Οικονοµία & Περιβάλλον Κλασικοί οικονοµολόγοι: A. Smith, D. Ricardo, T. Malthus, I. Mill (1750-1900) Φυσικοί πόροι: δεν απειλούνται από τον ανθρώπινο παράγοντα Η αγορά έχει σταθερά σηµεία και η ανάπτυξη είναι ο µοχλός µετάβασης στο επόµενο σταθερό σηµείο
Κλασικοί οικονοµολόγοι Πώς αντιµετωπίζεται η πιθανή έλλειψη φυσικών πόρων; Μέσω της αποικιοκρατίας Στην εποχή των κλασικών υπήρχαν χώρες µε παρθένους και ιδιαίτερα σηµαντικούς πόρους, ενώ οι ανάγκες πρώτων υλών δεν ήταν τόσο αυξηµένες όσο στον επόµενο αιώνα και ειδικά κατά την εκβιοµηχάνιση
Κλασικοί οικονοµολόγοι Σε αυτό το πλαίσιο κάποιοι, θεωρούσαν ότι οι φυσικοί πόροι δεν εξαντλούνται αλλά ούτε πολλαπλασιάζονται, γι αυτό και παρέχονται δωρεάν στον άνθρωπο Εποµένως δεν αποτελούν αντικείµενο της οικονοµικής ανάλυσης η οποία επικεντρώνεται µόνο στη σπανιότητα Η ορθολογική αξιοποίηση των πόρων στην παραγωγή και στην κατανάλωση αποτελεί για τους κλασικούς µικρής σηµασίας ζήτηµα Η αποικιοκρατία αποτελεί την ανεξάντλητη πηγή εισροής πόρων ενώ η ρύπανση δεν υφίσταται σε τέτοιο βαθµό που να προκαλεί προβλήµατα
Κλασικοί οικονοµολόγοι Ο Adam Smith (1723-1790, «ο πλούτοςτωνεθνών») διερεύνησε κατά βάση τη λειτουργία του µηχανισµού της αγοράς, τις οικονοµικές αλλά και τις κοινωνικές επιπτώσεις από τη λειτουργία του, την αύξηση του πληθυσµού µέσα από τη συσσώρευση κεφαλαίου και αποταµιεύσεων η οποία θα µπορούσε να απειλήσει ένα δεδοµένο επίπεδο φυσικών πόρων Εκτίµησε, επίσης, ότι η αύξηση του πληθυσµού θα δηµιουργούσε προβλήµατα στην ανάπτυξη της οικονοµίας, ενώ σε µακροχρόνιο ορίζοντα, θα περιόριζε τη δυνατότητα συνεχούς ανάπτυξης
Adam Smith Στο πλαίσιο αυτό υπεισέρχεται η διάσταση των ορίων των φυσικών πόρων ενώ υπογραµµίζεται ότι δεν δύναται να συνεχίζεται αδιάκοπα η ανάπτυξη εξαιτίας της εξάντλησης των φυσικών πόρων (στασιµότητα) OSmithυποστήριξε ότι υπάρχει η δυνατότητα βελτίωσης της παραγωγικότητας, λόγω της εξειδίκευσης και της τεχνολογικής προόδου, η οποία έχει ως αποτέλεσµα τηχρονική«µετατόπιση» της στασιµότητας της οικονοµίας, παρόλη την πληθυσµιακή αύξηση. Παρατηρείται, εποµένως, η εισαγωγή της τεχνολογίας ως προσδιοριστικού παράγοντα της ανάπτυξης
Κλασικοί οικονοµολόγοι Ένας άλλος σηµαντικός θεωρητικός, ο Thomas Malthus (1766-1834, ''Αn essay οn the principle of population as it affects the future improvement of society") υπογράµµισε την επίδραση της πληθυσµιακής αύξησης στην οικονοµική ανάπτυξη Ο Malthus ασχολήθηκε µε τηναύξησητουπληθυσµού, η οποία εκτίµησε ότι θα γίνεται, παρά τις επιδηµίες, πολέµους, ολοένα και πιο ραγδαία (αύξηση µε γεωµετρική πρόοδο), σε αντίθεση µε την προσφορά της καλλιεργούµενης γης, η οποία αδυνατεί να ακολουθήσει αυτούς τους ρυθµούς και αυξάνεται µε αριθµητική πρόοδο
