ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ (Α.Σ.ΠΑΙ.ΤΕ.) Συμβουλευτική Ψυχολογία και Προσανατολισμός Εαρινό εξάμηνο 2013-2014 Διδάσκουσα: Κωνσταντινίδου Σόνια
7 ο ΜΑΘΗΜΑ Η συμβουλευτική στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση Για όλους σχεδόν τους ανθρώπους υπάρχουν τρεις κοινές εμπειρίες: α) η ανάπτυξη, ξεκινά από τη γέννηση και υποστηρίζεται σημαντικά σε όλη τη διάρκεια της νεότητας, β) η εκπαίδευση, ξεκινάει και αυτή κατά μια έννοια από τη γέννηση και συνεχίζεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής, με ιδιαίτερη έμφαση και πάλι στα χρόνια της νεότητας, όπου κανείς συμμετέχει στην υποχρεωτική εκπαίδευση. γ) επαγγελματική εμπειρία, η οποία ξεκινά μετά την εφηβική ηλικία και διαρκεί σχεδόν σε όλα τα ενήλικα χρόνια.
Οι παραπάνω τρεις εμπειρίες επηρεάζονται σημαντικά από ένα επίσης κοινό για όλους πλαίσιο, το σχολείο. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ανάπτυξη υποστηρίζεται με τέτοιον τρόπο ώστε κάθε άνθρωπος να είναι σε θέση να μαθαίνει, να ζει με άλλους ανθρώπους και να εργάζεται. Επομένως ο ρόλος του σχολείου σε σχέση με το τι μπορεί να γίνει ένας άνθρωπος και κατά συνέπεια σε σχέση με το που μπορεί να καταλήξει μια ολόκληρη κοινωνία, είναι ιδιαίτερα κρίσιμος. Ο ρόλος ενός προγράμματος επαγγελματικού προσανατολισμού και συμβουλευτικής μέσα στο σχολικό περιβάλλον στοχεύει κυρίως στην ενίσχυση και στη διευκόλυνση της διαδικασίας της μάθησης, της κοινωνικοποίησης και της προετοιμασίας των νέων για εργασία. Ιδιαίτερα στοχεύει στην προετοιμασία των νέων για την αγορά εργασίας, μέσα από ενέργειες υποστήριξης της επαγγελματικής εξέλιξης, του επαγγελματικού σχεδιασμού και της λήψης αποφάσεων.
Βασικότεροι στόχοι λειτουργίας και εφαρμογής ενός προγράμματος επαγγελματικού προσανατολισμού στο πλαίσιο του σχολείου. Όλοι οι μαθητές πρέπει να αποκτήσουν μια θετική στάση, δίχως προκαταλήψεις για όλα τα επαγγέλματα και για οποιαδήποτε αξιοπρεπή εργασία. Στόχος είναι η διεύρυνση των επαγγελματικών τους επιλογών και η ελεύθερη επαγγελματική επιλογή. Όλοι οι μαθητές πρέπει να αποκτούν από νωρίς και συνεχώς θετική στάση απέναντι στην μάθηση και την επίσημη εκπαίδευση. Άλλωστε η επαγγελματική εξέλιξη έχει περιορισμένη σημασία δίχως την παράλληλη εκπαιδευτική εξέλιξη. Στόχος γίνονται τα κίνητρα και η ετοιμότητα των νέων για μάθηση.
Οι μαθητές πρέπει να μάθουν να αντιμετωπίζουν την εργασία τους ως τρόπο ζωής και την εκπαίδευσή τους ως προετοιμασία για τη ζωή. Οι επαγγελματικές κατευθύνσεις δεν πρέπει να διδάσκονται μόνον ως περιγραφές θέσεων εργασίας αλλά ως τρόπος ζωής. Στόχος είναι η εκπαίδευση και η μάθηση να γίνει κατανοητή ως προετοιμασία για την ίδια τη ζωή και όχι μόνον ως προετοιμασία για μια καριέρα. Οι μαθητές πρέπει να βοηθηθούν ώστε να αναπτύξουν μια επαρκή κατανόηση του εαυτού τους και να προετοιμαστούν έτσι ώστε να μπορούν να συσχετίσουν αυτού του είδους την αυτογνωσία με την προσωπική τους ανάπτυξη και το σχεδιασμό της σταδιοδρομίας τους. Οι μαθητές σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης πρέπει να κατανοήσουν τη σχέση της εκπαίδευσης με την επαγγελματική απασχόληση. Στόχος είναι η συνειδητοποίηση του ποια επαγγέλματα προκύπτουν ή δεν προκύπτουν από διάφορα γνωστικά αντικείμενα.
