Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ I Θεωρητικά πλαίσια: 1. Η προσέγγιση της βιολογίας-ωρίμανσης 2. Συμπεριφορισμός-μάθηση Κ. Παπαδοπούλου ΕΚΠΑ/ΤΕΑΠΗ
Θεωρητικά πλαίσια: 1. Η προσέγγιση της βιολογίας-ωρίμανσης 2. Συμπεριφορισμός-μάθηση Η παρουσίαση που ακολουθεί βασίζεται στην παρακάτω βιβλιογραφία: 1. Craig,J. & Baucum, D. (2007) Η Ανάπτυξη του Ανθρώπου. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση (Τόμος Α). 2. Feldman, R.S. (2009) Εξελικτική Ψυχολογία. Δια Βίου Μάθηση. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg (Τόμος Α) 3. Cole, M. & Cole, S. (2001) Η Ανάπτυξη των Παιδιών. Αθήνα: Gutenberg 4. Kουγιουμουτζάκης, Γ. (Eπιμέλεια Έκδοσης), (1995). Aναπτυξιακή ψυχολογία : παρελθόν, παρόν και μέλλον. Hράκλειο, Kρήτη: Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης
Θεωρητικά πλαίσια: 1. Η προσέγγιση της βιολογίας-ωρίμανσης 2. Συμπεριφορισμός-μάθηση 4. Βοσνιάδου, Σ. (2001 και 1999) Εισαγωγή στην Ψυχολογία, Τόμοι α και β. Αθήνα: Gutenberg 5. Salkind, N. (2004) Θεωρίες της Ανθρώπινης Ανάπτυξης. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη 6. Atkinson, R., Atkinson, R., Smith, E., Bem, D., Nolen- Hoeksema, S. (2003 και 2004) Εισαγωγή στην Ψυχολογία του Hillgard. Τόμοι α και β. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. 7.. Schachter, D., Gilbert, D., Wenger,D. (2012) Ψυχολογία. Αθήνα: Gutenberg.
Θεωρητικές προσεγγίσεις της ανάπτυξης Βιολογικές προσεγγίσεις: (π.χ. θεωρία της βιολογίας/ωρίμανσης (Gessell 1880-1961) Συμπεριφορισμός και θεωρίες της μάθησης (π.χ. Watson 1878-1958), Κοινωνικογνωστική θεωρία (Bandura 1925-) Η ψυχοδυναμική προσέγγιση (π.χ. Freud (1856-1939), Erikson (1902-1994) Η ανθρωπιστική προσέγγιση (π.χ. Rogers (1902-1987), Maslow (1908-1970) Η γνωστική προσέγγιση (π.χ. Piaget 1896-1980) Το πολιτισμικό θεωρητικό πλαίσιο (π.χ. Vygotsky 1896-1934) Προσεγγίσεις της θεωρίας των συστημάτων (π.χ. Urie Bronfenbrenner (1917-2005)
Προσέγγιση βιολογίας-ωρίμανσης
Η προσέγγιση βιολογίας-ωρίμανσης Βασική θέση είναι ότι οι αλλαγές που χαρακτηρίζουν την ανάπτυξη είναι ενδογενείς, δηλαδή ότι οι αιτίες της ανάπτυξης είναι συνέπεια της βιολογικής κληρονομιάς. Η ψυχολογική ανάπτυξη είναι συνέπεια της ωρίμανσης Το περιβάλλον παίζει δευτερεύοντα και σαφώς μικρότερο ρόλο
Προσέγγιση βιολογίας-ωρίμανσης Σημαντικός εκπρόσωπος: Arnold Gesell (1880-1961)
Προσέγγιση βιολογίας-ωρίμανσης Arnold Gesell «το περιβάλλον... Καθορίζει την περίσταση, την ένταση και τη συσχέτιση πολλών πλευρών της συμπεριφοράς αλλά δεν δημιουργεί τις βασικές διαδοχές της ανάπτυξης της συμπεριφοράς. Αυτές καθορίζονται από εγγενείς μηχανισμούς ωρίμανσης»
Προσέγγιση βιολογίας-ωρίμανσης Η ωρίμανση και όχι η μάθηση είναι ο μηχανισμός μέσω του οποίου συντελείται η ανάπτυξη Χωρίς την ωρίμανση ελάχιστη πρόοδος είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί ως αποτέλεσμα μάθησης (Ομαλό περιβάλλον)
