ΜΕΡΟΣ Α Η ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΜΕΡΟΣ Α Η ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 1.Αλληγορικό πορτρέτο της Ευρώπης. Η Ευρώπη έχει πλέον ταυτιστεί με τον πολιτισμό. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ε. Παπανούτσος, «όταν στους νεότερους ευρωπαϊκούς χρόνους άρχισε να χαράζει μέσα στη σκέψη των τολμηρότερων σοφών η έννοια της απειρότητας του Χώρου, όταν ανοίχτηκαν οι ορίζοντες, διαλύθηκαν στο μάκρος οι άκρες της γης κι έδειξε στην οπλισμένη όραση τα απύθμενα βάθη του ο ουρανός, ζάλη έπιασε τους ανθρώπους». 1 Αν και όσοι ευαγγελίζονταν την τρομαχτική αυτή ανακάλυψη της φυσικής επιστήμης πολεμήθηκαν με λύσσα, με χαρακτηριστική μορφή το Νεύτωνα, η φυσική υπόσταση των πραγμάτων καθιέρωνε τα νέα δεδομένα. Βέβαια η επιστήμη του 18 ου αιώνα δεν καταλάμβανε μια διακριτή θέση ούτε εξειδικευόταν σε επιστημονικά πεδία, όπως σήμερα. Η λέξη επιστήμη σήμαινε την αυτοτελή μελέτη και διερεύνηση της φύσης. 2 γρήγορα αναστάτωσε έπειτα από τους ουρανούς και τη γη. Η γοητεία που ασκούσε η νέα επιστήμη 1. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ Mε βάση τη χρονολογία των σταθμών της ιστορίας του πνεύματος, ο όρος Διαφωτισμός χρησιμοποιήθηκε τους δυο τελευταίους αιώνες, για να χαρακτηρίσει ορισμένο πνευματικό κίνημα που εκδηλώθηκε και ωρίμασε στη Δυτική Ευρώπη το 18 ο αιώνα. Η περίοδος της δεκαετίας του 1760, γνώρισε τη σταδιακή ανάπτυξη του 1 Ε. Παπανούτσος, Εφήμερα Επίκαιρα Ανεπίκαιρα, Αθήνα 1980, σελ. 13. 2 Α. Λιάκος, Κ. Γαγανάκης, Έφη Γαζή, Γ. Κόκκινος, Ιουλία Πεντάζου, Γ. Σμπιλίρης, Ο Ευρωπαϊκός Πολιτισμός και οι ρίζες του, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1998, σελ. 86. (Στο εξής Α. Λιάκος κ.ά, Ευρωπαϊκός Πολιτισμός). 11

Διαφωτισμού ως ενσυνείδητης πνευματικής επιλογής. 3 Ο Διαφωτισμός, που έθετε ως τελικό στόχο του τη γνώση, την ελευθερία και την ευτυχία, 4 άντλησε τη μεγαλύτερή του έμπνευση από τη νεώτερη φυσική επιστήμη. 5 Η χρήση του Ορθού λόγου, δύναμης με την οποία ο άνθρωπος κατανοεί το σύμπαν, οδήγησε σε νέα θεώρηση του κόσμου. Η επανερμήνευση του κοσμικού ιστορικού παρελθόντος των ευρωπαϊκών λαών, άμβλυνε το διανοητικό ορίζοντα των Διαφωτιστών και τα προβλήματα που απασχολούσαν τον άνθρωπο και την κοινωνία έγιναν αντικείμενο έρευνας και μελέτης. Οροθετώντας το φαινόμενο του Διαφωτισμού, ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης αναφέρει, ότι εμφανίστηκε αρχικά ως εναλλακτικό σύνολο γνωστικών και αξιολογικών αρχών αντίθετο με τις φιλοσοφικές προϋποθέσεις της μεσαιωνικής σκέψης. 6 Στηρίχθηκε στην ελπίδα της απαλλαγής της ανθρώπινης σκέψης από το σκότος της πλάνης, της άγνοιας και της προκατάληψης 7 και στην ώριμη διατύπωση της σκέψης του, το 18 ο αιώνα, «εξέφρασε τη χειραφέτηση του ευρωπαϊκού πνεύματος από τα δεσμά της μεσαιωνικής κοσμοθεωρίας». 8 Η σκέψη του Διαφωτισμού «έφτασε στην κορύφωσή του με τη διατύπωση, του πιο χαρακτηριστικού του αιτήματος, με την προτροπή του Immanuel Kant: sapele aude : τόλμα να γνωρίζεις». 9 Παρά την κριτική την οποία υφίσταται το κίνημα αυτό σε πανευρωπαϊκό επίπεδο και την ατεκμηρίωτη πολλές φορές απόρριψή του, βέβαιο είναι ότι με το Διαφωτισμό και τις ιδέες του, όπως σχολιάζει ο Μ. Μαστροδημήτρης, «εισερχόμαστε στην εποχή της νεωτερικότητας η οποία εκτείνεται ως τις μέρες μας. Λέξεις κλειδιά της σημερινής πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας, όπως δημοκρατία, κοινωνική δικαιοσύνη, καθολική εκπαίδευση, ατομική ελευθερία, κ.ά., έχουν δημιουργηθεί κατά την εποχή εκείνη. Οι έννοιες αυτές διαμόρφωσαν το πολιτικό και διανοητικό καθεστώς το οποίο υφίσταται έως σήμερα και εκφράζουν κατά καίριο τρόπο την κοινωνική συνείδηση του 3 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1996, σελ. 75. 4 Β. Σφυρόερας, Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη, Αθήνα 2000, σελ. 80. 5 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 15. 6 Κατά το Μεσαίωνα η Εκκλησία περιλάμβανε στους κόλπους της όλους τους πιστούς και διαχειριζόταν τη σωτηρία τους εν λευκώ. Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 14. 7 Ο διανοητικός του χαρακτήρας καθορίστηκε από το κριτικό του πνεύμα, αντίθετο προς όλους τους τύπους δογματισμού. Ιδέ περισσότερα Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 13-82. 8 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 13. «Από τη θρησκευτική ατομικότητα του βορεοευρωπαίου προτεστάντη ως το χειραφετημένο άτομο που συνάπτει κοινωνικά συμβόλαια με το κράτος, η απόσταση είναι μικρή». Θ. Βερεμής, «Εισαγωγή», Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη νεότερη Ελλάδα, Αθήνα 1997, σελ. 11. 9 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ.,, σελ. 13. 12

ανθρώπου των δύο τελευταίων αιώνων». 10 Ο τρόπος μάλιστα του σκέπτεσθαι που καθόρισαν οι διαφωτιστές προσδιορίζει ορισμένες θεμελιώδεις δομές της σύγχρονης λογικής σκέψης και γενικής κοσμοαντίληψης, σε βαθμό που το ίδιο το φυσιολογικό και αυτονόητο του φαινομένου της ιστορικής πορείας να μας οδηγεί μερικές φορές και στο να μην την συνειδητοποιούμε επαρκώς. 11 «Οι αμεσότερες αιτίες του Διαφωτισμού ήταν οικονομικές διεκδικήσεις, οι επιδιώξεις του κοινωνικές-πολιτικές η εξωτερική του μορφή πνευματική, η ιδεολογία του αισιόδοξη και προοδευτική», αναφέρει ο Φ. Βώρος. 12 Στην εμπροσθοφυλακή των αγώνων του Διαφωτισμού, της ανθρωπιστικής και της ριζοσπαστικής του διάστασης, τέθηκε η νέα φωτισμένη διανόηση, οι φιλόσοφοι 13, η οποία αντιλαμβανόταν την κοινωνική της αποστολή πέρα από εθνικά σύνορα. Η νέα Δημοκρατία των Γραμμάτων αρχικά κινήθηκε στα πλαίσια των ανωτέρων τάξεων. Γενικά ο διαφωτισμός στην Ευρώπη ορίζεται από την παρουσία τριών επικαλυπτόμενων γενεών: α) Με εκπροσώπους στην Αγγλία τον J. Locke και τον I. Newton, στη Γαλλία τον S.- L. Montesquieu 14 και τον F.-M.-A. et Voltaire. Το έργο της είχε επιτελέσει η πρώτη γενεά έως τα μέσα περίπου του 18 ου αιώνα. β) Κυρίαρχες μορφές της δεύτερης γενεάς είναι ο Αμερικανός B. Franklin, ο Γάλλος G.-L. de Buffon, ο D. Hume, ο J. Rousseau, ο D. Diderot και ο J. d Alembert ιδρυτές της Encyclopedie, ο E.-B. de Condillac. γ) Στην Τρίτη γενεά εντάσσονται κυρίως ο P.-A. d Holbach, ο Ιταλός C. Beccaria, ο Γερμανός Lessing, ο Αμερικανός πρόεδρος T. Jefferson, ο I. Kant, ο C. Volney κ.λ.π. 15 Οι σημαντικώτεροι εκπρόσωποι του διαφωτισμού υπήρξαν οι Γάλλοι Voltaire, Montesquieu και Rousseau, καθώς και οι Εγκυκλοπαιδιστές. Οι πηγές του Διαφωτισμού προσδιορίζονται, παλιότερα 16 από το 18 ο αιώνα, στην καρτεσιανή ριζική αμφιβολία απέναντι στις καθιερωμένες αυθεντίες, καθώς και στον 10 Μ. Δ. Μαστροδημήτρης, «Γενικό διάγραμμα του φαινομένου και των προβλημάτων του» (Ανακοίνωση στο συνέδριο «V. Convegno Nazionale di Studi Ncagreci» που πραγματοποιήθηκε στη Νάπολη της Ιταλίας από 15-18 Μαϊου 1997. Θέμα του συνεδρίου : Pensiero Occidentale e lluminismo Neogreco). www. nlg. gr. (5 3 2003). 11 Όπ. παρ. 12 Φ. Βώρος, Δοκίμια Εισαγωγής στη Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία, Αθήνα 1983, σελ. 87. 13 Β. Σφυρόερας, Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη, όπ. παρ., σελ. 73. 14 Ο κύριος θεμελιωτής της αρχής της διακρίσεως των λειτουργιών αλλά και των εξουσιών κατά τη νεότερη εποχή υπήρξε ο γάλλος φιλόσοφος Μοντεσκιέ στο περίφημο βιβλίο του «De l esprit des lois»(1748). Η τιμή της πρώτης διατυπώσεως της αρχής της διακρίσεως των λειτουργιών ανήκει στον Έλληνα φιλόσοφο Αριστοτέλη. Ιδέ περισσότερα Ν. Αντωνόπουλος, Η Δημοκρατία στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα 1993, σελ. 45 κ.ε. 15 Ιδέ περισσότερα Norman Hampson, «Διαφωτισμός», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς- Μπριτάννικα, Αθήνα 1986, τ. 20, σελ. 408-415. 13