Οι μαθητές πρέπει να κατανοούν συνεχώς που και γιατί βρίσκονται σε ένα συγκεκριμένο σημείο της εκπαιδευτικής διαδικασίας τη δεδομένη χρονική στιγμή. Στόχος είναι η συνειδητοποίηση εκ μέρους των μαθητών της εκπαιδευτικής διαδικασίας, της συνέχειάς της και της σύνθεσης της γνώσης. Οι μαθητές σε κάθε στάδιο του εκπαιδευτικού τους προγράμματος θα πρέπει να έχουν εμπειρίες επαγγελματικού προσανατολισμού, κατάλληλες για το επίπεδο της ετοιμότητας στο οποίο βρίσκονται, με νόημα για τους ίδιους και ταυτόχρονα ρεαλιστικές. Οι μαθητές θα πρέπει να έχουν τις κατάλληλες ευκαιρίες ώστε να αξιολογήσουν ικανότητες και ρόλους και να αναπτύξουν επαγγελματικές αξίες.
Η συμβουλευτική και ο επαγγελματικός προσανατολισμός στο σχολείο ολοκληρώνονται κυρίως μέσα στη σχολική τάξη, με την ευθύνη και τον συντονισμό του συμβούλου, σε συνεργασία με τους δασκάλους, τους γονείς και άλλους φορείς της ευρύτερης κοινότητας. Ο επαγγελματικός προσανατολισμός πρέπει να ενσωματώνεται με τις υπόλοιπες συμβουλευτικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες του σχολείου και να αποτελεί ένα κομμάτι ενός ευρύτερου συνόλου υπηρεσιών με στόχο πάντα την εξέλιξη του μαθητή.
Ο ρόλος του συμβούλου στο σχολείο Ο σύμβουλος σταδιοδρομίας στο σχολείο ενεργεί κυρίως προληπτικά υποστηρίζοντας την επαγγελματική εξέλιξη, το σχεδιασμό και τη λήψη των επαγγελματικών αποφάσεων ενός μαθητή. Ο ρόλος του σχολικού συμβούλου είναι ιδιαίτερα σημαντικός εξαιτίας συνθηκών όπως: δυσκολίες στη λήψη αποφάσεων, έλλειψη ικανοποίησης από το επάγγελμα, επίπεδα ανεργίας και ελλιπής χρήση του ανθρώπινου δυναμικού. Οι σημαντικότερες αρμοδιότητες και ρόλοι ενός συμβούλου στο σχολείο συνοψίζονται στα εξής: Στη συμβουλευτική (ατομική και ομαδική) Στην αξιολόγηση των ενδιαφερόντων, των ικανοτήτων, των αξιών και της προσωπικότητας Στην παροχή πληροφόρησης για τα επαγγέλματα Στην δικτύωση με άλλους φορείς και υπηρεσίες.
Η διάσταση του φύλου στον επαγγελματικό προσανατολισμό Στερεότυπα φύλου στην εκπαίδευση Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι τα πρότυπα διάκρισης και διαχωρισμού των φύλων στο πλαίσιο της οικογένειας, της εκπαίδευσης και της οικονομίας(εργασίας), είναι αμοιβαία υποστηρικτικά μεταξύ τους. Στην πραγματικότητα, η εκπαίδευση αντικατοπτρίζει τις πολιτισμικές διαφορές και τα στερεότυπα φύλου της ευρύτερης κοινωνίας μέσα στην οποία εφαρμόζεται. Φαίνεται ότι τα σχολεία είναι λιγότερο ανεκτικά στα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά των μαθητών από ότι οι γονείς πιέζουν τους μαθητές σε παραδοσιακούς ρόλους για τα δύο φύλα. Υποστηρίχθηκε ότι το εκπαιδευτικό σύστημα αναπτύσσει και αναπαράγει στερεότυπα, τα οποία μεγεθύνουν τους κοινωνικούς ρόλους των φύλων.