Προσέγγιση βιολογίας-ωρίμανσης Ύπαρξη «κρίσιμων» ή «ευαίσθητων» περιόδων στην ανάπτυξη με την έννοια της αυξημένης δεκτικότητας (Ομαλό περιβάλλον)
Προσέγγιση βιολογίας-ωρίμανσης Η ανάπτυξη γίνεται με απότομες αλλαγές Οι ατομικές διαφορές αποτέλεσμα διαφορετικού γενετικού εξοπλισμού (Ομαλό περιβάλλον)
Προσέγγιση βιολογίας-ωρίμανσης Σύγχρονες προσεγγίσεις σ αυτό το πλαίσιο: ηθολογία, κοινωνιοβιολογία Ηθολογία: η μελέτη των διαστάσεων της συμπεριφοράς που οι ρίζες τους βρίσκονται στο εξελικτικό και βιολογικό μας υπόβαθρο. Όπως η δομή του σώματος μεταβιβάζεται μέσω του γενετικού κώδικα, έτσι και συγκεκριμένες συμπεριφορές είναι γενετικά προγραμματισμένες να εκδηλώνονται κατά συγκεκριμένο τρόπο
Προσέγγιση βιολογίας-ωρίμανσης Ο Bowlby έχει συζητήσει το φαινόμενο της «προσκόλησης» στο πλαίσιο της ηθολογικής θεωρίας Στην κοινωνιοβιολογία επίσης τονίζεται ο ρόλος βιολογικών διεργασιών στην εξέλιξη του ατόμου και του πολιτισμικού περιβάλλοντος. Μελέτη κοινωνικών συμπεριφορών που βασίζονται στην εξέλιξη.
Προσέγγιση βιολογίας-ωρίμανσης Σ αυτές τις προσεγγίσεις εντάσσεται και η αναπτυξιακή νευροεπιστήμη: σύγχρονο πεδίο έρευνας που μελετά την ανάπτυξη των δομών του εγκεφάλου και των των σχέσεων μεταξύ των εγκεφαλικών δομών και λειτουργιών και της συμπεριφοράς.
Προσέγγιση περιβάλλοντοςμάθησης
Προσέγγιση περιβάλλοντος-μάθησης Κύριος μηχανισμός της ανάπτυξης είναι η μάθηση, δηλαδή η διεργασία με την οποία η συμπεριφορά του οργανισμού τροποποιείται με την εμπειρία Συνεχής πορεία της ανάπτυξης
Η ΜΑΘΗΣΗ Μάθηση: πρόκειται για μια σχετικά μόνιμη αλλαγή της συμπεριφοράς που συμβαίνει ως αποτέλεσμα εμπειρίας. Σχετίζεται με γνώσεις, ικανότητες, δεξιότητες, εμπειρίες, που οδηγούν σε αλλαγή της συμπεριφοράς. Αλλαγές στη συμπεριφορά που οφείλονται στην ωρίμανση ή σε προσωρινές καταστάσεις στις οποίες βρίσκεται ένα άτομο (π.χ. κούραση) δεν θεωρούνται περιπτώσεις μάθησης.
Η ΜΑΘΗΣΗ Είδη μάθησης: Δεν είναι όλες οι περιπτώσεις μάθησης οι ίδιες. Διακρίνουμε τα εξής βασικά είδη μάθησης: 1. Εξοικείωση: η απλούστερη μορφή μάθησης. Σημαίνει ότι μαθαίνουμε να αγνοούμε ένα ερέθισμα που μας γίνεται οικείο και που δεν έχει σοβαρές συνέπειες (π.χ. οι κτύποι ενός ρολογιού) 2. Κλασσική εξαρτημένη μάθηση 3. Συντελεστική μάθηση 4. Κοινωνική μάθηση 5. Περίπλοκη μάθηση ή μάθηση ως γνωστική επεξεργασία ερεθισμάτων
ΜΑΘΗΣΗ Προσεγγίσεις της μάθησης 1. Πολλή δουλειά πάνω στη μάθηση έχει γίνει από τη συμπεριφοριστική σκοπιά. Κυρίως αφορά στην εξαρτημένη μάθηση, δηλαδή πως ένας οργανισμός μαθαίνει τη σύνδεση ανάμεσα σε ερεθίσματα (κλασσική εξαρτημένη μάθηση) ή ανάμεσα σε ένα ερέθισμα και μια συμπεριφορά (συντελεστική μάθηση). Εστιάζει στα εξωτερικά ερεθίσματα και τις αποκρίσεις σ αυτά, βάσει της βασικής θέσης του συμπεριφορισμού ότι η συμπεριφορά γίνεται πιο κατανοητή όταν εξετάζουμε τα εξωτερικά αίτια και όχι τα ψυχολογικά αίτια. Όλες οι συμπεριφορές είναι θέμα μάθησης πολλών συσχετίσεων. Οι βασικοί νόμοι της μάθησης ισχύουν σε κάθε περίπτωση, ανεξάρτητα από το ποιός μαθαίνει και τι είναι αυτό που μαθαίνεται.