αδυσώπητο πόλεμο που είχαν κηρύξει ο T. Hobbes και ο B. Spinoza εναντίον της δεισιδαιμονίας που εξευτέλιζε το ανθρώπινο πνεύμα. Ο γενναίος προβληματισμός γύρω από τη φύση, τις πηγές και τα όρια της γνώσης, που είχε εισαγάγει ο J. Locke στο έργο του Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση άνοιξε το δρόμο προς το Διαφωτισμό. 1.1. Η Ευρώπη των Φώτων Στον Αιώνα των Φώτων, όπως ονομάστηκε ο 18 ος αιώνας, οι υψηλοί δείκτες εγγραμματοσύνης, κυρίως στη Βρετανία και Γαλλία σύντομα οδήγησαν και στη δημιουργία φιλοσοφικών και επιστημονικών εταιρειών, πολλές φορές και μυστικών, με σκοπό την ανταλλαγή απόψεων πάνω σε ζητήματα ηθικής, επιστήμης, φιλοσοφίας. Η ικανοποίηση της επιστημονικής περιέργειας προσέκρουσε όμως σε ηθικού τύπου ισχυρές θεωρίες και προκαταλήψεις του παρελθόντος. Αποτέλεσμα αυτού ήταν διαφωτιστές διανοούμενοι και χριστιανοί θεολόγοι αναπόφευκτα να οδηγηθούν στη σύγκρουση. 17 Κεντρικό θέμα στις σχέσεις Διαφωτισμού και θρησκείας αποτέλεσε η ανάδειξη της ανεξιθρησκείας, που έγινε και πράξη στη Δύση, με δύο βασικά εθνικά διατάγματα: «την Πράξη περί Ανεξιθρησκείας, που ψήφισε το αγγλικό Κοινοβούλιο το 1689 και τη γαλλική νομοθεσία του 1787». 18 Είναι χαρακτηριστικό της εποχής ότι η έννοια της Ευρώπης διαχωρίζεται πλέον σαφώς από την έννοια της Χριστιανοσύνης και ο πολιτισμός της αναδεικνύεται σε αυτόνομη οντότητα. Η σημασία όμως του νέου πολιτισμού της Ευρώπης βασιζόταν και στην αντιπαράθεση του με άλλους πολιτισμούς. Κατά το Μεσαίωνα, οι στρατοί πήγαιναν στον πόλεμο με όρκους να υπερασπίσσουν το βασιλιά ή την πίστη τους, ενώ η απόλυτη μοναρχία αγκάλιαζε την υψηλότερη από τις πολιτισμικές παραδόσεις και την καταστούσε κυρίαρχη αναπαραγόμενη πραγματικότητα. Στη νέα εποχή των εθνοτήτων 19 προτεραιότητα είχε το πατριωτικό αίσθημα. Από τη στιγμή αυτή και ύστερα, ήταν 16 «Μολονότι οι ρίζες του Διαφωτισμού προχωρούν πολύ βαθύτερα στους αιώνες και φθάνουν στην εποχή που οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι στράφηκαν προς τον άνθρωπο και τόνισαν τη σημασία των πνευματικών του ικανοτήτων». Β. Σφυρόερας, Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη, όπ. παρ., σελ. 80. 17 «Οι πρώτοι έδιναν βάρος στην έμφυτη καλοσύνη του ανθρώπου. Οι δεύτεροι τόνιζαν το βάρος του προπατορικού αμαρτήματος». Α. Λιάκος κ. ά., Ευρωπαϊκός Πολιτισμός, όπ. παρ., σελ. 84. 18 Όπ. παρ. 19 «Έθνος καλούμεν την ενσυνείδητον φυλήν. Από την στιγμήν, κατά την οποίαν μία φυλή αποκτήσει συνείδησιν της ιδίας της υπάρξεως αυτομάτως μετατρέπεται εις έθνος. Υποδομή λοιπόν του έθνους είναι η φυλή, χωρίς αυτήν είναι αδιανόητος η σύλληψις της εννοίας, αλλά και της ιδέας του έθνους». Κ. Πλεύρης, Κοινωνιολογία, Αθήνα 1993, σελ. 93. (Στην χρήση της ορολογίας συνήθως οι έννοιες φυλή και έθνος ταυτίζονται. Η ταύτιση αυτή επιστημονικώς δεν είναι ορθή, πρακτικά όμως καθιερώθηκε). «Το έθνος είναι μία πολιτιστική και ηθική πραγματικότητα, ενώ το κράτος είναι περισσότερο μια νομική πραγματικότητα. Έχει την τάση να οργανώνεται σε κράτος, να εμφανίζεται ως έθνος και να προβάλει την εθνική του αξία και ιδιομορφία». Ντίνα Τάκαρη, Κοινωνιολογία, Αθήνα 1983, σελ. 80. 14

κυρίως η πατρίδα 20 που ενέπνεε αφοσίωση. Η διαμόρφωση εθνικής συνείδησης 21 άλλαξε πολλά από την υπάρχουσα κοινωνική και πολιτική κατάσταση. 22 2.Το πνεύμα της επανάστασης. Από την αψίδα του θριάμβου. Παρίσι 1833 Από το Διαφωτισμό, αναδύθηκε και αυτό που ως σήμερα αποκαλείται κοινή γνώμη, 23 αμφισβητώντας ταυτόχρονα «και την κληρονομική ανωτερότητα των παραδοσιακών κοινωνικών και πολιτικών ηγετικών ομάδων (ελίτ)». 24 πολιτικές αλλαγές, που σημειώθηκαν την εποχή αυτή, στηρίχθηκαν κυρίως σε προγενέστερα πολιτικά πρότυπα. Ο Π. Κιτρομηλίδης αναφέρει ότι «Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ήταν οι μεγάλοι δάσκαλοι της πολιτικής αγωγής και τα ηθικά πρότυπα που εκείνοι διαμόρφωσαν αποτελούσαν έκτοτε μέτρο της δημόσιας ζωής» 25 της Ευρώπης. Την περίοδο αυτή της βαθιάς κοινωνικής μεταβολής ο Διαφωτισμός, σε μια ιστορική στιγμή «επαναστατικής έξαρσης, ενστερνίστηκε ως τη φυσική ιδεολογική του κορύφωση, τα ιδεώδη της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης των ανθρώπων και των λαών» 26 και εκδηλώθηκε με επαναστατικά κινήματα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Αρχικά αυτοί που πρωταγωνιστούσαν στις εθνικές επαναστάσεις της Ευρώπης ήταν τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα των πόλεων. Οι νέες ιδέες όμως διαδίδονταν με εξαιρετική ταχύτητα ως το τελευταίο χωριό και «η ταχύτητα και ο ενθουσιασμός με τον οποίο γινόταν αποδεκτές εθνοτήτων». 27 είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής των Από τη Γαλλική Επανάσταση, μεταξύ άλλων, γεννήθηκε και ο δημοκρατικός πατριωτισμός. Με αφετηρία τη Γαλλική Επανάσταση μπορούμε να Οι 20 «Κάθε φυλή έχει ανάγκην ενός χώρου απαραίτητου δια την ζωήν της και, τρόπον τινά, συνυφασμένου με αυτήν. Πρόκειται περί του καλουμένου ζωτικού χώρου, άνευ του οποίου δεν είναι δυνατή η επιβίωσίς της. Όταν η φυλή συνδέει την ιδέα του έθνους προς ωρισμένον χώρον, ο χώρος αυτός καλείται πατρίς». Το Έθνος είναι αδέσμευτο χωρικώς, δηλαδή μπορεί να υπάρχει Έθνος και χωρίς να έχει δικό του έδαφος. Κ. Πλεύρης, Κοινωνιολογία, όπ. παρ., σελ. 117-118. 21 Ιδέ περισσότερα σχετικά με τους όρους και τις έννοιες σχετικά με τον εθνικισμό Σανσαρίδου- Hendrickx Θέκλα, Το Χρονικό του Μορέως, Δημιουργία, Αθήνα 1998, σελ. 51-72. 22 «Εκείνο που βασικά συνδέει τα μέλη του έθνους είναι κυρίως η κοινή συνείδηση για την ιστορία τους. Το κυριότερο χαρακτηριστικό του έθνους είναι η ψυχική ομοιγένεια. Έχει μια έντονη αίσθηση της δικής του ιστορίας και θρησκείας και του δικού του πολιτισμού, στον οποίο περιλαβαίνεται και η γλώσσα». Ντίνα Τάκαρη, Κοινωνιολογία, όπ. παρ., σελ. 80. 23 Α. Λιάκος, κ. ά., Ευρωπαϊκός πολιτισμός, όπ. παρ., σελ. 114. 24 Α. Λιάκος, κ. ά., Ευρωπαϊκός πολιτισμός, όπ. παρ. σελ. 81. Χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι ανάμεσα στους εμφανείς στόχους των διαφωτιστών ήταν και η προσέγγιση των λαϊκών στρωμάτων. 25 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός,όπ. παρ., σελ. 103. 26 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ.,σελ. 13. 27 Α. Λιάκος, κ. ά., Ευρωπαϊκός πολιτισμός, όπ. παρ., σελ. 139. 15