Επιπλέον, παρότι η μικτή πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση ευεργέτησε τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια από κοινωνικής πλευράς, πολλοί ερευνητές υποστήριξαν ότι τα κορίτσια αποδίδουν καλύτερα σε σχολεία θηλέων. Υπάρχουν τρεις τρόποι κυρίως με τους οποίους η εκπαιδευτική διαδικασία αναπαράγει τα φυλετικά πρότυπα συμπεριφοράς. Πρώτον, συνδέει τα αγόρια και τους άνδρες με χαρακτηριστικά, τα οποία αξιολογούνται θετικά από το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Δεύτερον, αναπαριστά τη γυναικεία ταυτότητα με αρνητικούς όρους, δηλαδή σε σχέση με ότι δεν είναι αντρικό. Τρίτον, προϋποθέτει αυθαίρετα ότι οι παραπάνω ιδεολογίες σε σχέση με τα δύο φύλα αναπαριστούν κάτι απόλυτα «φυσιολογικό». Έτσι, μέσα από τις προσδοκίες των ίδιων των εκπαιδευτικών, τις εκπαιδευτικές πρακτικές και το φυλετικά διαφοροποιημένο πρόγραμμα ή το περιεχόμενο των σπουδών, οι διακρίσεις και τα στερεότυπα του φύλου μεταφέρονται τόσο στους μαθητές όσο και τους φοιτητές.
Πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση Οι ερευνητές ισχυρίστηκαν ότι η υποχρεωτική τουλάχιστον εκπαίδευση ενισχύει τις διακρίσεις ανάμεσα στα φύλα με τους παρακάτω πέντε τρόπους: α) την οργάνωση του σχολείου, β) τη διαχείριση και την πειθαρχεία της τάξης, γ) το περιεχόμενο της διδασκαλίας, δ) την κοινωνική συμπεριφορά των εκπαιδευτικών ε) τις απόψεις των ίδιων των μαθητών σε σχέση με φυλετικούς ρόλους και συμπεριφορές. Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες της διαφορετικής και άνισης αντιμετώπισης των φύλων στην υποχρεωτική εκπαίδευση έχουν να κάνουν με τις παραπάνω ακαδημαϊκές επιλογές των μαθητών, τις προσδοκίες των ίδιων για μελλοντική επιτυχία και τους τρόπους με τους οποίους οι μαθητές αξιολογούν τους εαυτούς τους και τις επιδόσεις τους.
Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της δεκαετίας του 90, τα κορίτσια έχουν στο σύνολο τους καλύτερους βαθμούς σε σχέση με τα αγόρια σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι τα εκπαιδευτικά προβλήματα των γυναικών λύθηκαν οριστικά, αλλά ότι, παρά τις επιτυχίες τους, τα κορίτσια και οι γυναίκες εξακολουθούν να βρίσκονται σε δυσμενέστερη θέση σε σχέση με τα αγόρια και τους άνδρες, τόσο μέσα στην εκπαίδευση όσο και έξω από αυτήν, σε όλες τις δυτικές χώρες. Συγκεκριμένα, σε έρευνα που διεξήχθη σε 20 σχολεία της Αγγλίας διαπιστώθηκαν τα εξής:
Α) τα κορίτσια εξακολουθούν να αισθάνονται αποξενωμένα από παραδοσιακά ανδρικούς τομείς σπουδών. Β) οι επαγγελματικές φιλοδοξίες διακρίνονται έντονα με βάση το φύλο των μαθητών. Γ) τα αγόρια συνεχίζουν να μονοπωλούν την ώρα του καθηγητή και να κυριαρχούν συνεχώς στο περιβάλλον της τάξης. Δ) αυτή η κουλτούρα ενάντια στη μάθηση έχει αρνητικά αποτελέσματα και για τα δύο φύλα. Γενικά, διαπιστώθηκε ότι η χαμηλή επίδοση των αγοριών στο σχολείο δεν σημαίνει τίποτα σε σχέση με την υπερβολική επιτυχία τους στη ζωή, ενώ το αντίστροφο ακριβώς φαίνεται ότι ισχύει για τα κορίτσια.