ΜΑΘΗΣΗ Προσεγγίσεις της μάθησης 2. Γνωστική προσέγγιση: η μάθηση διαμεσολαβείται από γνωστικούς παράγοντες ( τι ξέρει ο οργανισμός, τι προσδοκά κλπ.) και γνωστικές διαδικασίες (προσοχή, μνήμη κλπ.) και δεν πρόκειται για απλές συσχετίσεις. 3. Βιολογική προσέγγιση: εστιάζει στις νευρολογικές βάσεις της μάθησης. Μια υπόθεση είναι ότι ο ρυθμός δραστηριότας των νευρώνων αυξάνεται ως αποτέλεσμα μάθησης. Για παράδειγμα, μετά από ένα επεισόδιο μάθησης, μια σύναψη γίνεται πιο αποτελεσματική, δηλαδή πυροδοτεί πιο εύκολα όταν διεγερθεί ξανά.
ΜΑΘΗΣΗ (συμπεριφορισμός) Κλασσική εξαρτημένη μάθηση Ο Pavlov, Ρώσος φυσιολόγος, μελετώντας την πέψη διαπίστωσε ότι το στόμα ενός σκύλου γέμιζε σάλια με τη θέα μόνο του πιάτου και όχι της τροφής. Έτσι οδηγήθηκε στην μελέτη της συνδυαστικής μάθησης. Πειράματα Pavlov
ΜΑΘΗΣΗ (συμπεριφορισμός) Κλασσική εξαρτημένη μάθηση Ανεξάρτητο ερέθισμα (φυσικό ερέθισμα): ένα ερέθισμα που προκαλεί μια αντίδραση αυτόματα, χωρίς προηγούμενη μάθηση (η τροφή στο πείραμα του Pavlov) Ανεξάρτητη αντίδραση: η αντίδραση στο ανεξάρτητο (δηλαδή το φυσικό για την αντίδραση αυτή) ερέθισμα. Ακούσιες αντιδράσεις (π.χ. η έκκριση σάλιου). Εξαρτημένο ερέθισμα: ένα προηγουμένως ουδέτερο ερέθισμα το οποίο προκαλεί την ίδια αντίδραση με το ανεξάρτητο (φυσικό) ερέθισμα, μετά τη σύνδεσή του με αυτό. Εξαρτημένη αντίδραση: η μαθημένη αντίδραση σ ένα ερέθισμα που δεν προκαλούσε αρχικά την αντίδραση αυτή.
ΜΑΘΗΣΗ (συμπεριφορισμός) Κλασσική εξαρτημένη μάθηση Πριν την εξαρτημένη μάθηση Το ανεξάρτητο ερέθισμα (π.χ. τροφή) προκαλεί την ανεξάρτητη αντίδραση (π.χ. σάλιο) Το εξαρτημένο ερέθισμα (το αρχικά ουδέτερο ως προς την ανεξάρτητη αντίδραση ερέθισμα) (π.χ. ήχος) δεν προκαλεί καμία αντίδραση. Σύνδεση των δύο ερεθισμάτων (χωροχρονική συνάφεια) Μετά την εξαρτημένη μάθηση Το εξαρτημένο ερέθισμα (ήχος) προκαλεί την ανεξάρτητη αντίδραση (σάλιο) η οποία τώρα πια ονομάζεται εξαρτημένη (δηλαδή προϊόν μάθησης) για να ξεχωρίζει από την αρχική.