θεωρήσουμε ότι και η Ελληνική Επανάσταση αποτελεί ένα εξελικτικό σταθμό αυτού του φαινομένου. Στην Ευρώπη των Φώτων σημειώνεται η αλλαγή του ρόλου και της θέσης των διανοουμένων στην ευρωπαϊκή κοινωνία. Οι διαφωτιστές συγγραφείς δίπλα στους πυρήνες της κοινωνικής και πολιτικής εξουσίας διαμορφώνουν πια τη δημόσια γνώμη. Ο Διαφωτισμός από τη φύση του δεν θα μπορούσε να είναι μια πολιτική θεωρία φωτισμένης δεσποτείας. Ωστόσο η αξιολόγηση των πολιτικών συνθηκών της Ευρώπης του 18 ου αιώνα και η θεώρηση των δυνατοτήτων οδήγησαν κάποιους εκπροσώπους του διαφωτισμού να αναγνωρίσουν κάποια θετικά στοιχεία στην απολυταρχία με την προσδοκία της κοινωνικής αλλαγής και της πολιτισμικής ανανέωσης. 28 Ο 18 ος αιώνας είδε την αρχή της παγκοσμιοποίησης της δυτικής κουλτούρας. 29 Η χρήση του όρου κουλτούρα αρχίζει να χρησιμοποιείται αρχικά στα γαλλικά, την εποχή της Δημοκρατίας των Γραμμάτων. 30 Τα ευρωπαϊκά πολιτισμικά πρότυπα έγιναν αντικείμενο θαυμασμού και μίμησης από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Η γαλλική κουλτούρα διαδόθηκε στην αριστοκρατία της Ευρώπης ως τη Μόσχα και τους Φαναριώτες της Κωνσταντινούπολης. Παράλληλα με την έννοια της κουλτούρας, που αναφερόταν κυρίως στην καλλιέργεια του ατόμου, χρησιμοποιούνταν «στη γαλλική γλώσσα οι λέξεις civilite και politesse, για να περιγράψουν την ευγένεια και τους αυλικούς τρόπους συμπεριφοράς αντίστοιχα». 31 Η λέξη πολιτισμός (civilization), άρχισε να χρησιμοποιείται ευρύτατα μετά το 1750, «και σε συνδυασμό με τη διάδοση της ιδέας της προόδου, συνδέθηκε με την ανάπτυξη και τη συλλογική εξέλιξη». 32 Η έννοια του πολιτισμού αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να αναφερθεί περισσότερο «σ ένα συλλογικό φαινόμενο και λιγότερο στην ατομική 28 Ο ρεαλιστικός υπολογισμός έδειχνε τον απολυταρχισμό κυρίαρχη πολιτική πραγματικότητα του δέκατου όγδου αιώνα και οι φιλόσοφοι ήταν υποχρεωμένοι να την αντιμετωπίσουν. Ο Μοντεσκιέ είχε ωστόσο προειδοποιήσει ότι στην πραγματικότητα κάθε ελπίδα που σχετιζόταν με την απολυταρχία ήταν ανυπόστατη. Οι μονάρχες, γνήσιοι οπαδοί του Μακιαβέλι, παρουσίαζαν φωτισμένη συμπεριφορά με σκοπό την προάσπιση των συμφερόντων τους. Ιδέ περισσότερα Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 165-222. 29 Ο όρος κουλτούρα «αρχικά σήμαινε καλλιέργεια ( cultura ). Από την καλλιέργεια της γης πέρασε στην καλλιέργεια των έμφυτων χαρισμάτων του ανθρώπου και από κει στην καλλιέργεια του πνεύματος, την προσωπική καλλιέργεια. Α. Λιάκος, κά, Ευρωπαϊκός πολιτισμός, όπ. παρ., σελ.93. Η κουλτούρα είναι ανθρωπολογική έννοια και δηλώνει γενικά τον χαρακτήρα, την πνευματική παράδοση, τις ιδέες, τις αξίες και τον τρόπο ζωής ενός έθνους. Ο αντίστοιχος αρχαιοελληνικός όρος είναι παιδεία. Ιδέ περισσότερα L. Kroeber και C. Kluckhohn, «Εκπαίδευση», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος - Λαρούς -Μπριτάννικα, Αθήνα 1986, τ. 22, σελ. 257. 30 Α. Λιάκος, κ. ά., Ευρωπαϊκός πολιτισμός, όπ. παρ., σελ. 93. 31 Όπ. παρ. 32 Όπ. παρ. 16

καλλιέργεια ή τα χαρακτηριστικά κάποιων κοινωνικών ομάδων». 33 Η διάδοση μάλιστα της νέας γνώσης εδραιώθηκε με την κυκλοφορία εντύπων πάσης φύσεως, σηματοδοτώντας έτσι και την απαρχή της εμπορευματοποίησης του πολιτισμού. Ο Διαφωτισμός, ως διευρωπαϊκό φαινόμενο πρέπει να θεωρηθεί σαν ολοκλήρωση του ανθρωπιστικού πνεύματος που φύσηξε, από την Αναγέννηση και πέρα, επάνω στον πολιτισμένο κόσμο. Μπορούμε να πούμε ότι ο Διαφωτισμός αποτελεί ένα από τα μεγάλα κινήματα στην ιστορία της ανθρωπότητας που συνέβαλαν αποφασιστικά σε μια συνολική επανερμηνεία του παρελθόντος ιδιαίτερα του ευρωπαϊκού και άλλαξαν την πορεία του πολιτισμού. Ο Διαφωτισμός ασχολήθηκε με πολλούς γνωστικούς τομείς όπως η φιλοσοφία, η πολιτική, η οικονομία, η τέχνη, η εκπαίδευση. Η παρακάτω μικρή αναφορά είναι πάνω στον εκπαιδευτικό τομέα. 3.Το Σαλόνι της Μαντάμ Ζοφρίν. Οι Γάλλοι αριστοκράτες συνήθιζαν να συγκεντρώνουν ανθρώπους των γραμμάτων στο σπίτι τους προκειμένου νασυζητήσουν για διάφορα κοινωνικά και καλλιτεχνικά θέματα. 33 Όπ. παρ. 17

