ΒΙΒΛΙΟ ΕΡΥΘΡΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΩΝ ΣΠΑΝΙΩΝ & ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΩΝ ΦΥΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ A - D Επιτροπή Έκδοσης: Δημήτριος Φοίτος, Θεοφάνης Κωνσταντινίδης & Γεωργία Καμάρη Επιμέλεια κειμένων: Πέπη Μπαρέκα ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΑΤΡΑ 2009
THE RED DATA BOOK OF RARE AND THREATENED PLANTS OF GREECE VOLUME ONE A - D Edited by Dimitrios Phitos, Theophanis Constantinidis & Georgia Kamari Assisted by Pepy Bareka HELLENIC ΒΟΤΑΝΙCAL SOCIETY PATRAS 2009
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, καθώς και η απόδοση του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια της Επιτροπής Έκδοσης του βιβλίου, σύμφωνα με τον νόμο και τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Εργαστήριο Βοτανικής Τμήμα Βιολογίας Πανεπιστήμιο Πατρών 26500 ΠΑΤΡΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ & ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης Επιχειρησιακού Προγράμματος «Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη» Αεροπόρου Παπαναστασίου 34 11527 ΑΘΗΝΑ ΙSBN: Σελιδοποίηση-Εκτύπωση: ΚΑΤΑΓΡΑΜΜΑ - Γραφικές Τέχνες, ΑΦΟΙ ΤΕΡΖΗ Ο.Ε. 27420-29333
Crocus robertianus C. Brickell Σχεδόν Απειλούμενο (ΝΤ) Iridaceae Crocus robertianus C. Brickell in Jour. Roy. Hort. Soc. 98: 362 (1973). Τύπος: [Ελλάς (SPi/NPi), Ήπειρος, Νομός Ιωαννίνων] mountains between Ioannina and Trikala, alt. 520 m, J. R. Marr 1583 (Ολότυπος: δείγμα κατατεθειμένο στην βοτανική συλλογή της Royal Horticultural Society, Wisley). Περιγραφή: Πολυετές βολβόρριζο φυτό, ύψους 4-18 cm κατά την περίοδο της ανθοφορίας. Βολβός κονδυλόμορφος, σχεδόν σφαιρικός, διαμέτρου 10-15 mm, χιτώνες εντόνως δικτυωτοί-ινώδεις. Κατάφυλλα 3-4, λευκά, μεμβρανώδη. Φύλλα 2-4, απόντα την περίοδο ανθοφορίας, βαθυπράσινα, με εμφανή πλατιά, λευκή γραμμή στην άνω επιφάνεια, πλάτους 4-6 mm, ελαφρώς τραχέα στα κράσπεδα. Βράκτιο και βρακτίδιο ίσα ή σχεδόν ίσα, μεμβρανώδη, λευκά, ενίοτε στικτά πράσινα. Άνθη 1-2, με λαιμό υποκίτρινο ή μερικές φορές λευκό, λείο ή τριχωτό. Σωλήνας περιγονίου μήκους 7-18 cm, ρόδινος-ιώδης έως λευκός. Τέπαλα αντιλογχοειδή έως ελλειπτικά, συχνά στρογγυλεμένα, αμβλέα, λευκωπά έως ρόδινα. Ανθήρες μήκους 1,2-2 cm, κίτρινοι, νήματα μήκους 3-5(-7) mm, λευκού έως υποκίτρινου χρώματος, λεία ή με μικροσκοπικές θηλές. Στύλος ίσος ή συνηθέστερα μακρύτερος των στημόνων, κίτρινος έως εντόνως πορτοκαλόχρωμος, διακλαδίζεται στο ανώτερο τμήμα του σε τρία τμήματα διαπλατυνόμενα στο άκρο τους, φέροντα, ενίοτε, αβαθείς σχισμές. Κάψα μήκους 1,5-2 cm, επιμήκης-ελλειψοειδής. Σπέρματα καστανά, ελλειψοειδή, περίπου 3-4 mm σε διάμετρο, με ανοιχτόχρωμη ραφή. Χρωμοσωματικός αριθμός: 2n = 20 (Brighton & al. 1973). Juniperus oxycedrus και Ostrya carpinifolia. Η εύρεση του C. robertianus στο χαμηλό υψόμετρο των 150 m είναι αξιοσημείωτη και υποδεικνύει ότι το είδος δεν έχει αποκλειστικά ορεινή ή ημιορεινή κατανομή. Σε χαμηλό υψόμετρο οι πληθυσμοί φύονται σε υγρά εδάφη, κοντά σε χείμαρρους και ρυάκια. Ταξινομικά σχόλια: Οι εντόνως δικτυωτοί, ινώδεις χιτώνες του βολβοκονδύλου του Crocus robertianus υπενθυμίζουν τον C. cancellatus Herbert και ιδιαίτερα τον C. cancellatus subsp. mazziaricus (Herbert) B. Mathew, ο οποίος εμφανίζεται στην Βαλκανική Χερσόνησο και την Τουρκία. Ο τελευταίος, όμως, εύκολα διακρίνεται, μεταξύ άλλων, εξαιτίας του στύλου που είναι διαιρεμένος σε 6 ή περισσότερα τμήματα και του μεγαλύτερου αριθμού των φύλλων. Ο Mathew (1982) υποστηρίζει ότι ο C. robertianus συγγενεύει πολύ με τον C. sieberi Gay και ενδέχεται να έχει προκύψει από τον τελευταίο, μέσω μετάλλαξης. Ο C. sieberi, όμως, εμφανίζει