ΜΑΘΗΣΗ (συμπεριφορισμός) Κλασσική εξαρτημένη μάθηση John Watson (1878-1958), πατέρας του συμπεριφορισμού
ΜΑΘΗΣΗ (συμπεριφορισμός) Κλασσική εξαρτημένη μάθηση Γενίκευση: ίδια αντίδραση σε παρόμοια ερεθίσματα Διάκριση ή διαφοροποίηση: η αντίδραση σε κάθε ερέθισμα είναι ξεχωριστή Ενίσχυση: επανάληψη της σύνδεσης των ερεθισμάτων Παράδειγμα εφαρμογής: φοβίες
ΜΑΘΗΣΗ (συμπεριφορισμός) Κλασσική εξαρτημένη μάθηση Εξαρτημένη μάθηση δευτέρου βαθμού: οι συνδέσεις μπορούν να βασιστούν όχι μόνο στα βιολογικά σημαντικά ερεθίσματα που προκαλούν ακούσιες αντιδράσεις, αλλά και σε επίκτητα που μπορεί να είναι άπειρα σε αριθμό. Αυτό αυξάνει κατά πολύ το εύρος της κλασσικής εξαρτημένης μάθησης.
Μάθηση (συμπεριφορισμός) Άλλος σημαντικός εκπρόσωπος του συμπεριφορισμού ο Skinner (1904-1990): Συντελεστική μάθηση εκούσιες αντιδράσεις- μάθηση ως αποτέλεσμα της σύνδεσης μιας αντίδρασης με τις συνέπειές της.
ΜΑΘΗΣΗ (συμπεριφορισμός) Συντελεστική μάθηση Η μάθηση πραγματοποιείται ως αποτέλεσμα της σύνδεσης ανάμεσα στη συμπεριφορά και τις συνέπειές της. Ενίσχυση (θετική ή αρνητική): αυξάνει την πιθανότητα επανάληψης της επιθυμητής συμπεριφοράς Τιμωρία: μειώνει την πιθανότητα εμφάνισης της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς
ΜΑΘΗΣΗ (συμπεριφορισμός) Συντελεστική μάθηση Θετική ενίσχυση: κάτι ευχάριστο που ακολουθεί μια επιθυμητή συμπεριφορά. Αυξάνει την πιθανότητα της επιθυμητής συμπεριφοράς. Αρνητική ενίσχυση: απομάκρυνση κάτι δυσάρεστου μετά την εμφάνιση της επιθυμητής συμπεριφοράς. Αυξάνει την πιθανότητα της επιθυμητής συμπεριφοράς. Τιμωρία: παρουσίαση δυσάρεστου ερεθίσματος ή απομάκρυνση ευχάριστου μετά την εμφάνιση ανεπιθύμητης συμπεριφοράς. Μειώνει την πιθανότητα ανεπιθύμητης συμπεριφοράς.
Γενίκευση Διάκριση ΜΑΘΗΣΗ (συμπεριφορισμός) Συντελεστική μάθηση Διαμόρφωση συμπεριφοράς Μερική ενίσχυση: όταν εδραιωθεί μια συμπεριφορά μπορεί να διατηρηθεί και όταν ενισχύεται μόνο μερικές φορές και όχι πάντα.