Τα παραπάνω πρότυπα διαφορετικής ενίσχυσης ανάμεσα στα δύο φύλα, στο πλαίσιο της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, οδηγούν τα κορίτσια στην ανάπτυξη ενός εαυτού που βασίζεται περισσότερο στους άλλους, που επιθυμεί την κοινωνική αποδοχή των άλλων και ενδιαφέρεται για τη γνώμη των άλλων. Τα κορίτσια αναπτύσσουν τελικά συμβατικές συμπεριφορές συμμόρφωσης και δεν βασίζονται στον εαυτό τους ή στις ικανότητες τους. Από την άλλη, τα αγόρια εξακολουθούν να παρουσιάζουν ελλείψεις κυρίως στην συναισθηματική και οικογενειακή τους ζωή, ενώ τα κορίτσια στη δημόσια και επαγγελματική τους ζωή. Φαίνεται επομένως ότι η εκπαίδευση προετοιμάζει τα αγόρια και τα κορίτσια για ενήλικους ανδρικούς και γυναικείους ρόλους ενός κόσμου που έχει σχεδόν εξαφανιστεί ή μεταβάλλεται διαρκώς.
Τριτοβάθμια εκπαίδευση Η είσοδος της ελληνίδας στην τριτοβάθμια εκπαίδευση ξεκίνησε δειλά και σταδιακά με πολλές δυσκολίες και εμπόδια για τις φοιτήτριες, στα τέλη του 19 ου αιώνα, κυρίως από τις σχολές της Ιατρικής και της Φιλοσοφικής. Όπως σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, έτσι και στην Ελλάδα οι πρώτες φοιτήτριες και μορφωμένες γυναίκες, με την επιμονή τους και τον αγώνα τους, ανέτρεψαν τα καθιερωμένα πρότυπα της εποχής σε σχέση με τους ρόλους των φύλων, επέτρεψαν την είσοδο της γυναίκας στο δημόσιο βίο, στην εργασία και στην οικονομική ανεξαρτησία και τέλος βελτίωσαν σημαντικά την κοινωνική θέση της ελληνίδας.
Σήμερα, οι γυναίκες φαίνεται να προτιμούν περισσότερο τις θεωρητικές ειδικότητες και τις σχολές που οδηγούν στο επάγγελμα του εκπαιδευτικού, ενώ οι άνδρες προτιμούν τις ειδικότητες των ηλεκτρονικών υπολογιστών, των μηχανικών, της οικονομίας, της διοίκησης επιχειρήσεων και τις στρατιωτικές ειδικότητες. Επίσης, οι λόγοι επιλογής των παραπάνω ακαδημαϊκών και επαγγελματικών κατευθύνσεων διαφέρουν σημαντικά ανάμεσα στα δύο φύλα. Για παράδειγμα οι γυναίκες αναφέρουν πολύ περισσότερο σε σχέση με τους άνδρες ως λόγους επιλογής ενός επαγγέλματος την κοινωνική προσφορά, την άποψη ότι η συγκεκριμένη εργασία ταιριάζει στην προσωπικότητά τους και την αγάπη τους για τα παιδιά.
Αντίθετα, τα αγόρια δίνουν έμφαση στον καλό μισθό και στις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Τέλος, σύμφωνα με πολύ πρόσφατα στοιχεία, το επάγγελμα του πατέρα και η εισοδηματική κατάσταση της οικογένειας φαίνεται ότι επηρεάζει τη συμμετοχή ειδικά των κοριτσιών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Στην Ελλάδα όπως και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, γυναίκες από μεσαίες και ανώτερες κοινωνικές τάξεις αυξάνουν σταθερά τη συμμετοχή τους στο πανεπιστήμιο, ενώ αντίθετα γυναίκες από εργατικές και αγροτικές οικογένειες τείνουν να μειώνουν τη συμμετοχή τους στην ανώτατη εκπαίδευση.
Παρόλο που τα παραπάνω στοιχεία έχουν μεγάλο ενδιαφέρον και σημαντικές συνέπειες στην επαγγελματική εξέλιξη των γυναικών, οι ανισότητες φύλου στο πλαίσιο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης έχουν αγνοηθεί συστηματικά, είτε γιατί η ανώτατη εκπαίδευση δεν αποτελεί έναν υποχρεωτικό τομέα σπουδών, είτε γιατί θεωρείται ότι όσες γυναίκες έχουν φτάσει μέχρι εκεί είναι ήδη επιτυχημένες και ευεργετημένες. Ωστόσο, γυναίκες που φτάνουν μέχρι την ανώτατη εκπαίδευση δεν σημαίνει ότι είναι επιτυχημένες επαγγελματικά μόνο και μόνο επειδή σπουδάζουν σε ένα πανεπιστήμιο.
