ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΥΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΠΑΡΚΟΥΚΗΣ ΛΑΜΠΡΟΣ ΛΑΖΟΥΡΑΣ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ

Θεσσαλονίκη 2013 ISBN: 978-960-93-4710-5 Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία: Κ.Ν. Επισκόπου 7 Θεσσαλονίκη Τ. 2310 203 566 www.copycity.gr Το βιβλίο ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ τυπώθηκε και βιβλιοδετήθηκε από την COPY CITY ΕΠΕ με τεχνολογία φιλική προς το περιβάλλον, σε «πράσινες» ψηφιακές μηχανές, χωρίς χημικά απόβλητα, με μη τοξικά μελάνια, χαμηλής όχλησης και ενεργειακής κατανάλωσης. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν.2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΥΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΠΑΡΚΟΥΚΗΣ ΛΑΜΠΡΟΣ ΛΑΖΟΥΡΑΣ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Θεσσαλονίκη 2013

ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ Συγγραφείς Επιμελητές Δρ. Χαράλαμπος Τσορμπατζούδης Καθηγητής Αθλητικής Ψυχολογίας Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δρ. Βασίλης Μπαρκούκης Λέκτορας Διδακτικής Μεθοδολογίας στη Φυσική Αγωγή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Δρ. Λάμπρος Λαζούρας Ερευνητής Ψυχολόγος South-East European Research Centre (SEERC) Λέκτορας Ψυχολογίας Διεθνές Τμήμα του Πανεπιστημίου του Sheffield Τμήμα Ψυχολογίας Ειδικοί Συνεργάτες Έρευνας Δρ. Αντώνιος Τραυλός, Αναπλ. Καθηγητής Τμήμα Οργάνωσης και Διαχείρισης Αθλητισμού, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Δρ. Ανδρέας Γαβριηλίδης, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, ΕΚΠΑ Δρ. Δημήτριος Λούπος, Επικ. Καθηγητής, Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Δρ. Άγγελος Ροδαφηνός, Swinburne University of Technology, Australia Δρ. Ιωάννης Κουτσιώρας, Σχολικός Σύμβουλος MSc Δέσποινα Ούρδα, Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Κατερίνα Καρτάλη, Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Αθανάσιος Βλαχονάσιος, Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Χρήστος Χρυσοστομίδης, Εκπαιδευτικός

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ Λαζούρας Λάμπρος 1.1 Εισαγωγή... 1.2 1994: το έτος ορόσημο για τη βιομηχανία συμπληρωμάτων διατροφής... 1.3 Ποιος χρησιμοποιεί συμπληρώματα διατροφής;... 1.4 Συμπληρώματα διατροφής και αθλητισμός.... 1.5 Συμπληρώματα διατροφής: Πρόδρομος του ντόπινγκ ή ασφαλής εναλλακτική λύση για τη βελτίωση της αθλητικής απόδοσης;... 1.6 Ασφαλής χρήση των συμπληρωμάτων διατροφής: Ο ρόλος της εκπαίδευσης.. 1.7 Σύνοψη 7 9 10 12 13 18 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΑΘΛΗΤΩΝ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΡΙΩΝ Μούγιος Βασίλειος 2.1 Εισαγωγή.... 2.2 Ο απαγορευμένος κατάλογος. 2.3 Μη εγκεκριμένες ουσίες. 2.4 Αναβολικοί παράγοντες.. 2.5 Πεπτιδικές ορμόνες, αυξητικοί παράγοντες και συγγενείς ουσίες... 2.6 β2 Αγωνιστές.. 2.7 Ορμονικοί και μεταβολικοί τροποποιητές.. 2.8 Διουρητικά και άλλοι παράγοντες συγκάλυψης 2.9 Χειραγώγηση του αίματος και των συστατικών του.. 2.10 Χημική και φυσική χειραγώγηση. 2.11 Γονιδιακό ντόπινγκ... 2.12 Διεγερτικά. 25 26 27 28 32 35 35 38 39 40 40 41 v

ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ - ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ 2.13 Ναρκωτικά 2.14 Κανναβινοειδή.. 2.15 Γλυκοκορτικοστεροειδή... 2.16 Οινόπνευμα... 2.17 β Αποκλειστές... 2.18 Σύνοψη.. 41 42 42 43 44 44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΝΤΟΠΙΝΓΚ Λαζούρας Λάμπρος 3.1 Τι κοινό έχουν το Bodybuilding, το Baseball και η Ποδηλασία; 3.2 Πέρα από την τιμωρία: Μια εναλλακτική προσέγγιση στην πρόληψη του ντόπινγκ. 3.3 Ηθική στάση και ηθική αποδέσμευση: Είναι οι χρήστες απαγορευμένων ουσιών λιγότερο ηθικοί;... 3.4 Ότι είναι νόμιμο είναι και ηθικό; 3.5 Γνωστικές-κοινωνικές προσεγγίσεις.. 3.6 Ολοκληρωμένα μοντέλα πρόβλεψης της συμπεριφοράς.. 71 72 74 76 77 80 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ Μπαρκούκης Βασίλειος 4.1 Εισαγωγή 4.2 Κοινωνικοί παράγοντες και διαδικασία λήψης απόφασης για χρήση ουσιών ντόπινγκ 4.3 Ο ρόλος των κινήτρων στην διαμόρφωση της απόφασης για χρήση απαγορευμένων ουσιών... 4.4 Αντιλήψεις για την επιτυχία και πρόθεση για χρήση απαγορευμένων ουσιών 4.5 Σύνθεση των ερευνητικών ευρημάτων... 4.6 Σύνοψη 50 50 56 61 65 67 vi

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΔΕΝ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΕΝΑ ΑΠΛΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ; ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ Τσορμπατζούδης Χαράλαμπος 5.1 Εισαγωγή 5.2 Σύντομη εισαγωγή στις θεωρίες περί πλεονεκτημάτων και ισοτιμιών.. 5.3 Ιστορικά στοιχεία 5.4 Τα υπέρ και τα κατά της χρήσης απαγορευμένων ουσιών 5.5 Γραπτό και εθιμικό δίκαιο.. 5.6 Το ντόπινγκ ως πλεονέκτημα. 5.7 Τύποι ψυχολογικών προδιαθέσεων και αγωνιστική ανισότητα.. 5.8 Η επιστημονική και η τεχνολογική ανισότητα... 5.9 Πλεονεκτήματα και ανισοτιμίες σε συζήτηση 5.10 Μονοθεματική προσέγγιση ή διεπιστημονικότητα; 5.11 Ο ρόλος της εκπαίδευσης στο ντόπινγκ... 5.12 Σύνοψη.. 89 90 93 99 99 100 102 103 110 111 113 113 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΩΝ ΟΥΣΙΩΝ Μπαρκούκης Βασίλειος 6.1 Εισαγωγή 6.2 Δράσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση της χρήσης απαγορευμένων ουσιών.. 6.3 Σύνοψη 121 123 140 vii

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια από τις συμβατικές υποχρεώσεις που ανέλαβε η ερευνητική ομάδα από το Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο ενός ερευνητικού προγράμματος που χρηματοδοτήθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Αντιντόπινγκ (WADA). Βασική επιδίωξη των κεφαλαίων και των περιεχομένων του βιβλίου είναι η παρουσίαση των ε- ρευνητικών δεδομένων που έχουν πραγματοποιηθεί με στόχο την καταγραφή, ερμηνεία και πρόβλεψη του φαινομένου του ντόπινγκ στον Ελληνικό χώρο. Το ντόπινγκ και γενικότερα η χρήση παράνομων ουσιών και μεθόδων αποτελεί μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα στο χώρο του υψηλού αγωνιστικού αθλητισμού, για το μέγεθος της οποίας διατυπώνονται διαφορετικές εκτιμήσεις, οι οποίες αποτελούν ένα από τα σημεία της διαφωνίας μεταξύ των διαφόρων αθλητικών επιστημών και της ισχύουσας κοινωνικής πραγματικότητας. Όμως, τα τελευταία χρόνια, εκτός από τον πρωταθλητισμό, τη μαζική άθληση και το χώρο του fitness, εμφανίζονται πιο συχνά περιστατικά κυρίως σε άλλους κοινωνικούς, εκπαιδευτικούς και επαγγελματικούς χώρους. Η παρατήρηση αυτή ενισχύεται από διεθνή ερευνητικά δεδομένα, τα οποία αποτελούν μια προβολή των μελλοντικών εξελίξεων στο ζήτημα του ντόπινγκ και στην πατρίδα μας. Για το λόγο αυτό πολλοί ερευix

ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ - ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ νητές με εξελικτικό και ανθρωπολογικό θεωρητικό υπόβαθρο προτείνουν την ένταξη της θεματικής του ντόπινγκ στο γενικότερο πλαίσιο των συμπεριφορών κλεψίματος και της φυσιολογικής επιδίωξης του ανθρώπου για προσπορισμό πλεονεκτημάτων. Άλλοι ερευνητές υιοθετούν την προοπτική υπό το πρίσμα των εξελίξεων στην έρευνα, ενώ υπάρχουν και μελετητές που αναδεικνύουν τις ιστορικο-φιλοσοφικές πτυχές του ζητήματος της χρήσης παράνομων ουσιών και μεθόδων. Τα τελευταία χρόνια ο WADA διεύρυνε το πλαίσιο της κατανόησης και διαχείρισης του φαινομένου με κοινωνικοψυχολογικές μελέτες, οι οποίες αποτελούν μια ελπιδοφόρα προοπτική για το σχεδιασμό παρεμβάσεων και την ενίσχυση των προσπαθειών για ανάσχεση του φαινομένου. Στο πρώτο κεφάλαιο ο Λάμπρος Λαζούρας, PhD, ψυχολόγος και Λέκτορας του Διεθνούς Τμήματος του Πανεπιστημίου του Sheffield καταπιάνεται με τα συμπληρώματα διατροφής, το ντόπινγκ και τη σχέση τους με τη δημόσια υγεία. Υποστηρίζει ότι το 1994 αποτελεί ένα κομβικό χρονικό σημείο, γιατί το Α- μερικάνικο Κογκρέσο ψήφισε νόμο που επέτρεψε την ελεύθερη διαφήμιση και διάθεση συμπληρωμάτων διατροφής, βιταμινών και παρόμοιων σκευασμάτων. Έκτοτε η αγορά των συμπληρωμάτων διατροφής γνώρισε μεγάλη άνθηση με απρόβλεπτες κοινωνικές, οικονομικές και ψυχολογικές επιπτώσεις τόσο για τους αθλητές όσο και τις ευρύτερες κοινωνικές ομάδες. Στο πλαίσιο αυτό ο ερευνητής εξετάζει την υπόθεση της διόδου, η οποία αναγνωρίζει τα συμπληρώματα διατροφής ως πρόδρομο για τη χρήση ντόπινγκ. Τέλος αναδεικνύει το ρόλο της εκπαίδευσης διατυπώνοντας την θέση ότι αυτή μπορεί να αποτελέσει ανάχωμα στην προσχώρηση σε παράνομες ουσίες ντόπινγκ. Στο δεύτερο κεφάλαιο ο Καθηγητής βιοχημείας της άσκησης κ. Βασίλειος Μούγιος αναπτύσσει τον μακροσκελή κατάx

ΠΡΟΛΟΓΟΣ λογο των συνεπειών που έχει η χρήση απαγορευμένων ουσιών και ντόπινγκ στην υγεία των αθλητών. Αναδεικνύει τα προβλήματα της ερευνητικής μεθοδολογίας των πειραματικών μελετών επικεντρώνοντας στην έλλειψη διπλά τυφλών μελετών, ώστε οι οποιεσδήποτε αλλαγές στην υγεία να μπορούν να αποδοθούν με ασφάλεια στην ερευνώμενη ουσία. Κάνοντας μια συνολική α- ποτίμηση των ερευνητικών δεδομένων από τις βιοιατρικές επιστήμες, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι όσοι, ξεπερνώντας το ηθικά απαράδεκτο του θέματος, επιθυμούν να πειραματιστούν με τη χρήση απαγορευμένων ουσιών ή μεθόδων, καλό θα είναι να σταθμίσουν τα σχετικά επιστημονικά δεδομένα πριν λάβουν την απόφασή τους (Μούγιος, 2013, 39). Ο σκοπός του τρίτου κεφαλαίου του Λάμπρου Λαζούρα, PhD, ψυχολόγου και Λέκτορα του Διεθνούς Τμήματος του Πανεπιστημίου του Sheffield είναι να καταγράψει τους λόγους και τις αιτίες που οδηγούν στο ντόπινγκ μέσα από την ανασκόπηση δημοσιευμένων επιστημονικών μελετών από το χώρο των κοινωνικών επιστημών. Κάνει αναφορά στο ρόλο της ηθικής στάσης και των ηθικών προσανατολισμών των αθλητών και συζητά τα αποτελέσματα μελετών που αφορούν στις κοινωνικές και γνωστικές διαστάσεις του ντόπινγκ. Αναδεικνύει τα πλεονεκτήματα από την εκτίμηση του ρόλου της ευγενούς άμιλλας και της ηθικής αποδέσμευσης ως ψυχολογικών μηχανισμών που ενεργοποιούνται για να προστατέψουν την αυτο-εικόνα του ατόμου, όταν αυτό σχεδιάζει και εκδηλώνει συμπεριφορές που είναι αντίθετες με τα κοινωνικά πρότυπα, τις κοινωνικές συμβάσεις, ή ακόμη και με τις προσωπικές ηθικές αξίες του ατόμου. Παρουσιάζει ορισμένα δοκιμασμένα μοντέλα πρόβλεψης της συμπεριφοράς, επικεντρώνοντας σε μοντέλα σύνθεσης που μελετούν την συνδυασμένη επίδραση προδιαθέσεων και στοιχείων της κατάστασης στην πρόβλεψη της ανθρώπινης συμπεxi

ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ - ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ριφοράς. Παρουσιάζει μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού και χρηματοδοτήθηκε εξολοκλήρου από το πρόγραμμα κοινωνικής έρευνας του WADA. Τα αποτελέσματα της έρευνας υποστήριξαν τις σχέσεις μεταξύ προδιαθέσεων και στοιχείων της κατάστασης και καταδεικνύουν την ανάγκη για υιοθέτηση ολοκληρωμένων θεωρητικών μοντέλων στην έρευνα των ψυχολογικών παραμέτρων του ντόπινγκ. Στο τέταρτο κεφάλαιο ο Λέκτορας του ΤΕΦΑΑ του ΑΠΘ κ. Βασίλειος Μπαρκούκης διαπιστώνει ότι η πρακτική της τιμωρίας και του εκφοβισμού δεν απέδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα στην αντιμετώπιση της χρήσης ουσιών ντόπινγκ. Αυτό οδήγησε στην προσπάθεια για πληρέστερη κατανόηση των ψυχολογικών διαδικασιών που συνδέονται με τη χρήση ουσιών ντόπινγκ. Στη βάση αυτών των διαδικασιών προτείνει στρατηγικές και δράσεις που στοχεύουν πλέον στην πρόληψη και όχι στην αντιμετώπιση της χρήσης ουσιών ντόπινγκ. Αναδεικνύει το ρόλο μιας σειράς προδιαθέσεων, οι οποίες μπορούν να αποτελέσουν έναν ισχυρό προστατευτικό παράγοντα κατά της χρήσης απαγορευμένων ουσιών. Τέλος, επισημαίνει, ότι οι δράσεις ενημέρωσης για την πραγματική συχνότητα χρήσης, τις επιπτώσεις στην υγεία, τα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν και τις στρατηγικές για αντίσταση στους πειρασμούς θα δώσουν επιπλέον εφόδια στους αθλητές/-τριες ώστε να λάβουν την αποτρεπτική απόφαση σχετικά με τη χρήση ουσιών ντόπινγκ. Στο πέμπτο κεφάλαιο ο Καθηγητής αθλητικής ψυχολογίας του ΤΕΦΑΑ του ΑΠΘ Χαράλαμπος Τσορμπατζούδης διατυπώνει ορισμένες αιτιολογικές ερμηνείες στο ερώτημα γιατί το ντόπινγκ δεν αποτελεί ένα απλό πλεονέκτημα στον αθλητισμό; Κατά την άποψή του η αποτίμηση της κατάστασης που επικρατούσε πριν μερικά χρόνια επιτρέπει το συμπέρασμα ότι οι βιοιxii

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ατρικές προσεγγίσεις, με την υιοθέτηση εκφοβιστικών κυρίως πρακτικών, δεν είχαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα στην εξήγηση και ανάσχεση του φαινομένου και ότι άρχισε να αναδεικνύεται ευρύτερα ο ρόλος των μαθησιακών και κοινωνικοψυχολογικών δεδομένων. Σε ιδιαίτερη ενότητα περιγράφει και αναλύει το θεώρημα πώς η χρήση νέων τεχνολογιών και τεχνικών, διεύρυνε την απόσταση της σωματικότητας του αθλητή από την επίδοση ή την απόδοσή του και δημιούργησε μια ασαφή εικόνα για την ατομική του ευθύνη. Αναδεικνύει τα αδύνατα σημεία των θεωριών που έχουν διατυπωθεί για τις ισοτιμίες και προτρέπει στην υιοθέτηση πιο ολιστικών και διεπιστημονικών προσεγγίσεων για διευρυμένη κατανόηση και πιο ανθρωπιστική αντιμετώπιση του φαινομένου του ντόπινγκ. Η επιχειρηματολογία του καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το ντόπινγκ είναι γενικότερο κοινωνικό φαινόμενο που αγγίζει όλα τα στρώματα της κοινωνίας, όλες τις ηλικίες και πολλούς επαγγελματικούς χώρους. Και ως τέτοιο πρέπει να ενταχθεί στα ζητήματα της δημόσιας και κοινωνικής υγείας. Αντίστοιχα, πολυδιάστατες πρέπει να είναι και οι προσεγγίσεις για την αντιμετώπισή του. Στο έκτο κεφάλαιο ο Βασίλειος Μπαρκούκης, Λέκτορας του ΤΕΦΑΑ του ΑΠΘ, παρουσιάζει τους άξονες ενός παρεμβατικού προγράμματος, το οποίο περιλαμβάνει: α) ενότητες ενημέρωσης, β) δράσεις για την αποδυνάμωση των αμυντικών μηχανισμών των αθλητών/-τριών, γ) δράσεις για την αύξηση της αποτελεσματικής αντίστασης στους πειρασμούς, δ) ενότητες για την ψυχολογική ενδυνάμωση των αθλητών/-τριών κατά τη διαδικασία λήψης απόφασης σχετικά με τη χρήση απαγορευμένων ουσιών, και ε) δραστηριότητες συνεργατικής μάθησης. Το πρόγραμμα παρέχει ένα πλαίσιο που ενσωματώνει τα πορίσματα των πλέον σύγχρονων ερευνών και καλύπτει τα κενά άλλων δράσεων που διάσπαρτα έχουν προηγηθεί. Προτρέπει για συxiii

ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ - ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ στηματική αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των στόχων του προγράμματος, ώστε να αναδειχθεί το πραγματικό μέγεθος και η συμβολή του στην ανάσχεση του φαινομένου του ντόπινγκ. Κλείνοντας την προλογική αυτή ενότητα της συνοπτικής παρουσίασης των περιεχομένων, δηλώνουμε ότι η ανατροφοδότηση από τους αναγνώστες είναι επιθυμητή και θα βοηθήσει στη μελλοντική βελτίωση των κειμένων και των θεματολογιών που αναπτύσσονται στο βιβλίο. Ως εκδότες αυτού του εγχειριδίου, που συνοψίζει τα νέα ευρήματα και τις τάσεις στο χώρο των απαγορευμένων ουσιών και του ντόπινγκ, σας ευχόμαστε καλό διάβασμα. Χαράλαμπος Τσορμπατζούδης Βασίλειος Μπαρκούκης Λάμπρος Λαζούρας xiv

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ Λαζούρας Λάμπρος, PhD, Λέκτορας Ψυχολογίας, International Faculty of the University of Sheffield 1.1 Εισαγωγή Το 1997 ξεκίνησα να γυμνάζομαι συστηματικά. Στο γυμναστήριο που πήγαινα, κάπου σε μια γειτονιά στο κέντρο της Α- θήνας, μια μέρα με πλησίασε ένας προπονητής και μου είπε πως έχω δυνατότητες να βελτιώσω σημαντικά την απόδοσή μου, αρκεί να χρησιμοποιούσα τη σωστή στρατηγική. Η στρατηγική αυτή είχε δύο σκέλη. Το πρώτο αφορούσε τη δομή της προπόνησης και περιλάμβανε την εναλλαγή ορισμένων ασκήσεων σε τακτά χρονικά διαστήματα. Το δεύτερο σκέλος αφορούσε στη βελτιστοποίηση της διατροφής. Αυτό είχε να κάνει με την ποσότητα και την ποιότητα των τροφών που κατανάλωνα, αλλά κυρίως με τη χρήση ειδικών συμπληρωμάτων διατροφής. Τα συμπληρώματα αυτά ήταν σκευάσματα που υποτίθεται ότι θα βελτίωναν την αθλητική απόδοση και θα ενίσχυαν την άμυνα και την καλή λειτουργία του οργανισμού. Εκείνη την εποχή υπήρχαν μόνο λίγα καταστήματα στην Αθήνα που πωλούσαν συμπληρώματα διατροφής για αθλητές. Ακολουθώντας 1

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ πιστά τις προτροπές του προπονητή, ορισμένες μέρες, όταν έ- νιωθα έλλειψη ενέργειας, έπινα ενεργειακά ποτά με καφεΐνη και γκουαράνα πριν την προπόνηση. Αμέσως μετά την άσκηση κατανάλωνα σκόνη πρωτεΐνης ορού γάλακτος (whey protein) για να έχω γρηγορότερη αποκατάσταση και ενίοτε χρησιμοποιούσα σκευάσματα πολυβιταμινών για να τονώσω τη φυσική άμυνα του οργανισμού μου. Πριν το 1994, τα περισσότερα από αυτά τα σκευάσματα ήταν είτε άγνωστα, είτε δυσεύρετα στην ελληνική αγορά. Αν κάποιος ήθελε να καταναλώσει πρωτεΐνη σε σκόνη ή πολυβιταμίνες και μέταλλα δεν είχε παρά να αγοράσει παιδικές τροφές. Σήμερα, το 2013, κάθε φορά που τελειώνω την προπόνηση στο γυμναστήριο μέσα στα αποδυτήρια συναντώ αρκετά άτομα που κουβαλούν μαζί τους shakers, αμπούλες και μπουκάλια με χρωματιστά υγρά, κουτάκια με βιταμίνες και γυάλινα δοχεία με πολύχρωμα χάπια. Όλα νόμιμα και αγορασμένα από τα διάφορα καταστήματα συμπληρωμάτων διατροφής στις γειτονιές της Θεσσαλονίκης ή από διαδικτυακά καταστήματα στην άλλη ά- κρη της Ευρώπης ή της Αμερικής. Τα χρησιμοποιούν άτομα διαφόρων ηλικιών, κυρίως νέοι αθλούμενοι αλλά και άτομα μέσης ηλικίας που δε στοχεύουν απαραίτητα στον πρωταθλητισμό. Πρόκειται για αγωνιστές της ζωής που ξεκλέβουν μια-δυο ώρες την ημέρα για να τις αφιερώσουν στον εαυτό τους. Το κυριότερο συμπέρασμα αυτής της αναπόλησης είναι ότι τα σκευάσματα που κάποτε γνώριζα θεωρούνται πια ξεπερασμένα. Νέα σκευάσματα, φόρμουλες και πατέντες συμπληρωμάτων διατροφής κυκλοφορούν καθημερινά στο εμπόριο. Πράγματι μια μεγάλη ποικιλία διατροφικών συμπληρωμάτων είναι διαθέσιμη στην αγορά και είναι αρκετά μεγάλη για να ικανοποιήσει και τους πιο απαιτητικούς. 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Την ίδια στιγμή, στη διαδικτυακή σελίδα του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ) αναρτώνται περιστασιακά αναφορές και προειδοποιήσεις ανάκλησης διατροφικών συμπληρωμάτων. Στις περισσότερες ανακοινώσεις του, ο ΕΟΦ προτρέπει τους καταναλωτές να μην προτιμούν προϊόντα που πωλούνται στο διαδίκτυο καθώς είναι δύσκολο να ελεγχθεί και να πιστοποιηθεί η ποιότητα και η ασφάλειά τους. Ο συνήθης λόγος α- νάκλησης είναι ότι ορισμένες παρτίδες διατροφικών συμπληρωμάτων ήταν επιμολυσμένες με τοξικές ουσίες (π.χ. βαρέα μέταλλα), ή με παράνομα βελτιωτικά της αθλητικής απόδοσης, όπως τα αναβολικά στεροειδή και άλλες ουσίες ντόπινγκ. Κατά συνέπεια προκύπτουν ερωτήματα. Είναι άραγε τα διατροφικά συμπληρώματα επικίνδυνα για την υγεία; Μήπως τα προϊόντα που ανακαλούνται αποτελούν μεμονωμένες περιπτώσεις, όπως άλλωστε συμβαίνει και σε άλλα προϊόντα όπως τα γάλατα, τα γιαούρτια, τα ψάρια και τα κρέατα; Τι είναι αυτό που άλλαξε στην αγορά των συμπληρωμάτων διατροφής από το 1994 μέχρι σήμερα και οδήγησε σε πληθώρα σκευασμάτων και επιλογών; Σε ποιους απευθύνονται τα συμπληρώματα διατροφής; Μπορεί η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής από αθλητές να κριθεί παράνομη και να συμπεριληφθεί στις απαγορευμένες μεθόδους ντόπινγκ; Αυτά είναι ορισμένα από τα ερωτήματα, στα οποία θα γίνει προσπάθεια να δοθεί απάντηση σ αυτό το κεφάλαιο, ξεκινώντας από μια σύντομη ανασκόπηση στην ανάπτυξη της αγοράς των συμπληρωμάτων διατροφής. 1.2 1994: το έτος ορόσημο για τη βιομηχανία συμπληρωμάτων διατροφής Το 1994, μετά από έντονες πιέσεις από εμπόρους και εταιρίες συμπληρωμάτων διατροφής, το Αμερικάνικο Κογκρέσο ψήφισε ένα νόμο (Dietary Supplement Health and Education Act 3