Κριτική στη συμπεριφοριστική θεωρία Έμφαση μόνο στο μετρήσιμο περιβάλλον Ερμηνεία της συμπεριφοράς με ένα περιορισμένο φάσμα εννοιών Αποφυγή εννοιών όπως «σκέψη», «συναίσθημα», «επιθυμία»
ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΓΝΩΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Από τον συμπεριφορισμό στην κοινωνική μάθηση (μάθηση μέσω παρατήρησης και μίμηση προτύπου) και στην κοινωνικογνωστική θεωρία: Albert Bandura (1925-)
ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΓΝΩΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Κοινωνική μάθηση (Bandura) Παρατήρηση και μίμηση προτύπου Έμμεση ενίσχυση Διάκριση μάθησης-συμπεριφοράς Διαμεσολαβητικοί παράγοντες όπως προσδοκίες, προηγούμενη γνώση κλπ. Γνωστικές λειτουργίες διαμεσολαβούν τη μάθηση
Κοινωνική μάθηση Ο κοινωνικός παράγοντας: μπορούμε να μάθουμε παρατηρώντας άλλους. Μάθηση μέσω προτύπου. Πειράματα με τη κούκλα Bobo- η βίαιη συμπεριφορά μαθαίνεται... Ενίσχυση ή τιμωρία του προτύπου (πείραμα όπου η βίαιη συμπεριφορά ενισχύεται): ο παρατηρητής δεν περιμένει άμεση ενίσχυση ή τιμωρία ο ίδιος Η μάθηση δεν συνεπάγεται απαραίτητα αλλαγή στη συμπεριφορά
Προϋποθέσεις για την κοινωνική μάθηση Α) Προσοχή Β) Μνήμη (χρειάζεται επαναλήψεις) Γ) Ικανότητα αναπαραγωγής (μικρά παιδιά;) Δ) Κίνητρο (σημασία να έχει ενισχυθεί το πρότυπο, αλλά και εσωτερικά κίνητρα, πχ. υπερηφάνεια, ικανοποίηση επίτευξης στόχου)
Μεγαλύτερη επιτυχία κοινωνικής μάθησης Πρότυπο με κύρος και επιθυμία για ταύτιση Πεποίθηση για «αυτο-αποτελεσματικότητα» (self-efficacy).
Κοινωνικη-γνωστική θεωρία: A. Bandura Βασικά σημεία της θεωρίας: 1) οι άνθρωποι χρησιμοποιούν σύμβολα και προβλέψεις για να αποφασίσουν πώς θα ενεργήσουν. Φαντάζονται πιθανές εκβάσεις, ορίζουν στόχους και αναπτύσσουν στρατηγικές
Κοινωνικη-γνωστική θεωρία: A. Bandura 2) αμοιβαία αιτιοκρατία (ή αμοιβαίος ετεροκαθορισμός): όχι μόνο το περιβάλλον επηρεάζει τη συμπεριφορά αλλά και αντίστροφα-αμοιβαία σχέση. Οι άνθρωποι επηρεάζονται από περιβαλλοντικές δυνάμεις αλλά επιλέγουν τη συμπεριφορά τους. Αντιδρούν σε καταστάσεις, αλλά ερμηνεύουν και επηρεάζουν τις καταστάσεις αυτές. Επηρεάζουν τη συμπεριφορά των άλλων και διαμορφώνονται από τη συμπεριφορά των άλλων.
Κοινωνικη-γνωστική θεωρία: A. Bandura 3) αυτο-ρύθμιση: Η εσωτερική αξιολόγηση της συμπεριφοράς. Δεν μεταβάλλουμε συνεχώς τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τη στιγμή, αλλά υπάρχει κάποια σταθερότητα. Το μεγαλύτερο μέρος της συμπεριφοράς μας προέρχεται από εσωτερικές διεργασίες αυτο-ρύθμισης (όχι αμοιβή-τιμωρία)
Κοινωνικη-γνωστική θεωρία: A. Bandura 4) αυτεπάρκεια: η αντίληψη που έχουμε για την ικανότητά μας να αντιμετωπίζουμε καταστάσεις. Αυτή η αντίληψη που έχουμε για την αποτελεσματικότητά μας, επηρεάζει τη σκέψη, τα κίνητρα, την απόδοση και τη συναισθηματική μας διέγερση. Προσδιορίζει τους στόχους που θέτουμε και την προσπάθεια επίτευξης τους.
Χιμπατζήδες Kohler Ξαφνική λύση ΜΑΘΗΣΗ Ενορατική μάθηση Γρήγορη λύση τις επόμενες φορές Μεταφορά λύσης σε άλλη κατάσταση Φαίνεται ότι οι χιμπατζήδες έφτιαχναν μια νοερή αναπαράσταση δοκιμής-λάθους, μια στρατηγική, η οποία στη συνέχεια αποθηκευόταν στη μνήμη.