Στην πραγματικότητα, η τριτοβάθμια εκπαίδευση εξακολουθεί να αποκλείει και να περιθωριοποιεί τις γυναίκες από την αγορά εργασίας, κατευθύνοντάς τις σε γυναικεία επαγγέλματα, στο γάμο και στην οικογένεια. Με άλλα λόγια, το περιεχόμενο, και το είδος της ανώτατης εκπαίδευσης αντικατοπτρίζει στερεότυπες αντιλήψεις για τα φύλα, ευνοώντας περισσότερο τους άνδρες, όπως ακριβώς και η δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Οι γυναίκες στην ανώτατη εκπαίδευση αντιμετωπίζουν αντιφατικά μηνύματα, καθώς συγκρούονται ανάμεσα στην επιλογή της οικογένειας ή μιας δουλειάς που μπορεί να συνδυαστεί με την οικογένεια και στην επιλογή μιας μοναχικής καριέρας, στην οποία όμως θα χρησιμοποιήσουν καλύτερα το πτυχίο και τις ικανότητες τους. Έτσι, φοιτητές και φοιτήτριες επιλέγουν διαφορετικούς ακαδημαϊκούς τομείς σπουδών εξαιτίας των μακροπρόθεσμων συνεπειών στους επαγγελματικούς και κοινωνικούς ρόλους των δύο φύλων.
Αναφέρεται επίσης, στην βιβλιογραφία ότι το πανεπιστημιακό περιβάλλον είναι συνήθως «ψυχρό» απέναντι στις γυναίκες φοιτήτριες, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι οι καθηγητές έχουν συχνά διαφορετικές κοινωνικές και εκπαιδευτικές προσδοκίες για άνδρες και γυναίκες. Σε μια μελέτη της συμπεριφοράς καθηγητών πανεπιστημίου σε τάξεις μεταπτυχιακών σπουδαστών, βρέθηκε ότι ο σεξισμός επηρεάζει σημαντικά τη συναισθητική κατάσταση των φοιτητών, έχει αρνητικές συνέπειες στο μαθησιακό περιβάλλον και καταστρέφει την αξιοπιστία του ίδιου του καθηγητή ή την κοινωνική του επιρροή στους φοιτητές. Συγκεκριμένα, η χρήση σεξιστικής γλώσσας, η υποτίμηση των γυναικών μέσα από σεξιστικό χιούμορ, παραδείγματα τα οποία ενισχύουν τους στερεότυπους ρόλους των δύο φύλων και η επιλεκτική προσοχή στο έργο αποκλειστικά ανδρών επιστημόνων, περιορίζει τις μαθησιακές δυνατότητες και τη συναισθηματική κατάσταση κυρίως των γυναικών, καταστρέφοντας ταυτόχρονα τις σχέσεις εμπιστοσύνης με τους καθηγητές.
Οι διαφορές στις ακαδημαϊκές επιλογές των δύο φύλων δεν θα σήμαιναν τίποτα σπουδαίο, αν δεν είχαν αντίκτυπο στην απασχόληση των γυναικών. Έτσι, τα κορίτσια σε σύγκριση με τα αγόρια ωθούνται στην επιλογή των σπουδών τους περισσότερο από κίνητρα που σχετίζονται με την κοινωνική προσφορά και την κοινωνική καλλιέργεια, ενώ τα αγόρια από ωφελιμιστικά κίνητρα, αφού πρωταρχικός στόχος του άνδρα μέσα στην οικογένεια εξακολουθεί να είναι εκείνος του προστάτη και του προμηθευτή των απαραίτητων οικογενειακών αγαθών. Δηλαδή, οι λόγοι επιλογής σπουδών και επαγγέλματος συμφωνούν με το κοινωνικό πρότυπο ότι ο ρόλος της γυναίκας εστιάζεται περισσότερο στην οικογενειακή παρά στην επαγγελματική ζωή. Τα παραπάνω έχουν σημαντικές συνέπειες στον επαγγελματικό προσανατολισμό των μαθητών, ο οποίος οφείλει να προσαρμοστεί στις σύγχρονες κοινωνικές απαιτήσεις μιας γυναίκας που εργάζεται και να προωθήσει την ισότητα των ευκαιριών ανάμεσα στα φύλα, τόσο στις εκπαιδευτικές όσο και στις επαγγελματικές επιλογές.