1.2. Παιδεία 34 και Εκπαίδευση την εποχή του Διαφωτισμού στην Ευρώπη Η ευρύτερη αλλαγή στις φιλοσοφικές προϋποθέσεις συνεπαγόταν και μεταβολή της Παιδείας. 35 Οι άνθρωποι αναγνωρίζονταν από τον Διαφωτισμό «ως ανεξάρτητες μονάδες, που διαθέτουν δυνάμει ίσες γνωστικές ικανότητες και ισοδύναμες δυνατότητες λογικής κρίσης, που θα μπορούσε να καλλιεργηθεί και να βελτιωθεί με κατάλληλη αγωγή». 36 Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που επιδιώχθηκε από τους φιλοσόφους διαφωτιστές, με σκοπό τη μακροπρόθεσμη αναμόρφωση και ανάπλαση της κοινωνίας και του συνόλου της, έθεσε υποχρεωτικά στη διάθεση της κριτικής την παραδοσιακή εκπαίδευση. Από την ιδεολογική αντιπαράθεση και την επιδιωκόμενη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, προέκυψαν και νέα συστήματα αγωγής που υπόσχονταν την σταδιακή αλλοίωση του συστήματος μεταβίβασης της παράδοσης και εγκοινωνισμού των νέων. Γενικά κατά το 18 ο αιώνα οι θεωρίες και τα συστήματα της εκπαίδευσης επηρεάστηκαν από ποικίλα φιλοσοφικά και κοινωνικά ρεύματα. Ανάμεσα σ αυτά ήταν ο ρεαλισμός, που είχε τις καταβολές του στους Ratke και Comenius, και ο ευσεβισμός, που προερχόταν κυρίως από τους Spener και Francke. Το τρίτο ρεύμα προερχόταν από το Διαφωτισμό 37 και μπορούμε να το δούμε στις παιδαγωγικές απόψεις του Locke. Ενδιαφέρον, τέλος, παρουσιάζει η φυσιοκρατική τάση, κύριος εκπρόσωπος της οποίας είναι ο Rousseau με το ονομαστό έργο του Emille. Tο 18 ο αιώνα άρχισε να υποχωρεί η πολιτισμική υπεροχή των μεσογειακών χωρών, αν και η Ρώμη η αιώνια πόλη παρέμεινε επί πολύ ακόμα κέντρο καλλιτεχνικής δραστηριότητας, και η ακτινοβολία του Ισπανικού πολιτισμού της Αναγένησης έφτανε στη Γαλλία, όπου άρχισε να διαμορφώνεται ο πολιτισμός των Βερσαλλιών. Ήδη από το 17 ο αιώνα η Γαλλία είχε επιβάλει την παρουσία της στον ευρωπαϊκό πολιτισμικό χώρο. 34 Ο όρος παιδεία δηλώνει τη σκόπιμη και συνειδητή προσπάθεια για ατομική τελείωση και κοινωνική ένταξη ενός ανθρώπου οποιασδήποτε ηλικίας. Η προσπάθεια αυτή συντελείται δυναμικά, στο πλαίσιο της κοινωνίας, όχι από ένα μοναδικό άτομο, αλλά από τη λειτουργία των θεσμών, τον καθημερινό βίο, την πολιτιστική παράδοση, την πολιτική ζωή και την «περιρρέουσα ατμόσφαιρα» γενικότερα και διαφέρει από την εκπαίδευση. Ο καλά εκπαιδευμένος άνθρωπος δεν είναι αναγκαστικά καλλιεργημένος. Εκπαίδευση είναι μια εξειδικευμένη μορφή παιδείας, που προυποθέτει την κουλτούρα και συνδέεται αναπόσπαστα με την μόρφωση και την αγωγή. Η εκπαίδευση είναι ένα είδος μόρφωσης που παρέχεται σε νέους ανθρώπους. Όμως η μόρφωση αυτή είναι σκόπιμη, συστηματοποιημένη, οργανωμένη και μεθοδευμένη. Επί πλέον δίνεται μέσα σε ειδικά ιδρύματα, κρατικά ή ιδιωτικά, τα σχολεία, που ανάλογα με την κοινωνική διάρθρωση, ελέγχονται από την επικρατούσα δύναμη: την οικογένεια, την εκκλησία και, πρωτίστως, την πολιτεία. Κ. Κατσιμάνης, «Εκπαίδευση», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, όπ. παρ., τ. 22, σελ. 252. 35 Αλλαγή εξάλλου στο σχολείο συνεπάγεται μακροπρόθεσμες επιπτώσεις για την κοινωνία και το σύνολό της. 36 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 14. 37 Ο Διαφωτισμός υπήρξε το πιο σημαντικό από τα φιλοσοφικά αυτά ρεύματα, ιδιαίτερα επειδή επηρρέασε περισσότερο την πολιτική σκηνή της Ευρώπης. 18

«Η γαλλική λογοτεχνία γινόταν όλο και πιο δημοφιλής, ενώ η γαλλική γλώσσα υποσκέλιζε σταδιακά τα λατινικά κι έγινε η γλώσσα της διπλωματίας, της τέχνης και των γραμμάτων». 38 Η Γαλλία κατά το δεύτερο μισό του 17 ου αιώνα είχε το προβάδισμα στον εκπαιδευτικό τομέα. Η «Κοινωνία του Ιησού», μια από τις πιο σημαντικές εκπαιδευτικές κινήσεις, αριθμούσε 14.000 μαθητές μόνο στο Παρίσι. Τα κολέγια έφταναν τα 612. Στη Γαλλία η γενίκευση της εκπαίδευσης επιτεύχθηκε μετά την Επανάσταση και συγκεκριμένα το 1791. Στη συνέχεια ο Ναπολέοντας αναδιοργάνωσε τη δευτεροβάθμια και την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Η επάρκεια στις σπουδές είχε διάφορες διαβαθμίσεις: άρχιζε από τα απλά πιστοποιητικά και έφτανε ως το Baccalaureat, τη Licence και το Doctorat. Στην Αγγλία η ανάπτυξη εθνικού εκπαιδευτικού συστήματος επηρεάστηκε από τη βιομηχανική επανάσταση. Η κρατική απροθυμία για παρέμβαση στα εκπαιδευτικά πράγματα επέτρεψε να κινητοποιηθούν ορισμένες φιλανθρωπικές οργανώσεις, ενώ η έλλειψη διδασκάλων οδήγησε στην επινόηση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου. Καθιερώθηκε η γενική και η στοιχειώδης εκπαίδευση και ιδρύθηκαν αγροτικά σχολεία. 39 Αξιόλογη είναι και η συμβολή του Μεγάλου Φρειδερίκου της Πρωσίας, ο οποίος φρόντισε για την προαγωγή της εκπαίδευσης των δασκάλων, ίδρυσε νέα σχολεία, καθιέρωσε την κεντρική διοίκηση της εκπαίδευσης με τη δημιουργία ενός εθνικού συμβουλίου εκπαίδευσης (1787) και εισήγαγε τις απολυτήριες εξετάσεις για τα πανεπιστήμια, το Abitur, που υπάρχει και σήμερα. Στη Ρωσία ο Μέγας Πέτρος έθεσε τα σχολεία υπό τον έλεγχο του κράτους και αύξησε τις σχολές των μαθηματικών, ναυτιλίας, πυροβολικού και μηχανικού. Το 1725 ίδρυσε στην Πετρούπολη την Ακαδημία Επιστημών με ένα πανεπιστήμιο και ένα γυμνάσιο. Το έργο του το συνέχισε η Μεγάλη Αικατερίνη. Νέες μεταρρυθμίσεις επιχείρησε και ο τσάρος Αλέξανδρος Α, επηρεασμένος από τη βιομηχανική επανάσταση, την εξάπλωση του εμπορίου και τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης. 40 Το 18 ο αιώνα, που χαρακτηρίζεται ως ο αιώνας της εκπαίδευσης, στην Ευρώπη ουσιαστικά συντελέστηκαν τρεις κύριες μεταρυθμίσεις στον εκπαιδευτικό τομέα. α) η διδασκαλία στη μητρική γλώσσα, με ταυτόχρονο παραμερισμό της Λατινικής, επεκτεινόταν διαρκώς 38 Α. Λιάκος, κ. ά., Ευρωπαϊκός πολιτισμός, όπ. παρ., σελ. 94. 39 Ιδέ σχετικά L.Kroeber και C. Kluckhohn, «Η εκπαιδευτική κίνηση κατά τον 17 ο και τον 18 ο μ.χ. αιώνα», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς- Μπριτάννικα, όπ. παρ., τ. 22, σελ. 257. 40 Όπ. παρ. 19

β) οι πρακτικές επιστήμες εισήχθησαν στα προγράμματα διδασκαλίας των σχολείων 41 γ) οι σωστές μέθοδοι διδασκαλίας έγιναν παιδαγωγικό ζήτημα. Η μεταρρυθμιστική κίνηση που άρχισε με τον Rousseau τον 18 ο αιώνα συνεχίστηκε κατά τον 19 ο αιώνα με τον I.E. Pestalozzi, τον παιδαγωγό Froebel και τον J.-F. Herbart. Ο Pestalozzi έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης στοιχειώδους εκπαίδευσης. Η βασική θεωρία του ήταν ότι η εκπαίδευση πρέπει να έχει οργανικότητα, με την έννοια ότι η πνευματική, η ηθική και η φυσική αγωγή πρέπει να είναι ενοποιημένες και ότι η εκπαίδευση πρέπει να αναπτύξει τις ικανότητες που έχει κληρονομήσει κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Ο Froebel είναι ο θεμελιωτής του νηπιαγωγείου και ο υπέρμαχος της σημασίας που έχει για την πρώτη παιδική ηλικία το δημιουργικό παιχνίδι και η αυτενέργεια. Ο Herbart είναι ένας από τους θεμελιωτές της θεωρητικής παιδαγωγικής. Κατά την άποψη του, τα μαθήματα αποσκοπούν στο να εισαγάγουν νέες γνώσεις, να τις συνδέσουν και να τις οργανώσουν. 42 Εξετάζοντας γενικότερα την εξάπλωση των ιδεών του Διαφωτισμού που εμφανίστηκε και ωρίμασε στις κοινωνίες της Βορειοδυτικής Ευρώπης, βλέπουμε ότι στην πορεία του 18 ου αιώνα, από τη γενέθλια γη τους μεταδόθηκαν και σε άλλους γεωγραφικούς και κοινωνικούς χώρους. Στη συνέχεια της μελέτης αυτής, προσεγγίζοντας ιδέες πολιτικού, κοινωνικού και εκπαιδευτικού περιεχομένου του Διαφωτισμού, θα ασχοληθούμε με την υποδοχή που τις επιφυλάχθηκε, σε κάποιες κοινωνίες του μεσογειακού κόσμου που σχετιζόταν με τον ελληνικό κόσμο αλλά κυρίως από την ίδια την ελληνική κοινωνία τόσο στις παροικίες όσο και στον τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο. 41 Η έννοια της εκπαίδευσης συνδέεται άρρηκτα με την έννοια του σχολείου. Ο όρος «σχολή» αρχικά σήμαινε τον ελεύθερο χρόνο (νεοελ.«σχόλη»). Στη συνέχεια η «σχολή» δήλωσε ειδικότερα έναν συγκεκριμένο τρόπο απασχόλησης κατά τις ελεύθερες ώρες τη συζήτηση των φιλοσόφων με τους μαθητές τους, και αργότερα το χώρο στον οποίο αυτές διεξαγόταν. Τελικά ο όρος «σχολή» με τη μεταφορική σημασία του, δήλωσε την κοινώς αποδεκτή από μια ομάδα ανθρώπων φιλοσοφική διδασκαλία, επιστημονική θεωρία κλπ., καθώς και τα μέλη αυτής της ομάδας. Παράλληλα «σχολάζω» σήμαινε την απασχόληση με κάτι την επίδοση στη διδασκαλία και, ειδικότερα την καλλιέργεια της επιστήμης και τη μετάδοση της γνώσης. Σταδιακά οι όροι «σχολείο» και «σχολή» εξειδικεύτηκαν, με αποτέλεσμα να δηλώσουν αντίστοιχα τα ιδρύματα στα οποία παρέχεται άλλοτε η πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση και άλλοτε η εξειδικευμένη επαγγελματική ή τριτοβάθμια εκπαίδευση.οι σημασιολογικές διακυμάνσεις και οι μεταφορικές χρήσεις των όρων «σχολείο»-«σχολή» υποδηλώνουν ότι η εκπαίδευση που συνδέεται άρηκτα με το σχολείο, πρoϋποθέτει κάποια άνεση χρόνου η οποία αξιοποιείται για τη συστηματική επίδοση στις πνευματικές ενασχολήσεις, που ενώ διαφέρουν από το βιοπορισμό δεν απαιτούν ωστόσο λιγότερο μόχθο από αυτόν. Ιδέ σχετικά L. Kroeber και C. Kluckhohn, «Η εκπαιδευτική κίνηση κατά τον 17 ο και τον 18 ο μ.χ. αιώνα», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς- Μπριτάννικα, όπ. παρ., τ. 22, σελ. 252. 42 Ιδέ σχετικά L.Kroeber και C.Kluckhohn, «Η εκπαιδευτική κίνηση κατά τον 17 ο και τον 18 ο μ.χ. αιώνα», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος -Λαρούς- Μπριτάννικα, τ. 22, όπ. παρ., σελ. 257. 20

2. ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ Μέσα στη μεγάλη ευρωπαϊκή εξόρμηση εντάσσεται με ακρίβεια και ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός και στέκεται μια γενναία ανάταση προς την κάθε είδους ελευθερία. 43 Η νέα προσέγγιση του παρελθόντος από τους Ευρωπαϊστές Διαφωτιστές σήμαινε την εξοικείωση τους με τον τρόπο ζωής και τη δυναμική του πολιτισμού των αρχαίων Ελλήνων. Οι πολιτικές ιδέες και οι ηθικές αξίες του κλασικού αυτού πολιτισμού διοχετεύθηκαν από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό στη νεοελληνική σκέψη αποκρυπτογραφώντας τους την πολιτική σκέψη και πρακτική των αρχαίων προγόνων του. Η μετάβαση της νεοελληνικής σκέψης από το θρησκευτικό στον κοσμικό χρόνο και η νέα αντίληψη της ιστορικής ταυτότητας τους 44 αποτελούν προφανώς επίδραση του σύγχρονου ευρωπαϊκού κλασικισμού, αφού ο Ελληνισμός πέρασε στην περίοδο του Διαφωτισμού χωρίς να θητεύσει στην Αναγέννηση. 45 Ο Π. Κιτρομηλίδης οροθετώντας το νεοελληνικό διαφωτισμό γράφει σχετικά: «Αυτό το κίνημα ιδεών καταρχήν πρόβαλε ως έκφραση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος για τη μη θρησκευτική πλευρά του παρελθόντος, αργότερα εκφράστηκε ως ανάγκη για συστηματική γνώση, και τελικά διατυπώθηκε ως αίτημα για στενότερη γνωριμία με τον αρχαίο πολιτισμό και αναβίωση του πνεύματός του». 46 Το πέρασμα των Ελλήνων, σύμφωνα πάλι με τον ίδιο, από την παραδοσιακή αντίληψη του ιστορικού χρόνου, όπως αυτή δίνονταν στην ιερά ιστορία, στη νεότερη ιστορική συνείδηση ακολούθησε τρεις ατραπούς. Η πρώτη αποκάλυψε το δεσμό τους με τους αρχαίους Έλληνες, η δεύτερη τους οδήγησε προς το σύγχρονο κόσμο και τους επέτρεψε να συνειδητοποιήσουν τις 43 Κ. Δημαράς, «Το σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 329-330. 44 Ιδέ περισσότερα σχετικά με την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων Σανσαρίδου- Hendrickx Θέκλα, Το Χρονικό του Μορέως, όπ. παρ., σσελ. 37-44. 45 Τα στοιχεία που οδήγησαν στην Ευρωπαϊκή Αναγέννηση δεν απαντώνται ούτε στη φθίνουσα βυζαντινή αυτοκρατορία ούτε στη διάδοχο τουρκοκρατία. «Ότι έχουμε σχετικό είναι μεταγενέστερο, ή μονόπλευρο, ή ξενόφερτο: δυνάμωμα της ελληνικής ναυτιλίας, ανάπτυξη της ελληνικής τυπογραφίας, στροφή προς την αρχαιότητα». Κ. Δημαράς, «Το σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 330. 46 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 96. 21

δυνατότητες ως προς τη διεκδίκηση της ελευθερίας 47 τους και η τρίτη δια μέσου των τοπικών ιστοριών τους οδήγησε σε στοχασμό πάνω στις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που διαμόρφωναν την κοινή μοίρα των Ελλήνων. 48 Αν και είναι φανερή η συγγένεια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό ωστόσο επικουρικά αναφέρουμε την άποψη του Π. Κιτρομηλίδη, αντίθετη με παλιότερη αντίληψη, ότι δηλαδή η παρατεταμένη πνευματική διαδικασία που οδήγησε στο Διαφωτισμό «βρισκόταν ήδη εν τω γίγνεσθαι στον ελληνικό χώρο την εποχή, την οποία ο P. Hazard χαρακτηρίζει ως εποχή της κρίσης της ευρωπαϊκής συνείδησης. Αυτό ήταν έκδηλο στην ελληνική παιδεία κατά τη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του δέκατου όγδοου αιώνα». 49 Η διαχρονική σύγκριση του μεγαλείου των προγόνων των Ελλήνων με την τωρινή υπόδουλη κατάσταση του γένους τους, σε αντιπαράθεση με τα ακμάζοντα έθνη της νεότερης Ευρώπης, καθόρισαν τη διάπλαση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων. Η περαιτέρω ανάπτυξή της «πρέπει να αναζητηθεί στον ηθικό κλασικισμό του Διαφωτισμού, ο οποίος κυριάρχησε στην ώριμη πολιτική σκέψη της νεοελληνικής του εκδοχής» 50 Τα όρια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στη διάσταση του χρόνου, με ανεκτή προσέγγιση, μπορούν να τοποθετηθούν τα αρχικά γύρω στο 1750 51 και το τέλος γύρω στο 1830. 52 Όσο για τη διάσταση του χώρου προσδιορίζονται τα «μεγάλα κέντρα ακμής του ελληνικού στοιχείου, Βενετία, Ιωάννινα, νησιά του Αιγαίου, παρίστριες ηγεμονίες, Σμύρνη, αργότερα Θεσσαλία». 53 Τα αρχικά σημάδια της ελληνικής πολιτισμικής ανανέωσης φάνηκαν στα Ιόνια νησιά, τις παραδουνάβιες ηγεμονίες και στο 47 Ιδέ περισσότερα, σχετικά με τις προτάσεις στους τομείς της θεσμικής και διοικητικής αναδιάρθρωσης της ελληνικής κοινωνίας του Ρήγα Φερραίου, Χ. Μπαμπούνης, Η Εκπαίδευση κατά την Καποδιστριακή Περίοδο, Αθήνα 1999, σσελ. 37-38. 48 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 123. 49 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 75. 50 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 124. 51 Τα αρχικά όρια του φαινομένου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού κυμαίνονται ανάμεσα στο 1709 και το 1774. Προσδιορίζονται από την ανάθεση σε ελληνικά χέρια της εξουσίας των παρίστριων ηγεμονιών, όπου δημιουργούνται πυρήνες δεκτικότητας των δυτικών πολιτισμικών στοιχείων και από τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) η οποία βοηθάει στην εξάπλωση του νέου Ελληνισμού. Κ. Δημαράς, «Το σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σσελ. 329-330. 52 Φυσική απόληξη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού πρέπει να θεωρηθεί η Ελληνική Επανάσταση.Αν δεχθούμε την άποψη του Α. Δεσποτόπουλου ότι η Ελληνική Επανάσταση τελειώνει το Φεβρουάριο του 1831, με την υπογραφή του πρωτοκόλου του Λονδίνου των τριών μεγάλων δυνάμεων, κάπου εκεί με ανεκτή προσέγγιση μπορεί να τοποθετηθεί το τέλος του Νεοελλήνικού Διαφωτισμού. Εξάλλου όπως αναφέρει ο Κ. Δημαράς «μετά τον Αγώνα δημιουργούνται ολότελα καινούριοι όροι ζωής για τον Ελληνισμό, οι οποίοι επόμενο είναι να έχουν την ανταπόκρισή τους στον πνευματικό τομέα». Κ. Δημαράς, «Το σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 328. 53 Κ. Δημαράς, «Το σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ.. 329-330. 22