Ενορατική μάθηση ΝΟΗΤΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ-ΝΟΕΡΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ ΔΟΚΙΜΗΣ ΚΑΙ ΛΑΘΟΥΣ 1) Η λύση παρουσιάζεται ως αιφνίδια 2) Η νοητική αναπαράσταση αντέχει στο χρόνο 3) Η νοητική αναπαράσταση μεταφέρεται εύκολα σε άλλες καταστάσεις γιατί είναι αρκετά αφηρημένη
ΜΑΘΗΣΗ Περίπλοκη μάθηση Σύμφωνα με τη γνωστική προσέγγιση, η ουσία της μάθησης βρίσκεται στην ικανότητα του οργανισμού να αναπαριστά νοερά πλευρές του κόσμου και να ενεργεί πάνω στις νοερές αναπαραστάσεις και όχι στον ίδιο τον κόσμο. Ορισμένες φορές, η αναπαράσταση αφορά τη σύνδεση ερεθισμάτων και γεγονότων. Αυτές οι περιπτώσεις αντιστοιχούν με την κλασσική εξαρτημένη και τη συντελεστική μάθηση. Άλλες φορές όμως, αυτό που αναπαρίσταται είναι πιο σύνθετο, όπως μια έννοια. Επίσης, οι λειτουργίες που εκτελούνται στις νοητικές αναπαραστάσεις είναι πιο σύνθετες από απλούς συσχετισμούς: νοερή δοκιμή και λάθος, κατάστρωση μιας στρατηγικής.
Χαρακτηριστικά: Η ενεργητική μάθηση Εσωτερική παρώθηση (εσωτερικά κίνητρα) Δραστηριότητες με νόημα που ικανοποιεί ανάγκες και επιθυμίες Εξερεύνηση, εφεύρεση και θέσπιση στόχων Διαβάθμιση απαιτήσεων 44
Η ενεργητική μάθηση Προσεγγίζεται ως κοινωνική διαδικασία Βασίζεται στην ενεργό συμμετοχή και εμπλοκή των παιδιών στη μαθησιακή διαδικασία Υπογραμμίζει τη σημασία σύνδεσης της μάθησης με δραστηριότητες με πολιτισμικό νόημα που ανταποκρίνονται στα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες των παιδιών 45
Η ενεργητική μάθηση και βασίζεται στην ανάπτυξη εσωτερικών κινήτρων στη σύνδεση νέων πληροφοριών με προϋπάρχουσα γνώση στην εφαρμογή και εξάσκηση γνώσεων που έχουν κατακτηθεί στην ανάληψη από το ίδιο το παιδί της ευθύνης για τη μάθηση (αυτο-ρύθμιση): παρακολουθούν τη δική τους μάθηση, ελέγχουν την κατανόησή τους, ξέρουν πότε κάνουν λάθη και πώς να τα διορθώνουν (Βοσνιάδου, 2001, Gee, 2003, Whitebread, 2007) 46
Η ενεργητική μάθηση Στην ενεργητική μάθηση, το κίνητρο είναι ενδογενές. Κίνητρο σημαίνει ότι επιθυμώ να κάνω κάτι. Το ενδογενές κίνητρο συνδέεται με εσωτερικές ανάγκες. Πέρα από το κίνητρο, σημασία έχει και το νόημα που το υποκείμενο προσδίδει σε αυτό που κάνει (γιατί το κάνω, γιατί χρειάζεται να το κάνω). Η μαθησιακή διαδικασία ανταποκρίνεται στις ανάγκες των συγκεκριμένων παιδιών και ο σχεδιασμός αναπροσαρμόζεται ανάλογα με τις αλλαγές που πραγματοποιούνται: τα παιδιά συμμέτοχοι και όχι απλώς αποδέκτες. 47
Ενεργητική μάθηση Η ενεργητική συμμετοχή διασφαλίζεται όταν η διαδικασία ανταποκρίνεται στις επιθυμίες και στις ανάγκες των μαθητών, αποκτά προσωπικό νόημα (π.χ. αυτό που μαθαίνεται συνδέεται με τις εμπειρίες και τα βιώματα των μαθητών) όταν αναπροσαρμόζεται με βάση τις αλλαγές που πραγματοποιούνται ώστε να συνεχίσει να ανταποκρίνεται στα ενδιαφέροντα και στις ανάγκες, να δημιουργεί νέες ανάγκες και δημιουργεί συνθήκες ώστε να βρίσκονται απαντήσεις στις νέες ανάγκες και να ξεπερνιούνται τα εμπόδια. 48