Στερεότυπα φύλου και επαγγελματικός προσανατολισμός Παρότι υπάρχει μια πληθώρα επιστημονικής αρθρογραφίας σε θέματα ανισότητας των φύλων στο πλαίσιο της εκπαίδευσης και της απασχόλησης, υπάρχουν ελάχιστες μελέτες σε σχέση με τον ρόλο των υπηρεσιών επαγγελματικού προσανατολισμού, ο οποίος αποτελεί τον ενδιάμεσο κρίκο ανάμεσα στους παραπάνω δύο τομείς. Ο ρόλος ωστόσο των υπηρεσιών επαγγελματικού προσανατολισμού είναι πολύ σημαντικός σε σχέση με τη διατήρηση ή την αμφισβήτηση των στερεοτύπων του φύλου και τη μετάβαση από την εκπαίδευση στην αγορά εργασίας.
Σε γενικές γραμμές υπάρχουν δύο θεωρητικά μοντέλα πίσω από τα προγράμματα που προωθούν τις ίσες ευκαιρίες, είτε στην εκπαίδευση είτε στην εργασία. Το πρώτο, το φιλελεύθερο μοντέλο, διασφαλίζει την ισότητα στην πρόσβαση και στη μεταχείριση, έτσι ώστε όλα τα άτομα να αξιολογούνται και να εξελίσσονται με βάση την προσωπική τους αξία, τις ικανότητες και τα προσόντα τους. Το δεύτερο μοντέλο, το ριζοσπαστικό, ενδιαφέρεται περισσότερο για τις αιτίες της ανισότητας και προσπαθεί να τις εξαλείψει εστιάζοντας σε κοινωνικές κυρίως αλλαγές. Οι παραπάνω διαφορετικές φιλοσοφικές προϋποθέσεις δημιουργούν συγχύσεις σε σχέση με την αξιολόγηση της επιτυχίας ή αποτυχίας ενός προγράμματος προώθησης της ισότητας και οδηγούν σε αναποτελεσματική δράση.
Για παράδειγμα, όταν ένας οργανισμός εφαρμόζει μέτρα ισότητας, σύμφωνα με το φιλελεύθερο μοντέλο, ακόμη και όταν αυτά αποδεικνύονται αναποτελεσματικά, ο οργανισμός καλύπτεται πίσω από την εφαρμογή τους, θεωρώντας ότι έκανε το καθήκον του-ωστόσο, οι ανεπίσημες πρακτικές διάκρισης παραμένουν. Τελικά η αντίσταση στην ισότητα βασίζεται κυρίως σε δύο λόγους: α)στο γεγονός ότι η ισότητα κοστίζει ακριβά, τόσο στους δημόσιους όσο και στους ιδιωτικούς φορείς, β) στο γεγονός ότι μειώνεται η εξουσία από τα χέρια όσων την ασκούσαν μέχρι σήμερα.
Στην Ελλάδα ο θεσμός του επαγγελματικού προσανατολισμού στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση αναπτύχθηκε με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 97, ενώ η υποστήριξη της σταδιοδρομίας σε επίπεδο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης επιχορηγείται από το 1996 με προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι εκπαιδευτικοί που ασκούν τον σχολικό επαγγελματικό προσανατολισμό στην Ελλάδα διακατέχονται από στερεότυπες αντιλήψεις για τους ρόλους των δύο φύλων, ενώ δεν είχαν ποτέ κατάλληλη εκπαίδευση σε θέματα άρσης στερεοτύπων, ούτε επαρκή επιμόρφωση σε θέματα επαγγελματικού προσανατολισμού. Ο επαγγελματικός προσανατολισμός των γυναικών δεν θα αντιμετωπιστεί σωστά αν δεν διατυπωθεί μια ξεχωριστή θεωρία επαγγελματικής ανάπτυξης των γυναικών, η οποία να περιλαμβάνει τις ιδιαιτερότητές τους, τόσο στο θέμα της διαπαιδαγώγησής τους, όσο και στο θέμα των ποικίλων εμποδίων που συναντούν στην αγορά εργασίας.