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ of 1994 ή DSHEA) που επέτρεπε την ελεύθερη διαφήμιση και διάθεση συμπληρωμάτων διατροφής, βιταμινών και συναφών σκευασμάτων (π.χ., φυτικά προϊόντα, φυτικά συμπληρώματα διατροφής, βότανα κ.λπ.). Σύμφωνα με το DSHEA οι αρμοδιότητες της υπηρεσίας ελέγχου τροφίμων της Αμερικής (FDA) περιορίστηκαν σημαντικά όσον αφορά τον έλεγχο και την πιστοποίηση ποιότητας και ασφάλειας των συμπληρωμάτων διατροφής. Συγκεκριμένα, ο μόνος υπεύθυνος για τη διασφάλιση της ποιότητας των διατροφικών συμπληρωμάτων ήταν οι κατασκευάστριες εταιρίες. Συνεπώς, για να γίνει διαθέσιμο ένα συμπλήρωμα διατροφής στο ευρύ κοινό αρκούσε μια ανακοίνωση της εταιρίας που το κατασκεύαζε ότι το προϊόν έχει ελεγχθεί και είναι ασφαλές ως προς τη χρήση του, χωρίς κανένα περαιτέρω έλεγχο από την υπηρεσία τροφίμων, φαρμάκων ή κάποιου άλλου ελεγκτικού μηχανισμού. Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν να αναγράφονται τα διατροφικά στοιχεία του συμπληρώματος και να επισημαίνεται στους καταναλωτές ότι η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής δεν αποσκοπεί στην αντικατάσταση μιας ισορροπημένης διατροφής, τη διάγνωση και τη θεραπεία ασθενειών. Με απλά λόγια, οι κατασκευαστές συμπληρωμάτων διατροφής δεν είναι υποχρεωμένοι να γνωστοποιήσουν τα προϊόντα τους στις αρμόδιες ελεγκτικές υπηρεσίες και ο λόγος τους αποτελεί το κυριότερο εχέγγυο για την ασφάλεια και ποιότητα των προϊόντων τους. Επίσης, σύμφωνα με το DSHEA ο υπεύθυνος καταναλωτής θα πρέπει να φροντίζει να ενημερώνεται κατάλληλα πριν την αγορά συμπληρωμάτων διατροφής. 1.3 Ποιος χρησιμοποιεί συμπληρώματα διατροφής; Η ελεύθερη κυκλοφορία των συμπληρωμάτων διατροφής χωρίς αυστηρές προδιαγραφές ποιοτικού ελέγχου, σε συνδυασμό με την αύξηση των τιμών των φαρμακευτικών προϊόντων 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 οδήγησε στην αλματώδη ανάπτυξη της βιομηχανίας συμπληρωμάτων διατροφής. Οι Marcus και Grollman (2013) ανέφεραν ότι το 2001, οχτώ μόλις χρόνια μετά την ψήφιση του DSHEA, η μέση ετήσια κατανάλωση συμπληρωμάτων διατροφής στην Αμερική κοστολογούνταν στα 17.8 δις δολάρια. Επίσης, σύμφωνα με μια άλλη μελέτη, το 2005 οι πωλήσεις συμπληρωμάτων διατροφής πέρασαν τα 20 δις δολάρια και, από το 2003 ως το 2006, περίπου οι μισοί Αμερικανοί, ανάμεσα τους περίπου το 70% των ηλικιωμένων άνω των 70 ετών, δήλωναν ότι χρησιμοποιούν τακτικά συμπληρώματα διατροφής (Bailey et al., 2011. Chiou et al., 2011). Μια διαχρονική συγκριτική μελέτη στην Ευρώπη (Skeie et al., 2009) έδειξε ότι κατά την πενταετία 1995-2000 τα ποσοστά χρήσης συμπληρωμάτων διατροφής διέφεραν σημαντικά μεταξύ των χωρών αλλά και μεταξύ των δύο φύλων. Συγκεκριμένα, στις γυναίκες αποδίδονταν υψηλότερα ποσοστά κατανάλωσης συμπληρωμάτων διατροφής σε σχέση με τους άντρες και το ποσοστό χρήσης ήταν πολύ μεγαλύτερο στις βόρειες απ ό,τι στις Μεσογειακές χώρες. Για παράδειγμα ενώ η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής στη Δανία ήταν 51% στους άντρες και 65.8% στις γυναίκες, τα αντίστοιχα ποσοστά στην Ελλάδα ήταν 2% και 6.7%. Αυτά τα ευρήματα επισημαίνουν την διακύμανση στη συχνότητα χρήσης συμπληρωμάτων διατροφής στο γενικό πληθυσμό. Όμως η έγκυρη και αξιόπιστη καταγραφή της χρήσης συμπληρωμάτων διατροφής στο γενικό πληθυσμό είναι δύσκολο να πραγματοποιηθεί για τους εξής λόγους. Πρώτον, τα συμπληρώματα διατροφής ποικίλουν και περιλαμβάνουν διάφορες κατηγορίες σκευασμάτων που έχουν διαφορετικές χρήσεις και σκοπούς. Αυτή η ποικιλία αφενός μεν δεν αποτυπώνεται συνήθως στις σχετικές μελέτες και αφετέρου επικρατεί σύγχυση ό- σον αφορά την κατάταξή τους σε διάφορες κατηγορίες. Δεύτε- 5

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ ρον, τα συμπληρώματα διατροφής έχουν κόστος και συνεπώς η χρήση τους είναι πιθανό να συμβαδίζει με την οικονομική ευμάρεια του πληθυσμού. Είναι πιο εύκολο για έναν εύπορο άνθρωπο να καταναλώσει συμπληρώματα διατροφής παρά για έναν άπορο ή κάποιον με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες. Μάλιστα, μια πρόσφατη οικονομική μελέτη (Schroeter et al., 2013) προτείνει ότι η χρήση ορισμένων τύπων συμπληρωμάτων διατροφής (π.χ., βιταμίνες) πρέπει να θεωρείται ως δείκτης υγιούς διατροφής. 1.4 Συμπληρώματα διατροφής και αθλητισμός Η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής είναι ευρέως διαδεδομένη στο χώρο του επαγγελματικού και του ερασιτεχνικού α- θλητισμού, αλλά και στο πλαίσιο της φυσικής δραστηριότητας. Οι μελέτες καταγραφής του φαινομένου σε αθλητές και ασκούμενους τείνουν να είναι πιο ακριβείς από αυτές που έχουν διεξαχθεί σε γενικό πληθυσμό κυρίως επειδή η έμφαση δίνεται σε συγκεκριμένες κατηγορίες συμπληρωμάτων που υποβοηθούν ή ενισχύουν την αθλητική απόδοση. Η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής είναι αρκετά δημοφιλής σε αθλητές υψηλού επιπέδου που συμμετέχουν σε διεθνείς αθλητικές διοργανώσεις και στους Ολυμπιακούς αγώνες (Tsitsimpikou et al., 2009). Στα πλαίσια του ερασιτεχνικού αθλητισμού και της φυσικής δραστηριότητας, οι Backhouse και συν. (2011) αναφέρουν σχετικές μελέτες που δείχνουν ότι πάνω από 85% των φοιτητών και 71% μαθητών Γυμνασίου-Λυκείου που γυμνάζονται χρησιμοποιούν συστηματικά συμπληρώματα διατροφής. Μια πρόσφατη μελέτη (Tsitsimpikou et al., 2011) που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα σε 329 ενήλικες αθλούμενους από γυμναστήρια της Αθήνας, έδειξε ότι το 41% χρησιμοποιούσε συμπληρώματα διατροφής τα πιο δημοφιλή συμπληρώματα ήταν τα αμινοξέα, διάφορα 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 είδη πρωτεϊνών και οι βιταμίνες. Από το σύνολο των χρηστών, οι περισσότεροι (61.7%) αγόραζαν τα σκευάσματα από καταστήματα συμπληρωμάτων διατροφής, ενώ μόλις 17.1% είχαν συμβουλευθεί κάποιον ειδικό (π.χ., αθλητίατρο, γιατρό, διατροφολόγο). Τα στοιχεία από το γενικό πληθυσμό αλλά και από το χώρο της άθλησης υποδεικνύουν ότι η βιομηχανία συμπληρωμάτων διατροφής βρίσκεται σε άνθηση, τουλάχιστον κατά την τελευταία δεκαετία, καθώς και ότι το μέλλον της θα είναι επίσης προσοδοφόρο με το διαδίκτυο να αποτελεί το κύριο μέσο προώθησης των συμπληρωμάτων διατροφής σε όλο τον κόσμο, ανεξαρτήτως γεωγραφικών συνόρων. Σε χαμηλότερες τιμές από τα συμβατικά καταστήματα, ο καταναλωτής έχει πλέον μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή του μεγάλη ποικιλία συμπληρωμάτων διατροφής, μπορεί να συγκρίνει τιμές, να διαμορφώσει το πλάνο των αγορών του σε σχέση με τις οικονομικές του δυνατότητες και, ακολούθως, να επιλέξει τα συμπληρώματα διατροφής που επιθυμεί. Η αγορά πραγματοποιείται εξ ολοκλήρου μέσω του διαδικτύου και τα προϊόντα φτάνουν μετά από λίγες ημέρες στον τελικό καταναλωτή μέσω ταχυδρομικής αποστολής. Το βασικό ερώτημα όμως παραμένει. Είναι απολύτως ασφαλή; Αρκεί η δέσμευση των εταιριών για τη διασφάλιση της ποιότητας; Μήπως είναι απαραίτητοι πιο εντατικοί έλεγχοι για την προστασία των καταναλωτών; 1.5 Συμπληρώματα διατροφής: Πρόδρομος του ντόπινγκ ή ασφαλής εναλλακτική λύση για τη βελτίωση της αθλητικής απόδοσης; Στην προηγούμενη ενότητα τονίστηκε ότι η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής είναι αρκετά δημοφιλής στον αθλητισμό, από τους επαγγελματίες και υψηλού αγωνιστικού επιπέδου α- 7