αρκετές μορφολογικές διαφορές με τον C. robertianus, είναι ένα είδος εαρινής ανθοφορίας, που έχει εκπτύξει τα φύλλα κατά την άνθιση και έχει τον διαφορετικό χρωμοσωματικό αριθμό 2n = 22. Κατάσταση πληθυσμών: Ο Crocus robertianus έχει περιγραφεί από την ΒΔ. Ελλάδα, πριν περίπου 35 έτη. Αρχικά συλλέχθηκε μεταξύ των Ιωαννίνων και των Τρικάλων, δυστυχώς, χωρίς περισσότερο ακριβή στοιχεία και πληθυσμιακά δεδομένα. Εντούτοις, ο Mathew (1982) υποστη- Περίοδος ανθοφορίας: Από τα μέσα Οκτωβρίου έως και τον Νοέμβριο. Γεωγραφική εξάπλωση: Ενδημικό είδος της Ελλάδας. Ο Crocus robertianus έχει βρεθεί στην βόρεια Πίνδο μεταξύ Ιωαννίνων και Τρικάλων, στην Ελάτη Τρικάλων και κοντά στο χωριό Στουρναρέικα, καθώς και στον Νομό Καρδίτσας (ΒΔ. της λίμνης Πλαστήρα). Νοτιότερα εμφανίζεται στα όρη Βάλτου (Γιαννάκος 2007) και στον Νομό Άρτας. Οι νοτιότερες γνωστές εντοπίσεις του βρίσκονται μεταξύ Ναυπάκτου και Λιδωρικίου καθώς και σε δύο θέσεις του όρους Αράκυνθος. Βιότοπος: Ο Crocus robertianus προτιμά τοποθεσίες που συγκρατούν υγρασία, στον υπόροφο δασών με είδη των γενών Abies, Quercus, Platanus και Αrbutus. Εμφανίζεται σε γόνιμα, χουμώδη εδάφη, σε σκιερές θέσεις μεταξύ δένδρων και θάμνων, σε υψόμετρο 150-1.100 m. Έχει συλλεχθεί τόσο σε ασβεστόλιθους όσο και σε φλύσχη ή ψαμμίτη. Περαιτέρω εμφανίσεις έχουν αναφερθεί σε πετρώδεις θέσεις, μαζί με Quercus coccifera, Γεωγραφική εξάπλωση του ενδημικού είδους Crocus robertianus. 334
ρίζει ότι το είδος σχηματίζει μικρούς πληθυσμούς, ο μεγαλύτερος των οποίων περιλαμβάνει περίπου 50 άτομα. Οι πληθυσμοί των Ορέων Βάλτου και του Νομού Άρτας δεν φαίνεται να ξεπερνούν, συνολικώς, τα 200 άτομα. Στο όρος Αράκυνθος της Αιτωλίας ο πληθυσμός είναι μικρότερος των 500 ατόμων συνολικά, ενώ πρόσφατα βρέθηκαν σημαντικοί υποπληθυσμοί στις ανατολικές ακρώρειες της Πίνδου, στους νομούς Τρικάλων και Καρδίτσας, που κυμαίνονται μεταξύ 20 και 500 ατόμων. Πιθανολογούμε ότι το είδος εμφανίζεται σε περισσότερες τοποθεσίες που δεν έχουν ακόμη καταγραφεί. Κίνδυνοι και χαρακτηρισμός κατηγορίας απειλής: Ο Crocus robertianus είχε παλαιότερα χαρακτηρισθεί (Mathew 1995) ως Τρωτό (VU). Η καλύτερη όμως γνώση της δομής και της διασποράς των πληθυσμών του επιβάλλει την μετακίνησή του στην κατηγορία των Σχεδόν Απειλουμένων της ΙUCN (2001). Εξαιτίας των υπογείων αποταμιευτικών οργάνων τα είδη του γένους Crocus επηρεάζονται λίγο ή ελάχιστα από κινδύνους όπως η βόσκηση ή οι πυρκαγιές. Ενδέχεται όμως να επηρεάζονται από συνολικές αλλαγές στο μικροκλίμα της περιοχής (μικρότερη υγρασία, υψηλότερη ηλιακή ακτινοβολία). Το είδος θεωρείται ιδιαίτερα επιθυμητό από καλλιεργητές, ερασιτέχνες ή επαγγελματίες και ένας σημαντικός κίνδυνος πιθανώς προέρχεται από τη δράση οργανωμένων συλλεκτών, οι οποίοι εκριζώνουν άτομα του είδους με σκοπό την εμπορία ή την καλλιέργειά του σε χώρες του εξωτερικού. Μέτρα προστασίας: Ο Crocus robertianus εμφανίζεται σε σχετικώς μικρούς, κατακερματισμένους υποπληθυσμούς, οι οποίοι χρειάζονται προσεκτική καταγραφή, υπολογισμό του αριθμού των ατόμων και παρακολούθηση. Οι νόμοι που προστατεύουν τον αυτοφυή πλούτο των φυτικών ειδών της Ελλάδας θα πρέπει να ενεργοποιηθούν και να εφαρμοσθούν κάθε φορά που οργανωμένοι βοτανικοί ή συλλέκτες ενεργούν παράνομα και συλλέγουν ή εξάγουν βοτανικό υλικό. Οι καλλιεργητικές ανάγκες του είδους θα πρέπει να μελετηθούν ώστε να γίνει δυνατή η προσεκτική καλλιέργειά του (ex situ) σε Βοτανικούς Κήπους που θα μπορούν στη συνέχεια να διαθέτουν υλικό στους καλλιεργητές, ώστε να μειωθεί η πίεση στους αυτοφυείς πληθυσμούς. Θεοφάνης Καραμπλιάνης & Θεοφάνης Κωνσταντινίδης Το ενδημικό είδος Crocus robertianus από περιοχή του νομού Τρικάλων. (Φωτ. Θ. Καλαμπλιάνης). 335