Thomas Malthus ΗοπτικήτουMalthus ήταν αρκετά διεισδυτική για την εποχή του, ωστόσο, δε µπορούσε να προβλέψει τη βιοµηχανική επανάσταση και την τεχνολογική πρόοδο που θα ακολουθούσε, ηοποία παρείχε τη δυνατότητα σηµαντικής αύξησης της παραγωγικότητας Το βάρος της προσέγγισής του επικεντρώθηκε στη θεωρία του για την καλλιεργούµενη γη, ηοποίαείναιδεδοµένη (απόλυτο όριο σπανιότητας), ενώ σηµείωσε ότι η αύξηση του πληθυσµού µπορεί να περιοριστεί λόγω ασθενειών ή των ηθικών κανόνων των ανθρώπων (διαπίστωση έλλειψης πόρων άρα αυτοπεριορισµός της αναπαραγωγής τους
Κλασικοί οικονοµολόγοι Ένας άλλος σηµαντικός θεωρητικός, ο David Ricardo (1773-1823), µεταξύ των άλλων θεωριών ανέπτυξε και τη θεωρία της έγγειου προσόδου (αµοιβή για τη χρήση του συντελεστή γη) συνδέοντας την οικονοµική διαδικασία µε τηδιαθεσιµότητα των φυσικών πόρων O Ricardo θεώρησε ότι ανάλογα µε την αύξηση του πληθυσµού καλλιεργείται διαφορετική «ποιότητα» γης. Όταν ο πληθυσµός είναι περιορισµένος σε αριθµό, καλλιεργείται λιγότερη και καλύτερης ποιότητας γη, µε αποτέλεσµα ναπαράγονταιπροϊόντα µε λιγότερο κόστος παραγωγής ανά µονάδα
David Ricardo Όταν, όµως, υπάρχει πληθυσµιακή αύξηση, για να καλυφθούν οι νέες ανάγκες, καλλιεργείται όλο και περισσότερη γη, ηοποίαόµως δεν είναι ποιοτικά το ίδιο καλή, µε αποτέλεσµα το κόστος παραγωγής για κάθε µονάδα να αυξάνεται Σε αυτή την περίπτωση σταδιακά δηµιουργείται πρόβληµα στην παραγωγή των προϊόντων λόγω της σπανιότητας των φυσικών πόρων (αντίστοιχα τα «περιβαλλοντικά όρια», κατά Malthus)
David Ricardo Ηχρήσητουόρου«ποιότητα» για τους φυσικούς πόρους από τον Ricardo αποτελεί σηµαντική συµβολή στην επιστήµη και στην εξέλιξη των περιβαλλοντικών θεωριών Κατά τον Ricardo, ητιµή κάθε αγαθού είναι συνάρτηση της σπανιότητάς του αναδεικνύοντας µεαυτότον τρόπο τα αγαθά ως συνάρτηση του ανθρώπου άρα και τη χρησιµότητα τους σε σχέση µε την«αξία που έχουν για τον άνθρωπο» (ανθρωποκεντρική προσέγγιση)
Κλασικοί οικονοµολόγοι Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η συµβολή του John Stuart ΜίΙΙ (1806-1873) σχετικά µε το περιβάλλον και την παράµετρο της ποιότητας ζωής, ηοποίασυνδέεται µε τοφυσικόπεριβάλλον Σχετικά µε τη νέα παράµετρο ο J.S. ΜίΙΙ υπογραµµίζει ότι «ακόµη και αν υπάρχει η απαραίτητη ποσότητα τροφίµων για τον πληθυσµό, ο µεγάλος αριθµός ατόµων (υπερβολική αύξηση πληθυσµού) θα δηµιουργούσε σοβαρά προβλήµατα στην ποιότητα ζωής και στην ψυχολογική ηρεµία των ατόµων»