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ θλητές αλλά και από τους ασκούμενους στα γυμναστήρια. Ο κυριότερος λόγος για τη χρήση τους είναι ότι τα συμπληρώματα διατροφής έχουν ευεργετικές ιδιότητες στην αθλητική απόδοση. Για παράδειγμα, η πρόσληψη πρωτεϊνών και αμινοξέων θεωρείται ότι βοηθά σημαντικά στην αποκατάσταση μετά από την έντονη προπόνηση ή φυσική δραστηριότητα, και βοηθά στην ανάπτυξη της καθαρής μυϊκής μάζας στην προπόνηση με αντιστάσεις. Μάλιστα, η Διεθνής Εταιρία Αθλητικής Διατροφής (International Society of Sports Nutrition) το 2007 ανακοίνωσε τις επίσημες θέσεις της για τη χρήση πρωτεϊνών και αμινοξέων, στις οποίες μεταξύ άλλων αναφέρει ότι η λήψη 1.4 2.0 γρ. πρωτεΐνης ανά κιλό (Kgr) σωματικού βάρους έχει ευεργετικές ιδιότητες σε άτομα που ασκούνται συστηματικά, δεν επιβαρύνει τον οργανισμό και βοηθά στην αποκατάσταση των μυών έπειτα από την άσκηση ή την προπόνηση. Επίσης, η λήψη συγκεκριμένων τύπων αμινοξέων (π.χ., BCAA) ενισχύει την αθλητική απόδοση και την αποκατάσταση από την άσκηση (Campbell et al., 2007). Παρόμοια ευρήματα έχουν διαπιστωθεί και σε άλλες εμπειρικές μελέτες αναφορικά με τη χρήση της κρεατίνης, η οποία βοηθά στην αντιμετώπιση της συσσώρευσης γαλακτικού οξέως στους μυς και την αύξηση της παραγωγής ενέργειας κατά τη διάρκεια της προπόνησης (π.χ., Jager et al., 2008). Δεδομένου ότι τα παραπάνω συμπληρώματα διατροφής δεν αποτελούν απαγορευμένες ουσίες ή μεθόδους ντόπινγκ, κάποιος μπορεί εύλογα να ισχυριστεί ότι τα συμπληρώματα διατροφής είναι μια ασφαλής εναλλακτική λύση για αθλητές που επιθυμούν να βελτιώσουν την απόδοσή τους. Και αυτό θα ήταν μια πραγματικότητα, αν η αγορά των συμπληρωμάτων διατροφής στηριζόταν μόνο στη διάθεση προϊόντων όπως οι πρωτεΐνες, οι βιταμίνες, τα αμινοξέα και η κρεατίνη. 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Όμως αρκετές εταιρίες προωθούν συμπληρώματα διατροφής που συχνά μοιάζουν με απαγορευμένες ουσίες, είτε περιέχουν συστατικά που θα μπορούσαν να δώσουν ένα ψευδές θετικό αποτέλεσμα σε έναν έλεγχο ντόπινγκ. Τα προ-ορμονικά (prohormones) συμπληρώματα διατροφής καθώς και τα λεγόμενα βελτιωτικά της σεξουαλικής ζωής (sexual life enhancers) ή τα προωθητικά τεστοστερόνης (testo boosters) αποτελούν τον κακό λύκο που έρχεται να μολύνει το χώρο της αθλητικής διατροφής. Μια σύντομη ανασκόπηση στις ανακλήσεις συμπληρωμάτων διατροφής από τον ΕΟΦ είναι αρκετή για να δείξει ότι τα περισσότερα νόμιμα σκευάσματα που υπόσχονται αναβολικές ιδιότητες όπως η ενίσχυση των ορμονών και η αύξηση της τεστοστερόνης είναι ουσιαστικά σκευάσματα επιμολυσμένα με απαγορευμένες ουσίες ντόπινγκ (π.χ., δεϋδροεπιανδροστερόνη ή DHEA) ή άλλες φαρμακευτικές ουσίες που χορηγούνται μόνο με ιατρική συνταγή (π.χ., Ταδαλαφίλη ή Viagra). Επίσης, το 2000 ο Nortier και οι συνεργάτες του δημοσίευσαν μια σχετική μελέτη στο έγκριτο ιατρικό περιοδικό The New England Journal of Medicine, στην οποία διαπίστωσαν ότι ένα σφάλμα στην παραγωγή και συσκευασία διατροφικών συμπληρωμάτων για απώλεια βάρους είχε ως αποτέλεσμα την μόλυνση των συγκεκριμένων σκευασμάτων με μια ουσία που προκαλεί ουροθηλιακό καρκίνωμα μια συχνή μορφή καρκίνου στις δυτικές κοινωνίες. Μια άκρως αποκαλυπτική μελέτη για την ποιότητα και την ασφάλεια των συμπληρωμάτων διατροφής δημοσιεύτηκε το 2008 από τον Geyer και τους συνεργάτες του στο ειδικό τεύχος για το ντόπινγκ του περιοδικού Journal of Mass Spectrometry. Η μελέτη ανέλυσε τα συστατικά 634 νόμιμων διατροφικών συμπληρωμάτων που είχαν αγοραστεί σε 13 διαφορετικές χώρες την περίοδο 2001-2002. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι περίπου 15% των συμπληρωμάτων διατροφής που ελέγχθηκαν ήταν επιμολυσμένα με απαγο- 9

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ ρευμένες ουσίες ντόπινγκ, όπως αναβολικά στεροειδή και προορμονικές ουσίες. Στην ίδια μελέτη αναφέρεται ότι ακόμη και σκευάσματα βιταμινών C και μαγνησίου ήταν νοθευμένα με την ουσία στανοζολόλη (stanozolol) την ουσία που κόστισε το χρυσό μετάλλιο και κατέστρεψε την καριέρα του διάσημου Καναδού δρομέα Ben Johnson στην Ολυμπιάδα της Σεούλ το 1988. Με βάση αυτά τα ευρήματα έχουν υποστηριχθεί οι θέσεις αθλητών που κατηγορήθηκαν για ντόπινγκ, ενώ είχαν καταναλώσει νόμιμα συμπληρώματα διατροφής, τα οποία, χωρίς οι χρήστες να το γνωρίζουν, περιείχαν απαγορευμένες ουσίες (Striegel, Vollkomer, Horstmann, & Niess, 2005). Τα παραπάνω ευρήματα επισημαίνουν ότι ακόμη και τα διατροφικά συμπληρώματα, τα οποία σε γενικές γραμμές θεωρούνται ασφαλή για τον ανθρώπινο οργανισμό και δεν ενοχοποιούνται για ντόπινγκ (π.χ., πρωτεΐνες, βιταμίνες), ενδέχεται στην πραγματικότητα να περιέχουν απαγορευμένες και επικίνδυνες για την ανθρώπινη υγεία ουσίες. Μια λύση θα ήταν να επιβληθούν αυστηρότεροι έλεγχοι στις εταιρίες παραγωγής συμπληρωμάτων διατροφής, να πραγματοποιούνται τακτικοί ποιοτικοί έλεγχοι και να βελτιωθεί το καθεστώς αναγραφής των διατροφικών στοιχείων των συμπληρωμάτων διατροφής, έτσι ώστε οι τελικοί καταναλωτές να είναι πλήρως ενημερωμένοι για τις ουσίες που αποφασίζουν να αγοράσουν και να καταναλώσουν. Όμως, ακόμη κι αν διασφαλιζόταν η καθαρότητα των συμπληρωμάτων διατροφής, σχετικές μελέτες δείχνουν ότι η χρήση τους θα εξακολουθούσε να ενέχει κινδύνους για την υγεία και για την εμπλοκή των αθλητών με το ντόπινγκ. Οι αθλητές και οι ασκούμενοι που χρησιμοποιούν συμπληρώματα διατροφής συνήθως καταναλώνουν παράλληλα περισσότερο από ένα διατροφικό συμπλήρωμα. Η μέθοδος αυτή είναι γνωστή ως stacking (μια ελεύθερη απόδοση του όρου στην 10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ελληνική γλώσσα είναι η σώρευση ) και αφορά στην ταυτόχρονη λήψη διαφορετικών συμπληρωμάτων διατροφής. Μ αυτό τον τρόπο οι χρήστες πιστεύουν ότι προσλαμβάνουν ταυτόχρονα διάφορα συστατικά που θα ενισχύσουν την απόδοσή τους, αλλά δεν υπάρχουν επαρκείς επιστημονικές μελέτες που να υποστηρίζουν αυτή την άποψη (Lazuras & Barkoukis, in press). Μάλιστα, μια σχετική μελέτη αναφέρει ότι ορισμένοι αθλητές χρησιμοποιούν ως και 20 διαφορετικά συμπληρώματα διατροφής ημερησίως προκειμένου να βελτιώσουν την απόδοσή τους και αγνοώντας τις πιθανές επιπτώσεις αυτής της πρακτικής στον οργανισμό τους και κυρίως σε όργανα που αφορούν το μεταβολισμό των τροφών όπως το ήπαρ (Petroczi, Naughton, Mazanov, Holloway, & Bingham, 2007). Μετά την αξιολόγηση των λόγων που δήλωναν οι αθλητές για τη χρήση συμπληρωμάτων διατροφής, οι ερευνητές κατέληξαν ότι υπάρχουν αρκετά κενά στις γνώσεις και την κατανόηση των αθλητών σχετικά με τα πραγματικά οφέλη των συμπληρωμάτων διατροφής στην υγεία. Αυτά τα κενά μπορούν να καλυφθούν επαρκώς από σχετικές εκπαιδευτικές παρεμβάσεις, οι οποίες όμως ακόμη δεν έχουν δει το φως της δημοσιότητας. Ένα ακόμη επιχείρημα ενάντια στη χρήση των συμπληρωμάτων διατροφής και ίσως το ισχυρότερο επιχείρημα μέχρι στιγμής παρουσιάζεται από την υπόθεση της διόδου. Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση, η συστηματική λήψη συμπληρωμάτων διατροφής ενισχύει την αντίληψη της χρήσης ουσιών για τη βελτίωση της αθλητικής απόδοσης και συνεπώς οδηγεί πιο εύκολα στη χρήση παράνομων ουσιών ντόπινγκ (δηλαδή τα συμπληρώματα διατροφής αποτελούν τη δίοδο για τη χρήση ουσιών ντόπινγκ). Αυτή η θέση έχει υποστηριχτεί από σχετικές μελέτες που δείχνουν ότι συγκριτικά με τους μη-χρήστες, ένα μεγαλύτερο ποσοστό χρηστών συμπληρωμάτων διατροφής ε- 11