τρίγωνο που σχηματίζεται από τα Ιωάννινα, τη Θεσσαλονίκη και της πόλεις της βορειοδυτικής Μακεδονίας φτάνοντας βόρεια μέχρι τη Μοσχόπολη. 54 Οι λόγοι που επέτρεψαν τα πρώτα σκιρτήματα του Διαφωτισμού να φτάσουν, να διατηρηθούν και να αναπτυχθούν σ αυτές πρώτα τις περιοχές σχετίζονται τόσο με τη γειτνίασή τους και επαφή τους με ιστορικά πολιτιστικά ευρωπαϊκά κέντρα αλλά και με την απόστασή τους από τα καθιερωμένα κέντρα εξουσίας στην Κωνσταντινούπολη. Τα γεωγραφικά όρια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ανοίχτηκαν περισσότερο στα μέσα του 18 ου αιώνα όταν κυρίως εκπρόσωποι της ανερχόμενης τάξης των εμπόρων ίδρυσαν παροικίες στην Βιέννη, την Τεργέστη, το Άμστερνταμ, τη Μασσαλία, το Παρίσι, τις πόλεις της Ουγγαρίας, τις ακτές της Μαύρης θάλασσας όπου η Οδησσός έγινε η βάση μιας σημαντικής ελληνικής παροικίας. Στις ελληνικές αυτές κοινότητες δημιουργήθηκε ένας πραγματικός ελληνικός μικρόκοσμος με πλούσια πολιτιστική δράση. Η άμεση επαφή του με τον σύγχρονο ευρωπαϊκό πολιτισμό και τη σκέψη του Διαφωτισμού κατέστησε τα μέλη του κύριους διαύλους μετάδοσης των νέων ιδεών. Η συχνή επαφή των πάροικων Ελλήνων με τη γενέθλια γη τους πρόσθεσε και νέες περιοχές στη γεωγραφία του Διαφωτισμού στην καρδιά του οθωμανικού κράτους. Έτσι ήρθαν σε επαφή με τις ιδέες της νεότερης Ευρώπης και οι κάτοικοι του ανατολικού 55 Αιγαίου, 56 της Θεσσαλίας, της Αθήνας, της Πελοποννήσου και αλλού. 2.1. Οι Εκρόσωποι της Λογιοσύνης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού Σύμφωνα με τον Π. Κιτρομηλίδη, οι πρώτες ιχνηλατήσεις της ελληνικής ανανεωτικής σκέψης αναδεικνύουν τον Ανθρακίτη, τον Κατήφορο, τον Δαμοδό και το Νικόλαο Μαυροκορδάτο ως τους πνευματικούς προδρόμους του Διαφωτισμού. Ο Βούλγαρης, ο Θεοτόκης και ο Ζερζούλης απαρτίζουν τους επώνυμους εκπροσώπους της πρώτης 54 Τα Ιόνια νησιά και τα Ιωάννινα γειτόνευαν με την Ιταλία και διατηρούσαν ιδιαίτερους δεσμούς με τη Βενετία Η Βενετία, μία από τις μητροπόλεις του ευρωπαϊκού ανθρωπισμού, υπήρξε κέντρο των ελληνικών γραμμάτων. Η παράδοση αυτή διατηρήθηκε από διαδοχικές γενιές Ελλήνων διανοουμένων. Οι περισσότεροι από τους εκπροσώπους του ελληνικού Διαφωτισμού πέρασαν σε κάποια φάση από τη Βενετία. Η Βενετία αποτέλεσε για τέσσερις αιώνες τη γέφυρα μεταξύ του ελληνικού κόσμου και της νεότερης Ευρώπης. Οι παραδουνάβιες ηγεμονίες γειτόνευαν με την Αυστρία και τα γερμανικά κράτη και η Δυτική Μακεδονία επικοινωνούσε με την Κεντρική Ευρώπη, μέσω χερσαίων εμπορικών δρόμων που αναπτύχθηκαν το 18 ο αιώνα. Ιδέ περισσότερα Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 71-74. 55 Iδέ περισσότερα σχετικά με την παιδεία στη Σύρο Al. G. C. Savvides, «Notes on the History of Syros in the middle ages and the Turkish domination period», Εκκλησιαστικός Φάρος, Αλεξάνδρεια Johannesburg 1994, σελ. 125-135. 56 Η εισαγωγή του Διαφωτισμού στο τρίγωνο Σμύρνη, Χίος, Κυδωνίες, θεωρείται η πιο σημαντική αν και όχι η μόνη Για σειρά ετών αποτελούσε προπύργιο της παραδοσιακής παιδείας λόγω βέβαια της λειτουργίας εκεί της γειτονικής σχολής της Πάτμου. Ιδέ περισσότερα Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 77-78. 23

συνειδητής γενεάς του. Η δεύτερη γενεά σχηματίστηκε από τους μαθητές του Βούλγαρη: τον Ιώσηπο Μοισιόδακα, τον Χριστόδουλο Παμπλέκη και άλλους. Σ αυτή τη γενεά θα πρέπει να προσθέσουμε και τον εκπρόσωπο του φαναριώτικου Διαφωτισμού τον Δημήτριο Καταρτζή. Η τρίτη γενεά ήταν διασκορπισμένη σε όλο το εύρος του ελληνικού κόσμου και αποτελείται από τρεις κυρίως κύκλους. Ο πρώτος αποτελείται από τους: Γρηγόριο Κωνσταντά, Δανιήλ Φιλιππίδη, Ρήγα Βελεστινλή και Κωνσταντίνο Σταμάτη, μαθητές του Μοισιόδακα και του Καταρτζή. Μαζί με άλλους ακόμα λογίους αποτελούσαν μπορούμε να πούμε την παραδουνάβια ομάδα. Η ελληνική διανόηση της Βιέννης αποτελούσε προέκταση αυτής της ομάδας. Ο δεύτερος κύκλος δημιουργήθηκε γύρω από τον Αδαμάντιο Κοραή στο Παρίσι. Ο τρίτος κύκλος στα Ιωάννινα γύρω από τον Αθανάσιο Ψαλίδα. Από αυτούς τους πνευματικούς κύκλους πρόβαλαν νεότεροι οπαδοί του Διαφωτισμού και μετέφεραν το μήνυμα των νέων ιδεών σε όλο τον ελληνικό κόσμο. 57 Οι διάφορες ομάδες, μέσω ποικίλων διαύλων επικοινωνίας γνώριζαν καλά η μια τις ιδέες και της πνευματικής δραστηριότητας της άλλης. Η εμφάνιση μάλιστα του περιοδικού Τύπου έκανε πιο συστηματική την πνευματική τους επικοινωνία και διεργασία. Οι διανοούμενοι των γενεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού προέρχονταν κυρίως από τα ανερχόμενα κοινωνικά στρώματα, τους φαναριώτες και τους εμπόρους, και έτειναν 4.Ο Κοραής και ο Ρήγας ανασηκώνουν την υποδουλωμένη Ελλάδα. Λαϊκή λιθογραφία. στην ανατολή του 19 ου αιώνα να υποκαταστήσουν την παλιότερη πνευματική ηγεσία της ελληνικής κοινωνίας που απαρτιζόταν κυρίως από κληρικούς λογίους. 2.1.1. Η Φωτισμένη Απολυταρχία Μια θεωρία φωτισμένης απολυταρχίας ήρθε στην ελληνική σκέψη ως φυσική απόληξη «της αρχαίας παράδοσης των κατόπτρων των ηγεμόνων, η οποία είχε κληροδοτηθεί από την ελληνιστική και τη βυζαντινή φιλολογία στη μεταβυζαντινή παιδεία» 58 Τα πολιτικά επιχειρήματα υπέρ της μεταρρυθμιστικής απολυταρχίας όταν 57 Ιδέ περισσότερα Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 76-77. 58 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 197. 24

