επομένως, συνέταξε τις παρεκβολές στο πλαίσιο του διδακτικού του έργο, με σκοπό να αποτελέσουν βοηθητικό εγχειρίδιο στα χέρια των μαθητών του, όπως ο ίδιος δηλώνει στα προλεγόμενα του υπομνήματος του στην Ιλιάδα: «... οὐ πρὸς μεγιστάνων τινῶν ἐπετάχθημεν, ὁποῖα τινὰ πλάττονται οἱ κομψοί, ἀλλὰ πρὸς φίλων ὁμιλητῶν, οἷς ὑπολύψεώς τι χρηστῆς περὶ ἡμῶν ὕπεστιν» 114. Οι παρεκβολές απευθύνονται στους νέους, που μαθητεύουν κοντά στον Άγιο, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να διδαχθούν από τα έπη : ἐννοίας, μεθόδους, λέξεις, γνώμας, ἱστορίας, μύθους, και με μια φράση ἕτερα μυρία καλὰ εἰς βίον χρήσιμα 115. Στο πλαίσιο αυτό, ο Ευστάθιος, συντάσσει το υπόμνημά του, με στόχο να ωφελήσει τους μαθητές του, παραφράζοντας το ομηρικό κείμενο, τονίζοντας τις ρητορικές διαστάσεις του κειμένου, σημειώνοντας ηθικές 112. Βασιλικοπούλου-Ιωαννίδου Αγ., Ἡ ἀναγέννησις τῶν γραμμάτων, ό.π., σελ. 57. 113. Εὐστάθιος, Παρεκβολαί εἰς τὴν Ὁμήρου Ἰλιάδα, έκδ. M. Van der Valk, Eustathii archiepiscopi Thessalonicensis commentaii ad Homeri Iliadem pertinentes ad fidem codicis Laurentiani editi, τ. I-IV, Λέιντεν 1971-1987, σελ. 5-6. 114. Ό.π., σελ. 2. 115. Ό.π., σελ. 2. 34