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ μπλέκεται και στη χρήση ουσιών ντόπινγκ (Backhouse et al., 2011 Petroczi & Aidman, 2008). Οι Papadopoulos και συν. (2006) αναφέρουν σχετικά ότι οι φοιτητές που χρησιμοποιούσαν συμπληρώματα διατροφής ως μέρος της καθημερινής τους άσκησης ήταν τέσσερις φορές πιο πιθανό να αναφέρουν και χρήση ουσιών ντόπινγκ (π.χ., αναβολικά στεροειδή). Βέβαια τα κίνητρα για χρήση ουσιών ντόπινγκ διαφέρουν μεταξύ αθλητών και ασκουμένων. Οι αθλητές έχουν σκοπό να βελτιώσουν την απόδοσή τους και να κατακτήσουν μετάλλια και νίκες, ενώ οι ασκούμενοι ενδιαφέρονται περισσότερο για τα αισθητικά αποτελέσματα της χρήσης ουσιών (Papadopoulos et al., 2006 Tsochas, Lazuras, & Barkoukis, 2013). Οι μελέτες που υποστηρίζουν την υπόθεση της διόδου στηρίζονται σε συσχετίσεις και όχι σε εξέταση αιτιώδους συνάφειας. Δεν υπάρχουν δηλαδή προοπτικές μελέτες που δείχνουν ότι σε βάθος χρόνου η χρήση συμπληρωμάτων διατροφής όντως οδηγεί στο ντόπινγκ. Ακόμη, οι σχετικές έρευνες δείχνουν ότι μεταξύ των αθλητών χρηστών συμπληρωμάτων διατροφής μόνο ένα ποσοστό (περίπου 1 στους 5) χρησιμοποιεί ουσίες ντόπινγκ (Backhouse et al., 2011). Αυτό σημαίνει ότι αρκετοί αθλητές θα προσχωρήσουν στη λήψη παράνομων ουσιών κατευθείαν, χωρίς να χρειάζεται να περάσουν από ένα είδος προπαρασκευαστικού σταδίου (π.χ., συμπληρώματα διατροφής). 1.6 Ασφαλής χρήση των συμπληρωμάτων διατρο φής: Ο ρόλος της εκπαίδευσης Οι παραπάνω απόψεις εγείρουν δύο σημαντικά ερωτήματα για τη χρήση συμπληρωμάτων διατροφής. Πρώτον, κατά πόσο τα διατροφικά συμπληρώματα είναι ασφαλή και καθαρά από οποιεσδήποτε άλλες τοξικές ή απαγορευμένες ουσίες ντόπινγκ. 12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Αν η ποιότητα και η καθαρότητα των συμπληρωμάτων διατροφής δεν πιστοποιηθεί με σχετικούς ελέγχους από τις αρμόδιες αρχές (π.χ., ΕΟΦ, FDA) τότε οι αθλητές που χρησιμοποιούν συμπληρώματα διατροφής διατρέχουν πάντα τον κίνδυνο να κατηγορηθούν για χρήση ουσιών ντόπινγκ. Πιο σημαντικό επίσης είναι ότι η απουσία ποιοτικών ελέγχων καθιστά τα συμπληρώματα διατροφής επικίνδυνα για τη δημόσια υγεία. Δεδομένης της ευρείας χρήσης αυτών των σκευασμάτων από μια μεγάλη μερίδα ασκούμενων από διαφορετικές ηλικίες, είναι επιτακτική η ανάγκη να διασφαλιστεί η ποιότητα των συμπληρωμάτων διατροφής ως προς τα συστατικά και τις διάφορες εκδοχές τους. Δεύτερον, αν υποτεθεί ότι τα συμπληρώματα διατροφής είναι εντελώς καθαρά από απαγορευμένες ουσίες, τότε η χρήση τους θα μπορούσε να θεωρηθεί ασφαλής εναλλακτική λύση ή πρόδρομος του ντόπινγκ; Οι μελέτες που στηρίζονται στην υ- πόθεση της διόδου υποστηρίζουν ότι η χρήση διατροφικών συμπληρωμάτων αποτελεί τον πρόδρομο του ντόπινγκ, χτίζοντας πεποιθήσεις και ενισχύοντας συμπεριφορές που ενθαρρύνουν τη χρήση ουσιών για τη βελτίωση της απόδοσης. Είναι όμως αξιοσημείωτο ότι μόνο μια μερίδα χρηστών συμπληρωμάτων διατροφής θα προσχωρήσουν στη χρήση ουσιών ντόπινγκ και ότι σχετικές μελέτες κατέδειξαν την ανάγκη για σωστή ενημέρωση και εκπαίδευση γύρω από τη χρήση συμπληρωμάτων διατροφής. Συνεπώς, τα συμπληρώματα διατροφής μπορούν είτε να λειτουργήσουν ως προπαρασκευαστικό στάδιο για τη χρήση ουσιών ντόπινγκ, είτε ως αποτρεπτικός παράγοντας. Αυτό που αναμένεται να διαφοροποιήσει το αποτέλεσμα είναι η εκπαίδευση και η ενημέρωση. Οι περισσότεροι χρήστες συμπληρωμάτων διατροφής ενημερώνονται μέσα από διαφημίσεις και από συζητήσεις με άλλα άτομα οι οποίοι μπορεί να είναι χρήστες 13

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ ή και διακινητές ουσιών ντόπινγκ. Αυτού του είδους η πληροφόρηση μπορεί, σε πολλές περιπτώσεις, να οδηγήσει σε παρανοήσεις και εσφαλμένες αντιλήψεις σχετικά με την ασφαλή χρήση συμπληρωμάτων διατροφής. Ο ρόλος της εκπαίδευσης είναι ιδιαίτερα σημαντικός στην πρόληψη του ντόπινγκ στον αγωνιστικό αθλητισμό. Οι αθλητές είναι πιο πιθανό να βλέπουν το ντόπινγκ (και τη γενικότερη χρήση ουσιών, νόμιμων και παράνομων) σαν ένα μέσο για να πετύχουν το σκοπό τους (π.χ., νίκη στο πρωτάθλημα, κατάκτηση χρυσού μεταλλίου) και όχι σαν αυτοσκοπό. Η εκπαίδευση από τα πρώτα στάδια του αθλητισμού, όπως οι αθλητικές ακαδημίες, θα μπορούσε να θέσει τις βάσεις για την ουσιαστική και διαρκή πρόληψη του ντόπινγκ. Για παράδειγμα, τα κίνητρα ε- νασχόλησης με τον αθλητισμό (π.χ., συμμετέχω στον αθλητισμό για τη χαρά της συμμετοχής και όχι για τα μετάλλια), οι αξίες του ευ αγωνίζεσθαι, καθώς και η σωστή και ολοκληρωμένη ενημέρωση για θέματα αθλητικής διατροφής και ντόπινγκ (π.χ., ασφαλής χρήση συμπληρωμάτων διατροφής, πραγματικά οφέλη των διατροφικών συμπληρωμάτων, κίνδυνοι χρήσης ουσιών ντόπινγκ για την υγεία, άσκηση για υγεία και όχι για αισθητικά αποτελέσματα) μπορούν να προσδιορίσουν το πλαίσιο ανάπτυξης στρατηγικών πρόληψης του ντόπινγκ τόσο στον α- γωνιστικό αθλητισμό, όσο και στο πλαίσιο της φυσικής δραστηριότητας. Αυτή η προσπάθεια όμως θα ήταν μάταιη αν το κοινωνικό πλαίσιο ακύρωνε αυτές τις αρχές και ενίσχυε τη λογική του δυνατότερα, ψηλότερα, γρηγορότερα με κάθε κόστος. 14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1.7 Σύνοψη Τα συμπληρώματα διατροφής αποτελούν μια εναλλακτική μορφή πρόσληψης βιταμινών και άλλων θρεπτικών συστατικών. Η αλόγιστη και επιπόλαιη χρήση τους ενέχει κινδύνους για την υγεία, όπως άλλωστε συμβαίνει και με την αλόγιστη χρήση των κανονικών τροφών. Η διάθεση και η κυκλοφορία των συμπληρωμάτων διατροφής θα πρέπει να διέπεται από αυστηρότερους ελέγχους έτσι ώστε να διασφαλίζεται η ποιότητα των εν λόγω σκευασμάτων αλλά και να προασπίζεται η υγεία των καταναλωτών. Τα συμπληρώματα διατροφής είναι ιδιαίτερα δημοφιλή στο χώρο του αθλητισμού, εφόσον η λήψη τους ενισχύει σημαντικά την αθλητική απόδοση και την αποκατάσταση. Η χρήση διατροφικών συμπληρωμάτων στον αθλητισμό θα πρέπει να πλαισιώνεται από κανόνες και επαρκή ενημέρωση για να αποφεύγονται περιστατικά κατάχρησης. Η εκπαίδευση γύρω από τη χρήση συμπληρωμάτων διατροφής μπορεί ακόμη να μειώσει και τον κίνδυνο προσχώρησης σε παράνομες ουσίες ντόπινγκ. Εν ολίγοις, τα συμπληρώματα διατροφής είναι ασφαλή εφόσον η σύστασή τους έχει ελεγχθεί διεξοδικά και η χρήση τους διέπεται από σωστή ενημέρωση και τήρηση των κανόνων χρήσης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Backhouse, S. H., Whitaker, L., & Petróczi, A. (2011). Gateway to doping? Supplement use in the context of preferred competitive situations, doping attitude, beliefs, and norms. Scandinavian Journal of Medicine & Science in Sports. Bailey, R. L., Gahche, J. J., Lentino, C. V., Dwyer, J. T., Engel, J. S., Thomas, P. R., Betz, J. M., Sempos, C. T., & Picciano, M. F. (2011). Dietary supplement use in the United States, 2003 2006. The Journal of Nutrition, 141(2), 261-266. 15