Συµπεράσµατα Οι αναφορές των κλασικών οικονοµολόγων για το περιβάλλον, δενδιερεύνησαντηνεπίδρασητουανθρώπουστηφύσηµέσα από την κατανάλωση ή την παραγωγή, αλλά εστίασαν στο φυσικό περιβάλλον ως εισροή στην παραγωγική διαδικασία και την εκµετάλλευση των φυσικών πόρων για τη βελτίωση των όρων του οικονοµικού συστήµατος Στην εποχή των κλασικών θεωρητικών οι αρνητικές επιδράσεις στο περιβάλλον και η ρύπανση διαπιστώνονται ως προβλήµατα σε πολύ µικρότερο βαθµό (ποσοτικά και ποιοτικά) από ότι σε µεταγενέστερες περιόδους, άρα και η ανάγκη διερεύνησης προς την κατεύθυνση αυτή είναι περιορισµένη
Συµπεράσµατα Ηοικονοµική µεγέθυνση παραµένει ο πρωταρχικός στόχος της ανάλυσης µε έµφαση από ορισµένους (λίγους) στη συµβολή και της τεχνολογικήςπροόδου ως «υποκινητή» της ανάπτυξης και όχι ως µέσο εργαλείο προς την περιβαλλοντική βελτίωση Σχετικά µε τις γεωγραφικές και οικονοµικές ανισότητες, αυτές δεν λαµβάνονται υπόψη, ενώ οι αποικίες και η αποικιοκρατία γενικότερα θεωρούνται ως αυτονόητη εισροή πρώτων υλών παρά τις όποιες ανισότητες που δηµιουργούν µέσω της αποµύζησης των φυσικών πόρων
Συµπεράσµατα Ενδιαφέρον ίσως παρουσιάζει η προσέγγιση του Ricardo και των ανισοτήτων σε σχέση µε τον πληθυσµό και την ποιότητα καλλιεργούµενης γης αλλά και του ΜίΙΙ, ο οποίος θεωρεί ότι η ποιότητα ζωής διαταράσσεται από τον υπερπληθυσµό Παρόλα αυτά και λαµβάνοντας υπόψη την εποχή στην οποία έζησαν και ανέπτυξαν τις θεωρίες τους, θα πρέπει να τονίσουµε τη συµβολή τους ιδιαίτερα στην ανάδειξη των σηµαντικών παραµέτρων της «ποιότητας της γης» (των φυσικών πόρων) και τωνκοινωνικώνεπιπτώσεωντηςοικονοµικής ανάπτυξης (ποιότητα ζωής, ψυχολογική ηρεµία)
Μαρξιστές και Περιβάλλον K. Marx (1818-1883), F. Engels (1820-1895) Οάνθρωποςδενµπορεί να ζήσει έξω απότοφυσικόπεριβάλλον Η σοσιαλιστική κοινωνία πρέπει να οργανώνεται µε βάση το σεβασµό του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων
Μετέπειτα Μαρξιστική Θεώρηση Το περιβάλλον είναι το φυσικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο αναπαράγονται οι κοινωνικές σχέσεις Οι φυσικοί πόροι απειλούνται από την αδηφάγο καπιταλιστική ανάπτυξη Ο µόνος τρόπος για να υπάρξει περιβαλλοντική προστασία είναι η κρατική παρέµβαση
Η κατάσταση στα σοσιαλιστικά κράτη Από το 1950 και µετά η επιβάρυνση του περιβάλλοντος υπήρξε δραµατική τόσο στα σοσιαλιστικά όσο και στα καπιταλιστικά κράτη Στην πράξη παρατηρήθηκε δυσκολία στην αντιµετώπιση των περιβαλλοντικών προβληµάτων από το κεντρικό κράτος Το πρόβληµατωνχαµηλών «τεχνητών τιµών» Η µετάβαση στην οικονοµία της αγοράς επιδείνωσε την κατάσταση του περιβάλλοντος