εκτέθηκαν από τον Ιώσηπο Μοισιόδακα 59 και τον Δημήτριο Καταρτζή στις δεκαετίες του 1770 και του 1780 αποσκοπούσαν στην προαγωγή της υπόθεσης της πολιτισμικής αλλαγής και της μεταρρύθμισης των πολιτικών θεσμών. Με τη συμβουλή των ηγεμόνων θα μπορούσαν να αλλάξουν οι κρατούσες νοοτροπίες. Ο Μοισιόδακας απευθυνόμενος βασικά στους Φαναριώτες ηγεμόνες και αξιωματούχους και αναφερόμενος στον τρόπο διακυβέρνησης τους, τους συμβούλευε να μην κυβερνούν τυραννικά. Οι χριστιανοί αυτοί μονάρχες αποτελούσαν για το Μοισιόδακα τον πυρήνα των προσδοκιών του που μπορούσαν να στηρίξουν το αίτημα της αλλαγής. Ο Φωτισμένος ηγεμόνας όφειλε μεταξύ άλλων να ηγείται και εκστρατείας «κατά της διάχυτης δεισιδαιμονίας, που οδηγούσε στην ανάλωση του δημόσιου αλλά και του ιδιωτικού πλούτου σε «αφιερώματα πολλάκις περιττά» προς την εκκλησία. Οι δημόσιες αγαθοεργίες, η ενίσχυση των σχολείων και η προώθηση της μόρφωσης αντιπροσώπευαν μια πολύ πιο ταιριαστή και αξιοπρεπή ενασχόληση για τους ηγεμόνες» 60 Σύγχρονος και γνώριμος του Μοισιόδακα ο Καταρτζής 61 βρισκόταν στο επίκεντρο ενός κύκλου Ελλήνων στις παραδουνάβιες ηγεμονίες το τελευταίο τέταρτο του 18 ου αιώνα. Η πνευματική αυτή ομάδα είχε δεχθεί έντονη την επιρροή του γαλλικού Διαφωτισμού και ιδίως του πνεύματος του εγκυκλοπαιδισμού και μ αυτό το πρίσμα τα μέλη της ανέλυαν τα πολιτισμικά προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας. 62 Ο Μοισιόδακας αργότερα αποκήρυξε την πίστη του στη φωτισμένη απολυταρχία και ώθησε τη σκέψη του προς ριζοσπαστικότερες κατευθύνσεις ενώ ο Καταρτζής συμβιβάστηκε με τις πιέσεις και τους περιορισμούς του κοινωνικού περιβάλλοντος και με την πάροδο του χρόνου τροποποίησε το πρόγραμμα της πολιτισμικής αλλαγής που είχε αρχικά επεξεργαστεί. «Ο συμβιβασμός ήταν το τίμημα που του επέτρεψε να διατηρήσει τόσο την ψυχική του ηρεμία όσο και την κοινωνική και πνευματική του ευηποληψία». 63 Από τις τάξεις των μαθητών του Καταρτζή και του Μοισιόδακα 59 Ιδέ περισσότερα Π. Κιτρομηλίδης, Ι. Μοισιόδαξ, Αθήνα 1985. 60 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 200. 61 Ο Καταρτζής αποτελούσε χαρακτηριστική περίπτωση φωτισμένου Φαναριώτη αξιωματούχου. Είχε καταλάβει υψηλά δικαστικά και διοικητικά αξιώματα στην αυλή των Φαναριωτών ηγεμόνων της Βλαχίας και, μολονότι ασπαζόταν την υπόθεση του Διαφωτισμού, τοποθετούσε την πίστη του σταθερά στην εξελικτική μεταρρύθμιση υπό την αιγίδα της φωτισμένης απολυταρχίας. «Ο Καταρτζής υπήρξε η λιγότερο αμφιλεγόμενη μεταξύ των μεγάλων μορφών του ελληνικού Διαφωτισμού ενόσω ζούσε, και απέλαβε της αποδοχής της ελληνικής κοινής γνώμης όλων σχεδόν των αποχρώσεων, συμπεριλαμβανομένης και της εκτίμησης ορισμένων μαχητικών συντηρητικών». Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 203. 62 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 202. 63 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 203. 25

ξεπήδησαν μερικοί από τους αξιότερους εκπροσώπους του ελληνικού Διαφωτισμού, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, ο Δανιήλ Φιλιππίδης και ο Ρήγας ο Βελεστινλής. Οι ελεγχόμενες μεταρρυθμίσεις εκ των άνω, όταν ξέσπασε η ιδεολογική διαμάχη ανάμεσα στο Διαφωτισμό και την παραδοσιακή τάξη πραγμάτων 64, καταδείχθηκαν τρεις δεκαετίες αργότερα συγγενείς με την παραδοσιακή σκέψη, όταν χρησιμοποιήθηκαν ως λύση όσων επιζητούσαν να περιστείλουν τις επιπτώσεις του Διαφωτισμού. 2.2. Διαφωτισμός και Ορθόδοξη Εκκλησία Η ορθόδοξη Βυζαντινή αυτοκρατορία αν και έχασε την εδαφική της κυριαρχία, με την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς το 1453, διατήρησε κάτω από το σκήπτρο της Ορθοδοξίας ενωμένες τις ορθόδοξες εθνότητες, οι οποίες κατ αυτόν τον τρόπο ενσωματώθηκαν στο οθωμανικό κοινωνικό σύστημα. 65 Στην Εκκλησία μάλιστα παραχωρήθηκαν και πολιτικά προνόμια 66 από το Σουλτάνο, τα οποία καθιστούσαν τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως εθνάρχη. 67 Έτσι ο Πατριάρχης διατηρούσε τη θέση του στην ηγεσία της Ορθοδοξίας και είχε πολιτικές δικαιοδοσίες στους ορθόδοξους λαούς της οθωμανικής αυτοκρατορίας, 68 αφού ανέλαβε ρόλο διαμεσολαβητή μεταξύ του σουλτάνου και των χριστιανών υπηκόων του. Το Πατριαρχείο που ήξερε πολυεθνική αυτοκρατορία και «ελέω Θεού» μονάρχη με θρόνο στο Βυζάντιο δίπλα στον «οικουμενικό» θρόνο της Εκκλησίας, αποδεχόμενο τη συνύπαρξή του με τον αλλόθρησκο φορέα, το Σουλτάνο, εξασφάλιζε την προστασία της από τον μεγαλύτερο αντίπαλό της τον Καθολικισμό. 69 Αναγκάστηκε βέβαια η Εκκλησία να προσαρμόσει την ιδεολογία της στη νέα αυτή πολιτική πραγματικότητα. Παρουσίασε το καθεστώς της δουλείας ως συλλογική πνευματική άσκηση ή ακόμη και ως επίγεια δοκιμασία που θα μπορούσε να ανοίξει τις πύλες των ουρανών. 70 Παρά την ύπαρξη κάποιων κοινών συμφερόντων Εκκλησίας και Πύλης δεν ακυρωνόταν το γεγονός ότι το Πατριαρχείο αισθανόταν ως ο διάδοχος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και προσέβλεπε στην αναβίωσή της. Η ανάμνηση του Βυζαντίου διατηρήθηκε ζωντανή στους κόλπους της Εκκλησίας και μάλιστα πολλοί ορθόδοξοι 64 Την παραδοσιακή τάξη πραγμάτων αντιπροσώπευε κυρίως η Εκκλησία, αλλά και πολλοί λόγιοι. 65 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 26. 66 Ιδέ περισσότερα Ελένη Κούκου, Θεσμοί και προνόμια του Ελληνισμού μετά την άλωση, Αθήνα 1988. 67 «Τα προνόμια αυτά τα έδωσε ο Μωάμεθ τέσσερις μέρες μετά την άλωση της Πόλης, θέλοντας μέσω της θρησκείας να έχει τους Έλληνες περισσότερο υποταγμένους». 67 Δ. Ακτύπης, Α. Βελαλίδης, Μαρία Καϊλα, Θ. Κουτσουλάκος, Γ. Παπαγρηγορίου, Κ. Χωρεάνθης, Στα Νεότερα Χρόνια, Αθήνα 1999, σελ. 27. 68 Βασ. Σφυρόερας, Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη, όπ. παρ., σελ. 112. 69 Η οθωμανική εξουσία έτρεφε μεγάλη εχθρότητα κατά των ευρωπαϊκών δυνάμεων. 70 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 28. 26

ιεράρχες εναπόθεταν στη Ρωσία, ως ομόδοξη μεγάλη δύναμη, τις ελπίδες τους για την ανασυγκρότηση της μεγάλης χριστιανικής αυτοκρατορίας. Όταν οι ιδέες του Διαφωτισμού άρχισαν να μεταδίδονται στον κόσμο της Μεσογείου βρέθηκαν αντιμέτωπες με τις παγιωμένες πια πνευματικές παραδόσεις και νοοτροπίες. Στην κοινωνία του μεσογειακού κόσμου η Επίσημη Εκκλησία και η παιδεία δεν είχε διαταραχθεί από σοβαρές δυνάμεις κοινωνικής αλλ αγής. Ωστόσο οι κοινωνίες αυτές με την πλούσια εκπαιδευτική τους παράδοση, 71 ευρωπαϊκή παιδεία και δεχόταν σταδιακά, μέσω ποικίλων μηχανισμών, τη νέα φιλοσοφία του Διαφωτισμού. Με την πάροδο του χρόνου, η αφομοίωση των νέων αξιών αποτέλεσαν ιδεολογική απειλή για την παγιωμένη τάξη των πραγμάτων και προκάλεσαν αναπόφευκτα ιδεολογικές διαμάχες. Από το 1770 και έπειτα όταν τα κρούσματα αθεϊσμού αρχίζουν να πυκνώνουν και οι «λιμπερτίνοι», οι «βολταιρόφρονες», οι «νατουραλιστές» ξεφύτρωναν παντού, ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα, αρχίζει να γίνεται φανερή και η έκτ αση, στην οποία απασχολούσε την Εκκλησία η εισβολή και τα πιθανά αποτελέσματα το υ Διαφωτισμού. Η κατάσταση που 5.Ο διδάχος και εθναπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός. επικρατούσε περιγράφεται πολύ χαρακτηριστικά την από το Φαναριώτη Αλέξανδρο Κάλφογλου (1794): «...Εκκλησίας και νηστείας, προσευχάς και τα λοιπά / κάθε φωτισμένος νέος στο εξής δεν αγαπά /... Μιραμπώ, Ρουσσώ, Βολταίρου, εγκαυχώνται μαθηταί / αν και δεν τους εννοούσι, ούτε ανέγνωσαν ποτέ». 72 διατηρούσαν πάντοτε επαφές με Την ίδια εποχή επίσης, υπό την πίεση του μουσουλμανικού στοιχείου εξισλαμίστηκαν ολόκληρες Ελληνικές επαρχίες στον Πόντο, στη Βόρεια Ήπειρο, στη Μακεδονία, στην Καππαδοκία, στα Δωδεκάνησα, στην Πελοπόννησο, στην Ήπειρο, στη Θεσσαλία. Βέβαια υπήρχαν και οι φωνές αντιστάσεως στον εξισλαμισμό. Ήταν οι περιπτώσεις των Νεομαρτύρων, οι οποίοι ήταν στην πλειονότητά τους απλοί άνθρωποι και έφθαναν ως τη θυσία. Στην αναχαίτιση του κύματος των εξισλαμιστών συντέλεσε τότε, όσο κανείς άλλος, ο ασκητής, ιεροκήρυκας Κοσμάς ο Αιτωλός. Με το κηρυκτικό του έργο, με την προσωπική του ακτινοβολία και την επιμονή του στη σύσταση σχολείων, νομοταγής στην κοσμική και την εκκλησιαστική 71 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 19. 72 Χ. Πατρινέλης, «Εκκλησία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 132. 27