Η επαγγελματική ανάπτυξη των γυναικών Η συμβουλευτική υποστήριξη της σταδιοδρομίας των γυναικών φαίνεται ότι προϋποθέτει διαφορετικά θεωρητικά μοντέλα και πρακτικές από αυτές που εφαρμόζονται μέχρι σήμερα σε ευρεία κλίμακα και από διαφορετικούς φορείς, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι οι κλασσικές θεωρίες επαγγελματικής ανάπτυξης έχουν αγνοήσει τις ανάγκες και τα προβλήματα κοινωνικών ομάδων, οι οποίες διαφέρουν από το πρότυπο του «λευκού άνδρα». Για παράδειγμα, οι περισσότερες θεωρίες υιοθετούν μια απλουστευμένη προσέγγιση συνδυασμού των προσωπικών χαρακτηριστικών και ενδιαφερόντων με το περιβάλλον, δηλαδή με την αγορά εργασίας, δίχως όμως να λαμβάνουν υπ όψιν κοινωνικούς και πολιτισμικούς περιορισμούς, οι οποίοι φαίνεται ότι επηρεάζουν σημαντικά τη σταδιοδρομία των γυναικών.
Πολλοί ερευνητές ισχυρίζονται ότι οι πιο διαδεδομένες θεωρίες επαγγελματικής ανάπτυξης δεν μπορούν να εξηγήσουν γιατί ειδικά οι γυναίκες με πολλά προσόντα δεν ακολουθούν επαγγέλματα, τα οποία ανταποκρίνονται στο επίπεδο των υψηλών ικανοτήτων τους. Οι γυναίκες συγκεντρώνονται κυρίως σε παραδοσιακά «γυναικεία επαγγέλματα», τα οποία δεν απαιτούν ιδιαίτερες ικανότητες και έχουν μικρότερο κύρος, με αποτέλεσμα οι δυνατότητες τους να μένουν ανεκμετάλλευτες, τόσο σε εκπαιδευτικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο. Οι συγγραφείς κάνουν λόγο για διάφορους κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες, οι οποίοι επηρεάζουν τις επαγγελματικές επιλογές των γυναικών.
Στους κοινωνικούς παράγοντες περιλαμβάνουν τις διακρίσεις φύλου, το «αδιάφορο» κοινωνικό περιβάλλον σε σχέση με την επαγγελματική εξέλιξη των γυναικών, το πρόβλημα της συμφιλίωσης της εργασίας με την οικογένεια, τα στερεότυπα σε σχέση με τα επαγγέλματα και τη σεξουαλική παρενόχληση στο χώρο της εργασίας. Στους πολιτισμικούς παράγοντες περιλαμβάνουν την διαφορετική κοινωνικοποίηση των δύο φύλων και τους περιορισμούς της μητρότητας. Σε συμφωνία με τις παραπάνω θέσεις η Farmer(1997) προτείνει ως εναλλακτική προσέγγιση το θεωρητικό πλαίσιο της κοινωνικής μάθησης για την υποστήριξη της επαγγελματικής ανάπτυξης και επαγγελματικής επιλογής των γυναικών.
Σύμφωνα με την Farmer, η θεωρία της κοινωνικής μάθησης κρίνεται η πιο κατάλληλη, καθώς εστιάζει στις διαδικασίες κοινωνικοποίησης της ταυτότητας και των φυλετικών ρόλων και στον τρόπο με τον οποίο αυτές επηρεάζουν τις στάσεις, τις αντιλήψεις, τα κίνητρα, τις επιλογές και την συμπεριφορά των γυναικών. Μάλιστα, ιδιαίτερη σημασία για την επαγγελματική εξέλιξη των γυναικών αποκτά η έννοια της αυτεπάρκειας, η οποία σύμφωνα με τον Bandura, αναφέρεται στην υποκειμενική κρίση του ατόμου όσον αφορά στην ικανότητά του να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις κάποιου ρόλου ή κάποιας δραστηριότητας.