Νεοκλασικοί Οικονοµολόγοι και Περιβάλλον «κάθε άτοµο είναι ικανό να επιλέξει και να προωθήσει το ατοµικό του συµφέρον και µέσω αυτού προωθείται και η ατοµική ευηµερία» Το κράτος είναι ουδέτερο και διασφαλίζει τη λειτουργία της ελεύθερης αγοράς κριτική: δεν υπάρχει τέλεια ανταγωνιστική αγορά, δηµιουργούνται συνεχώς ολιγοπωλιακές συνθήκες και παράγονται ανισότητες στην συγκέντρωση οικονοµικής δύναµης
A. Marshall, A.C. Pigou: εξωτερικές επιβαρύνσεις Το ιδιωτικό κόστος περιλαµβάνεται στην τιµή του αγαθού ενώ το κοινωνικό κόστος περιλαµβάνεται µόνο µερικά. Αποτέλεσµα είναι η παραγωγή περισσότερων προϊόντων αφού στην τιµή δενπεριλαµβάνεται το κοινωνικό κόστος, το οποίο θα αύξανε την τιµή και θα άρα µείωνε αντίστοιχα την ποσότητα του παραγόµενου προϊόντος
Η Θεωρία των Εξωτερικών Επιβαρύνσεων Ο Pigou ήδη από το 1930 πρότεινε την επιβολή φόρου για τον καπνό στο Λονδίνο Ηεπιβολήφόρωναντισταθµίζει το «εξωτερικό κόστος» καιλειτουργείωςκίνητρογιατην ανάπτυξη φιλοπεριβαλλοντικών τρόπων παραγωγής
Συστήµατα ικαιωµάτων Ιδιοκτησίας στο Περιβάλλον Η νεοκλασική θεωρία υποστηρίζει ότι για την αποτυχία προστασίας του περιβάλλοντος ευθύνονται: οι εξωτερικές επιβαρύνσεις που δηµιουργούν δυσλειτουργία στην αγορά ηαδυναµία του θεσµικού και νοµοθετικού συστήµατος η χρήση των ιδιόκτητων πόρων προσδιορίζεται από την ελεύθερη αγορά η χρήση των κοινόκτητων πόρων πρέπει να καθορίζεται από τη νοµοθεσία οι «φυσικοί πόροι ελεύθερης πρόσβασης» αντιµετωπίζουν τα µεγαλύτερα προβλήµατα ανορθολογικής διαχείρισης
Ιδιωτικές ιαδικασίες Περιορισµού της Ρύπανσης Ηαγοράµπορεί να αντιµετωπίσει τη ρύπανση µε 2 τρόπους: ιαπραγµατεύσεις για την καταβολή αποζηµιώσεων Συγχώνευση επιχειρήσεων Και οι 2 τρόποι έχουν µειονεκτήµατα: πολυπλοκότητα διαπραγµατεύσεων δυσκολία ορθολογικής αξιολόγησης της ζηµίας δεν διασφαλίζεται η «κατεύθυνση της αποζηµίωσης» ο δεύτερος τρόπος µπορεί να εφαρµοστεί σε πολύ συγκεκριµένες περιπτώσεις και αφορά µόνο επιχειρήσεις
Κρατικές Περιβαλλοντικές Παρεµβάσεις Εξαιτίας της αδυναµίας της οικονοµίας της αγοράς να βρει λύσεις στα συνεχώς αυξανόµενα περιβαλλοντικά προβλήµατα, η παρέµβαση του κράτους καθίσταται αναγκαία Άµεσες Παρεµβάσεις - παροχή περιβαλλοντικών υπηρεσιών - κανονιστικές παρεµβάσεις (επιβολή απαγορεύσεων κλπ.) Έµµεσες Παρεµβάσεις - κίνητρα για µείωση της ρύπανσης - ενσωµάτωση περιβαλλοντικού κόστους στις τιµές
Κανονιστικές Κρατικές Παρεµβάσεις Η επιβολή απαγορεύσεων δεν είναι ικανοποιητικό µέτρο Σε µία καπιταλιστική κοινωνία δεν γίνεται να υπάρχει µηδενική ρύπανση Το οριακό κόστος αντιµετώπισης της ρύπανσης πρέπει να συµπίπτει µε το οριακό όφελος (αποδεκτός βαθµός ρύπανσης) υσκολία αποτίµησης χρηµατικής αξίας για αγαθά όπως: η βιοποικιλότητα η αισθητική του τοπίου ηυγείατωνπολιτών η πολιτιστική κληρονοµία η ποιότητα ζωής