εξουσία. έλεγε συχνά: «...συ όπου κάμνεις παιδιά, να τα παιδεύεις και να τα μανθάνεις γράμματα και εξόχως ελληνικά, διότι η εκκλησίαν μας είναι εις την ελληνικήν γλώσσαν... Όποιος χριστιανός άνδρας ή γυναίκα υπόσχεται μέσα εις το σπίτι του να μην κουβεντιάζει αρβανίτικα, ας σηκωθεί απάνω να μου το ειπή και εγώ να πάρω όλα του τα αμαρτήματα εις τον λαιμό μου από τον καιρό οπού εγεννήθη έως τώρα...». 73 Η δεκαετία του 1790 σηματοδότησε την έναρξη μιας περιόδου που χαρακτηριζόταν από άνευ προηγουμένου αναστατώσεις στους κόλπους του γένους και της Εκκλησίας. 74 Με σειρά ποιμαντικών εγκυκλίων, η Ιερά Σύνοδος παρότρυνε τους κατοίκους και τους κληρικούς των περιοχών εκείνων, που ήταν περισσότερο εκτεθειμένες στη μεταδοτικότητα των γαλλικών ιδεών, 75 να προστατεύσουν την καθαρότητα της πίστης τους και να προφυλάσσονται από τις απατηλές υποσχέσεις και το συνεχώς εξαπλούμενο κύμα της επανάστασης. Τέτοιες εγκύκλιοι απευθύνθηκαν σε αρκετές επισκοπές στην Πελοπόννησο, στους κατοίκους των Ιωαννίνων, της Άρτας και της Πάργας στην Ήπειρο, στους κατοίκους αρκετών νησιών του Αιγαίου, στον κλήρο της Κρήτης και της Σμύρνης και ιδιαίτερα στο λαό των Επτανήσων, τα οποία μετά την κατάλυση της Βενετικής Πολιτείας το 1797 από το Ναπολέοντα, πέρασαν στην άμεση διοίκηση της Γαλλίας. 76 Η αντιδιαφωτιστική δραστηριότητα του Πατριαρχείου εντείνεται προς το τέλος του 18 ου αιώνα με αποκορύφωμα, το 1798, την κυκλοφορία του φυλλαδίου Πατρική Διδασκαλία, που αποδίδεται στον Πατριάρχη των Ιεροσολύμων Άνθιμο Στ και τυπώθηκε στο ανασυγκροτημένο πατριαρχικό τυπογραφείο στην Κωνσταντινούπολη. 77 Η Πατρική Διδασκαλία προειδοποιούσε αυστηρά για τις «νεοφανείς ελπίδας της Ελευθερίας», τις οποίες θεωρούσε ως «νεοφανή και έντεχνον παγίδα». Ως αντίδοτο στη φωνή της ελευθερίας συμβούλευε την υποταγή στην «ισχυράν βασιλείαν των Οθωμανών», η οποία 73 Χ. Πατρινέλης, «Εκκλησία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 124. 74 Η Εκκλησία οχυρωμένη από το χριστιανικό δόγμα και την αυθεντία των Γραφών συνέχιζε να συμβουλεύει ότι οι πραγματικά ορθόδοξοι χριστιανοί όφειλαν να υποταχθούν με ευγνωμοσύνη στην οθωμανική εξουσία η οποία αποτελούσε δύναμη σταλμένη από το Θεό να προστατεύει τους ορθοδόξους χριστιανούς, την αληθινή πίστη, από τις παγίδες της αίρεσης (τον Καθολικισμό) και της αθεϊας. Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 276-277. 75 Μάλιστα «σε ορισμένους κύκλους της εκκλησιαστικής ηγεσίας, αλλά και μεταξύ κοσμικών ηγετών και λογίων, ωρίμαζε πλέον η γνώμη ότι όχι μόνο οι παραχωρήσεις προς τον Διαφωτισμό στον χώρο της Παιδείας επιβαλλόταν να ανακληθούν επειγόντως, Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 272. 76 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 275. 77 Το Πατριαρχείο δεν είχε τυπογραφικό πιεστήριο από τις αρχές του 17 ου αιώνα. Η επανασυγκρότηση αυτή του τυπογραφείου με την έγκριση των Οθωμανών υπό την εποπτεία του Πατριάρχη ήταν ενδεικτικό της πιεστικής ανάγκης που ένιωθαν τόσο η Εκκλησία όσο και η Πύλη να καταπολεμήσουν τα ρεύματα των νέων ιδεών. Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 276. 28

ήταν το δώρο του Θεού προς τους ορθοδόξους χριστιανούς και λειτουργούσε «εις μεν τους Δυτικούς ωσάν ένας χαλινός, εις δε τους Ανατολικούς ημάς πρόξενος σωτηρίας». 78 Όσες παραχωρήσεις είχαν γίνει παλιότερα στις επιδιώξεις του Διαφωτισμού για χάρη της αναζωογόνησης της Ελληνικής παιδείας θεωρούνταν πια ως ανατρεπτικές και επικίνδυνες και οι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού καταγγέλονταν «ως εχθροί της κοινωνικής ευταξίας και νοθευτές των αυθεντικών χριστιανικών αξιών του ορθόδοξου λαού». Η στάση αυτή της Εκκλησίας, την εποχή που οι Γάλλοι είχαν καταλάβει τα Επτάνησα και είχαν κυριεύσει την Αίγυπτο και αποτελούσαν τον προάγγελο της κατάρρευσης του οθωμανικού δεσποτισμού, προανάκρουσμα και της ελληνικής ελευθερίας, προκάλεσαν την ανταπάντηση των οπαδών του Διαφωτισμού. Στην πρόκληση της παρουσιάσεως της οθωμανικής τυραννίας ως θεία ευλογία και της δυσφημίσεως της πολιτικής ελευθερίας, απάντησε ο Κοραής με το φυλλάδιο Αδελφική Διδασκαλία που αποτελεί την πρώτη προγραμματική διακήρυξη του πολιτικού φιλελευθερισμού του Διαφωτισμού ως προτύπου για τη διαμόρφωση του ελληνικού μέλλοντος. 79 Μέσα από τις σελίδες της Αδελφικής Διδασκαλίας ο Κοραής όριζε την ελευθερία 80 ως την «εξουσίαν, την οποίαν έχει πας ένας πολίτης να πράττη όσα οι νόμοι δεν εμποδίζουσι», καταγγέλει την οθωμανική τυραννία για την αγριότητα που επέβαλε στην καθημερινή ζωή των Ελλήνων, θρηνεί για την τωρινή κατάσταση ενός γένους που στα αρχαία χρόνια ξεχώρισε για την πλούσια πολιτισμική του άνθηση και επισημαίνει την φαυλότητα, τη διαφθορά και τη δεισιδαιμονία, που άγγιξαν ακόμη και την πνευματική ηγεσία της Εκκλησίας. 81 Οποιοσδήποτε αρνιόταν την πραγματικότητα αυτής της ελευθερίας ήταν «άσπονδός τις εχθρός της θρησκείας και του ονόματος των Γραικών» και πιστός δούλος των Οθωμανών και «πάντων των παρελθόντων, των παρόντων και μελλόντων τυράννων του ανθρωπίνου γένους» 82 Οι Έλληνες «γαλλόφρονες» λόγιοι και φιλόσοφοι, κατηγόρησαν 78 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 276. 79 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 279. 80 Σύμφωνα με τη νέα φιλοσοφία του Διαφωτισμού, έδινε ο Κοραής, τον ορισμό της ελευθερίας. Η κοινή θέληση του λαού ήταν η αληθινή πηγή των νόμων. Η ελευθερία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η συμμετοχή του πολίτη στο κοινωνικό συμβόλαιο, που ιδρύει τις νόμιμες πολιτείες. 81 Ο Κοραής μέμφεται τους ιεροκήρυκες, λέγοντας χαρακτηριστικά γι αυτούς: «όταν επιζόμεθα από τον άνομον ζυγόν, μας επαρηγόρουν και μας απεκοίμιζον με το: ημών το πολίτευμα εν ουρανείς υπάρχει». Χ. Πατρινέλης, «Εκκλησία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ 132. Κατά τη γνώμη του Κοραή αν και η Ορθόδοξη Εκκλησία στην Ανατολή είχε διαπράξει λιγότερες υπερβασίες απ ότι η Καθολική στη Δύση, ωστόσο ήταν βέβαιο ότι η διαφθορά του κλήρου ήταν η μεγαλύτερη πληγή της ελληνικής κοινωνίας. Θεωρούσε τη διεφθαρμένη ιεραρχία ως χειρότερους τυράννους από τους Τούρκους. 82 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 279. 29