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ Campbell, B., Kreider, R. B., Ziegenfuss, T., La Bounty, P., Roberts, M., Burke, D., Landis, J., Lopez, H., & Antonio, J. (2007). International Society of Sports Nutrition position stand: protein and exercise. Journal of the International Society of Sports Nutrition, 4(8), 8. Chiou, W. B., Yang, C. C., & Wan, C. S. (2011). Ironic effects of dietary supplementation illusory invulnerability created by taking dietary supplements licenses health-risk behaviors. Psychological Science, 22(8), 1081-1086. Geyer, H., Parr, M. K., Koehler, K., Mareck, U., Schänzer, W., & Thevis, M. (2008). Nutritional supplements cross contaminated and faked with doping substances. Journal of Mass Spectrometry, 43(7), 892-902. Jager, R., Metzger, J., Lautmann, K., Shushakov, V., Purpura, M., Geiss, K. R., & Maassen, N. (2008). The effects of creatine pyruvate and creatine citrate on performance during high intensity exercise. Journal of the International Society of Sports Nutrition, 5, 4. Lazuras, L., & Barkoukis, V. (in press). Performance enhancing drugs. Encyclopedia of Sport and Exercise Psychology. Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Marcus, D. M., & Grollman, A. P. (2013). Correcting the Record on Dietary Supplement Regulation Reply. JAMA Internal Medicine, 173(2), 166-167. Nortier, J. L., Martinez, M. C. M., Schmeiser, H. H., Arlt, V. M., Bieler, C. A., Petein, M., & Vanherweghem, J. L. (2000). Urothelial carcinoma associated with the use of a Chinese herb (Aristolochia fangchi). New England Journal of Medicine, 342(23), 1686-1692. Papadopoulos, F. C., Skalkidis, I., Parkkari, J., & Petridou, E. (2006). Doping use among tertiary education students in six developed countries. European Journal of Epidemiology, 21(4), 307-313. Petróczi, A., & Aidman, E. V. (2008). Psychological drivers in doping: The life-cycle model of performance enhancement. Substance Abuse Treatment, Prevention, and Policy, 3, 7. Petróczi, A., Naughton, D. P., Mazanov, J., Holloway, A., & Bingham, J. (2007). Limited agreement exists between rationale and 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 practice in athletes' supplement use for maintenance of health: a retrospective study. Nutrition Journal, 6(1), 34. Schroeter, C., Anders, S., & Carlson, A. (2013). The Economics of Health and Vitamin Consumption. Applied Economic Perspectives and Policy, 35(1), 125-149. Skeie, G., Braaten, T., Hjartåker, A., Lentjes, M., Amiano, P., Jakszyn, P.,... & Slimani, N. (2009). Use of dietary supplements in the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition calibration study. European Journal of Clinical Nutrition, 63, 226-238. Striegel, H., Vollkommer, G., Horstmann, T., & Niess, A. M. (2005). Contaminated nutritional supplements legal protection for elite athletes who tested positive: A case report from Germany. Journal of Sports Sciences, 23(7), 723-726. Tsitsimpikou, C., Tsiokanos, A., Tsarouhas, K., Schamasch, P., Fitch, K. D., Valasiadis, D., & Jamurtas, A. (2009). Medication use by athletes at the Athens 2004 Summer Olympic Games. Clinical Journal of Sport Medicine, 19(1), 33-38. Tsitsimpikou, C., Chrisostomou, N., Papalexis, P., Tsarouhas, K., Tsatsakis, A., & Jamurtas, A. (2011). The use of nutritional supplements among recreational athletes in Athens, Greece. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism, 21(5), 377. Tsochas, K., Lazuras, L., & Barkoukis, V. (2013). Psychosocial predictors of nutritional supplement use among leisure time exercisers. Performance Enhancement & Health, 2, 17-23. 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΑΘΛΗΤΩΝ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΡΙΩΝ Βασίλειος Μούγιος, PhD Καθηγητής βιοχημείας της άσκησης ΤΕΦΑΑ-ΑΠΘ 2.1 Εισαγωγή Λίγα προβλήματα στο χώρο του αθλητισμού συνδυάζουν την ιδιομορφία και την αντιφατικότητα του ντόπινγκ. Η ιδιομορφία πηγάζει από το γεγονός ότι, ενώ είναι κατά βάση θέμα των βιολογικών επιστημών (φαρμακολογία, ιατρική, βιοχημεία), ο περισσότερος θόρυβος γίνεται όχι γύρω από τις επιδράσεις του στον ανθρώπινο οργανισμό, αλλά γύρω από τις νομικές, κοινωνικές, ηθικές, οικονομικές, αλλά ακόμη και πολιτικές του προεκτάσεις. Όσο για την αντιφατικότητα, αυτή έγκειται στο ότι φαίνεται να συμβαδίζουν «αρμονικά» η έντονη και ευρεία καταδίκη του από τους επίσημους αθλητικούς φορείς με την, κατά τα φαινόμενα, αμείωτη χρήση απαγορευμένων ουσιών και μεθόδων από αθλητές. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζω, με σχετικώς εκλαϊκευμένο και συνοπτικό τρόπο, όσα θεωρώ ότι θα πρέπει να γνωρίζουν αθλητές, προπονητές και αθλητικοί παράγοντες για τις ανεπι- 19

ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΑΘΛΗΤΩΝ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΡΙΩΝ θύμητες επιδράσεις του ντόπινγκ στην υγεία. Δηλώνω προκαταβολικά ότι υπάρχουν επιστημονικές ενδείξεις πως αρκετές ουσίες και μέθοδοι ντόπινγκ είναι πράγματι αποτελεσματικές στην αύξηση της αθλητικής απόδοσης (ενδείξεις τις οποίες θα αναφέρω σύντομα για τη διάλυση πλανών και παρανοήσεων που περιβάλλουν το θέμα). Όσο όμως αλήθεια είναι αυτό, άλλο τόσο αλήθεια είναι ότι πολλές ουσίες και μέθοδοι ντόπινγκ προκαλούν ανεπιθύμητες ενέργειες. Επομένως είναι σημαντικό να γνωρίζουν οι ενδιαφερόμενοι τα σχετικά επιστημονικά δεδομένα, ώστε να μπορούν να λαμβάνουν ασφαλείς αποφάσεις. 2.2 Ο απαγορευμένος κατάλογος Στην εξέταση των ανεπιθύμητων επιδράσεων των ουσιών και μεθόδων ντόπινγκ θα ακολουθήσω τη σειρά του Καταλόγου της Παγκόσμιας Υπηρεσίας κατά του Ντόπινγκ (WADA). Για να περιλάβει ο WADA μια ουσία ή μέθοδο στον Κατάλογο αυτό, πρέπει να συντρέχουν δύο από τις παρακάτω τρεις προϋποθέσεις: Ιατρική ή άλλη επιστημονική ένδειξη, φαρμακολογική δράση ή εμπειρία ότι έχει τη δυνατότητα να αυξήσει ή ότι αυξάνει την αθλητική απόδοση. Ιατρική ή άλλη επιστημονική ένδειξη, φαρμακολογική δράση ή εμπειρία ότι η χρήση της αντιπροσωπεύει έναν πραγματικό ή δυνητικό κίνδυνο υγείας για τον αθλητή. Πεποίθηση του WADA ότι η χρήση της παραβιάζει το πνεύμα του αθλητισμού. Μια ουσία ή μέθοδος εισάγεται επίσης στον κατάλογο των απαγορευμένων ουσιών, αν ο WADA ορίζει ότι υπάρχει ιατρική ή άλλη επιστημονική ένδειξη, φαρμακολογική δράση ή ε- 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 μπειρία ότι έχει τη δυνατότητα να συγκαλύπτει τη χρήση άλλων απαγορευμένων ουσιών ή μεθόδων. Ο πίνακας 1 περιέχει συνοπτικά τον πιο πρόσφατο (2013) Απαγορευμένο Κατάλογο του WADA. Πίνακας 1. Απαγορευμένος Κατάλογος 2013 OΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘOΔOΙ ΠOΥ ΑΠΑΓOΡΕΥOΝΤΑΙ ΠΑΝΤΟΤΕ (ΕNΤOΣ ΚΑΙ ΕΚΤΟΣ ΣΥΝΑΓΩΝΙΣΜOΥ) Απαγορευμένες ουσίες S0. Μη εγκεκριμένες ουσίες S1. Αναβολικοί παράγοντες S2. Πεπτιδικές ορμόνες, αυξητικοί παράγοντες και συγγενείς ουσίες S3. β2 Αγωνιστές S4. Ορμονικοί και μεταβολικοί τροποποιητές S5. Διουρητικά και άλλοι παράγοντες συγκάλυψης Απαγορευμένες μέθοδοι M1. Χειραγώγηση του αίματος και των συστατικών του M2. Χημική και φυσική χειραγώγηση M3. Γονιδιακό ντόπινγκ OΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΠOΥ ΑΠΑΓOΡΕΥOΝΤΑΙ ΕΝΤOΣ ΣΥΝΑΓΩΝΙΣΜOΥ S6. Διεγερτικά S7. Ναρκωτικά S8. Κανναβινοειδή S9. Γλυκοκορτικοστεροειδή OΥΣΙΕΣ ΠOΥ ΑΠΑΓOΡΕΥOΝΤΑΙ ΣΕ ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΑΘΛΗΜΑΤΑ Ρ1. Οινόπνευμα Ρ2. β Αποκλειστές Ας εξετάσουμε τις παραπάνω κατηγορίες ουσιών και μεθόδων κάτω από το πρίσμα που προανάφερα. 2.3 Μη εγκεκριμένες ουσίες Ο WADA απαγορεύει τη χρήση φαρμακευτικών ουσιών που δεν είναι εγκεκριμένες από καμιά κρατική αρχή για θεραπευτι- 21

ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΑΘΛΗΤΩΝ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΡΙΩΝ κή χρήση στον άνθρωπο (όπως φάρμακα που βρίσκονται σε φάσεις δοκιμών και κτηνιατρικά φάρμακα). Είναι προφανές ότι η χρήση τέτοιων ουσιών είναι κάτι σαν «ραντεβού στα τυφλά» με άγνωστες συνέπειες για τον οργανισμό. 2.4 Αναβολικοί παράγοντες Η κατηγορία αυτή χωρίζεται σε δυο υποκατηγορίες: αναβολικά ανδρογόνα στεροειδή (ΑΑΣ) και άλλοι αναβολικοί παράγοντες. 1. Αναβολικά ανδρογόνα στεροειδή Εδώ περιλαμβάνονται τόσο εξωγενείς (δηλαδή συνθετικές) ουσίες, όπως η νανδρολόνη, η στανοζολόλη και η τετραϋδρογεστρινόνη (THG), όσο και ενδογενείς ουσίες, όπως η τεστοστερόνη (η κύρια αντρική ορμόνη, που συντίθεται στους όρχεις), χορηγούμενες όμως εξωγενώς. Πρόκειται για ουσίες που ασκούν ισχυρή πρωτεϊνοσυνθετική δράση, με αποτέλεσμα ν αυξάνουν την άλιπη σωματική μάζα και τη δύναμη. Γι αυτό και χρησιμοποιούνται κυρίως από όσους επιθυμούν ν αυξήσουν τη μυϊκή μάζα, τη δύναμη και την ταχύτητά τους. Επειδή η πρωτεϊνοσυνθετική δράση των ΑΑΣ επεκτείνεται και στο μυελό των οστών, όπου συντίθενται τα ερυθροκύτταρα, η λήψη ΑΑΣ αυξάνει τον αριθμό των ερυθροκυττάρων στο αίμα και, κατά συνέπεια, τον αιματοκρίτη. Ωστόσο, φαίνεται ότι η αύξηση αυτή δεν είναι τόση που να επηρεάζει την αερόβια ικανότητα. Η λήψη ΑΑΣ συνοδεύεται από σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες, με πιο έκδηλες τις ορμονικές διαταραχές. Στον άντρα προκαλεί ατροφία των όρχεων, ολιγοσπερμία (μικρός αριθμός σπερματοζωαρίων στο σπέρμα), αζωοσπερμία (απουσία σπερματοζωαρίων από το σπέρμα), διόγκωση του προστάτη, ακμή, αλωπεκία (φαλάκρα) και γυναικομαστία (διόγκωση του στήθους). Οι παρενέργειες αυτές μπορεί να φαίνονται περίεργες, 22

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 δεδομένου ότι η τεστοστερόνη είναι ανδρογόνος ορμόνη. Επομένως, θα περίμενε κανείς από αυτήν και τις συνθετικές συγγενικές της ουσίες να ενισχύουν και όχι να καταστέλλουν την ανδρική αναπαραγωγική λειτουργία. Όμως μέσα στο ανδρικό σώμα λειτουργεί ένας κύκλος αναδραστικής αναστολής, όπως λέγεται, ο οποίος συνίσταται στο εξής (σχήμα 1): Εσωτερικά και εξωτερικά σήματα Υποθάλαμος GnRH Πρόσθιος λοβός υπόφυσης LH Όρχεις Τεστοστερόνη Σχήμα 1. Ο έλεγχος της έκκρισης τεστοστερόνης. Ο υποθάλαμος ελέγχει την ανάπτυξη και λειτουργία πολλών ιστών μέσω ορμονών που εκκρίνει στην υπόφυση. Μια από αυτές, η ορμόνη έκκρισης γοναδοτροφινών (GnRH) προκαλεί την έκκριση της ωχρινικής ορμόνης (LH) από την υπόφυση. Αυτή με τη σειρά της διεγείρει τη σύνθεση και έκκριση της τεστοστερόνης από τους όρχεις. Η συγκέντρωση της τεστοστερόνης στο αίμα ρυθμίζεται με αναδραστική αναστολή (παλίνδρομο βέλος): Όταν είναι υψηλή, μειώνεται η έκκριση της GnRH. [Από το βιβλίο του Βασίλη Μούγιου Βιοχημεία της Άσκησης, έκδοση του συγγραφέα, 2002.] 23

ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΤΟΠΙΝΓΚ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΑΘΛΗΤΩΝ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΡΙΩΝ Η σύνθεση τεστοστερόνης από τους όρχεις ελέγχεται από τον εγκέφαλο, ο οποίος εκκρίνει δυο πρωτεϊνικές ορμόνες που λέγονται γοναδοτροφίνες. Η μια ονομάζεται ωοθυλακιότροπος ορμόνη (FSH) και η άλλη ωχρινική ορμόνη (LH). Η FSH αυξάνει την παραγωγή σπέρματος, ενώ η LH αυξάνει τη σύνθεση τεστοστερόνης και προάγει την ανάπτυξη των όρχεων. Όταν το αίμα πλημμυρίσει με εξωγενώς χορηγηθέντα ΑΑΣ, ο εγκέφαλος το εκλαμβάνει αυτό ως υπερβολική σύνθεση τεστοστερόνης και μειώνει την έκκριση γοναδοτροφινών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της σύνθεσης τεστοστερόνης, αλλά και τη μείωση παραγωγής σπέρματος και την ατροφία των όρχεων. Η διόγκωση του προστάτη, η ακμή και η αλωπεκία είναι αποτελέσματα τοπικών επιδράσεων των ΑΑΣ. Τέλος, η γυναικομαστία οφείλεται στο μεταβολισμό ενός μέρους των ΑΑΣ σε οιστρογόνα (τις κύριες θηλυκές ορμόνες), με τα οποία τα ανδρογόνα συγγενεύουν από άποψη δομής. Μετά τη διακοπή της λήψης ΑΑΣ από (άντρες) αθλητές και σε διάστημα μερικών μηνών, τα επίπεδα της τεστοστερόνης και των γοναδοτροφινών στο αίμα επανέρχονται συνήθως μέσα στα φυσιολογικά όρια και πολλές από τις ορμονικής αιτιολογίας ανεπιθύμητες ενέργειες υποχωρούν. Αν στον άντρα τα ΑΑΣ προκαλούν υποχώρηση ορισμένων χαρακτήρων του φύλου λόγω αναστολής της σύνθεσης γοναδοτροφινών, η χορήγηση στο γυναικείο οργανισμό ουσιών που φυσιολογικά υπάρχουν σε πολύ μικρές ποσότητες έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση χαρακτήρων του αντρικού φύλου, όπως αυξημένη τριχοφυΐα, τραχύτητα της φωνής και μεγέθυνση της κλειτορίδας (που είναι το αντίστοιχο του πέους όργανο στο γυναικείο σώμα). Όπως στον άνδρα, έτσι και στη γυναίκα μειώνονται τα επίπεδα των αναπαραγωγικών ορμονών στο αίμα (γοναδοτροφίνες, οιστρογόνα και προγεστερόνη). Οι αλλαγές αυ- 24