Έµµεσες Κρατικές Περιβαλλοντικές Παρεµβάσεις Ενθάρρυνση υιοθέτησης νέων τεχνολογιών Περιβαλλοντικοί φόροι Περιβαλλοντικές επιδοτήσεις Αγορά δικαιωµάτων ρύπανσης
«Πράσινοι Φόροι» Σκοπός είναι η ενσωµάτωση (µέσω του φόρου) του κοινωνικού περιβαλλοντικού κόστους στην τιµή του προϊόντος µεστόχονα οδηγηθούµε στο άριστο επίπεδο ρύπανσης Φόρος Tobin (1978) πολλοί οικονοµολόγοι θεωρούν τους πράσινους φόρους ως ένα απαραίτητο εργαλείο για την βιώσιµη ανάπτυξη
Περιβαλλοντικές Επιδοτήσεις επιδότηση επιχειρήσεων για την υλοποίηση επενδύσεων µε νέες αντιρρυπαντικές τεχνολογίες µειονεκτήµατα: αδυναµία ενσωµάτωσης εξωτερικού κόστους άνιση αντιµετώπιση επιχειρήσεων µετακύλιση κόστους στους πολίτες
Η Αγορά ικαιωµάτων Ρύπανσης Το κράτος προσδιορίζει το οριακό κόστοςαπότηρύπανση(τιµές ρύπανσης) και κάθε ιδιώτης είναι ελεύθερος να ρυπαίνει αρκεί να πληρώνει την αντίστοιχη τιµή
Η Αγορά ικαιωµάτων Ρύπανσης όταν κάποιοι ρύποι αυξάνονται η επόµενη αγορά τους θα είναι ακριβότερη άρα οι αγοραστές προσπαθούν να τους κρατούν σταθερούς ή να τους µειώνουν τεχνολογικές βελτιώσεις, µείωση παραγωγής, αντικατάσταση «επιβλαβών» προϊόντων συγκέντρωση χρηµάτων από το κράτος που µπορούν να διατεθούν για την προστασία του περιβάλλοντος
Η Αγορά ικαιωµάτων Ρύπανσης Μειονεκτήµατα Ο προσδιορισµός των οριακών ζηµιών από τη ρύπανση είναι δύσκολος - υποκειµενικότητα - πολυπλοκότητα - µεγάλος αριθµός ρύπων - διαφορετικές συνθήκες (γεωγραφική περιοχή, εποχή του έτους κλπ.) Το κράτος οφείλει να ελέγχει συνεχώς τα «όρια αντοχής του περιβάλλοντος» Τα χρήµατα που συγκεντρώνονται δεν πηγαίνουν πάντα σε φιλοπεριβαλλοντική πολιτική
Συµπεράσµατα Οι κλασικοί οικονοµολόγοι αναφέρονται στις άφθονες πρώτες ύλες που αποτελούν την κινητήρια δύναµη της ανάπτυξης Τα περιβαλλοντικά όρια τίθενται σε σχέση µε τηναύξησητουπληθυσµού, ενώ εισάγεται ο πιθανός σηµαντικός ρόλος της τεχνολογίας
Συµπεράσµατα Η µαρξιστική θεώρηση αναδεικνύει ζητήµατα που αφορούν τη συσσώρευση κεφαλαίου και την αναδιανοµή εισοδήµατος και αναφέρεται έµµεσα στο φυσικό περιβάλλον Βασική αρχή ότι το περιβάλλον απαιτεί σεβασµό και προστασία και απειλείται από την καπιταλιστική ανάπτυξη
Συµπεράσµατα Η νεοκλασική ανάλυση ασχολείται συστηµατικά µε την περιβαλλοντική υποβάθµιση συγκρότηση της προσέγγισης των «οικονοµικών του περιβάλλοντος» Σηµαντικά ζητήµατα: εξωτερικό κόστος και ανάγκη εσωτερικοποίησης προσδιορισµός άριστου επιπέδου ρύπανσης επιβολή απαγορεύσεων στην αγορά από το κράτος παροχή περιβαλλοντικών υπηρεσιών παρεµβάσεις στην αγορά µέσω της τεχνολογίας, των επιδοτήσεωνκαιτηςεπιβολήςφόρων