Στον χώρο της επαγγελματικής επιλογής η αυτεπάρκεια σημαίνει την πίστη του ατόμου ότι διαθέτει τις ικανότητες και τις προϋποθέσεις γενικότερα ώστε να επιδιώξει κάποιο επάγγελμα ή τομέα σπουδών. Έχει βρεθεί ότι όσο πιο υψηλή είναι η εκτίμηση της αυτεπάρκειας σε σχέση με τις απαιτήσεις συγκεκριμένων τομέων εκπαίδευσης και εργασίας, τόσο μεγαλύτερο είναι και το εύρος των επαγγελματικών προοπτικών που σκέφτονται οι άνθρωποι να επιδιώξουν. Τέλος, φαίνεται ότι η «συνειδητή» επιλογή σπουδών είναι πολύ σημαντική τόσο για την ικανοποίηση από το επάγγελμα, όσο και για την κινητοποίηση προς την επιτυχία κατά τη διάρκεια της σταδιοδρομίας. Συγκεκριμένα, διαπιστώθηκε ότι όσοι σπουδαστές της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης έχουν επιλέξει συνειδητά τις σπουδές τους, δείχνουν μεγαλύτερη αφοσίωση σε επαγγελματικούς στόχους, είναι πιο ώριμοι στις διαδικασίες λήψης επαγγελματικών αποφάσεων και επιδεικνύουν υψηλότερη γενική ικανοποίηση και αυτοεκτίμηση.
Η Farmer προτείνει ποικίλους πρακτικούς τρόπους υποστήριξης της σταδιοδρομίας των γυναικών, η οποία ταυτόχρονα διαφέρει αλλά και μοιάζει με αυτή των ανδρών. Το νέο πρόγραμμα επαγγελματικής εκπαίδευσης οφείλει: α) να ακολουθεί μια ολιστική προσέγγιση, η οποία θα ενισχύει τους μαθητές να σχεδιάζουν το μέλλον τους λαμβάνοντας υπ όψιν όλους τους ρόλους που θέλουν να διαδραματίσουν συνολικά στη ζωή τους, β) να αναπτύξει στους μαθητές και ιδιαίτερα στις μαθήτριες το αίσθημα της αυτεπάρκειας, της εμπιστοσύνης δηλαδή στον εαυτό τους ότι μπορούν να τα καταφέρουν σε οποιοδήποτε επάγγελμα, γ) να μειώσει το «αδιάφορο περιβάλλον» τουλάχιστον μέσα στη σχολική τάξη σε σχέση με τα επιτεύγματα, τις προσδοκίες και τις επαγγελματικές φιλοδοξίες των γυναικών και δ) ειδικά στην τριτοβάθμια εκπαίδευση να μειώσει τα περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης, τα οποία είναι συχνότερα σε παραδοσιακά ανδρικούς τομείς σπουδών και τα οποία αποτρέπουν τις γυναίκες από τις αντίστοιχες επαγγελματικές επιλογές.
Φυσικά οι περισσότερες από τις παραπάνω αλλαγές απαιτούν εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις σε επίπεδο πολιτικής, όσον αφορά την εφαρμογή του σχολικού επαγγελματικού προσανατολισμού ή τα περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης, καθώς και έναν επαρκή οικονομικό προϋπολογισμό για την επιτυχημένη εφαρμογή τους.
Ο παράγοντας φύλο στην συμβουλευτική διαδικασία Το φύλο και ο φυλετικός ρόλος αποτελούν επομένως ένα κρίσιμο ζήτημα σε κάθε είδους συμβουλευτική και ιδιαίτερα στη συμβουλευτική σταδιοδρομίας. Φαίνεται ότι οι παραδοσιακές αντιλήψεις για τα φύλα πρέπει επιτέλους να καταργηθούν και να αντικατασταθούν από ένα σύνολο ρεαλιστικών προσδοκιών σε σχέση με τους ρόλους που αναμένεται να διαδραματίσουν σήμερα άνδρες και γυναίκες. Για παράδειγμα, ο σύμβουλος σταδιοδρομίας οφείλει να αποφεύγει σεξιστικές προκαταλήψεις σε σχέση με άνδρες και γυναίκες όσον αφορά στην εξέλιξη της σταδιοδρομίας τους. Αντίθετα, ο σύμβουλος θα πρέπει να αναγνωρίσει τη σημασία του φυλετικού ρόλου και της φυλετικής ταυτότητας και να κατανοεί τον τρόπο με τον οποίο αυτή επηρεάζει τη ζωή ενός ανθρώπου και κατ επέκταση τις επαγγελματικές του επιλογές.
Σε γενικές γραμμές, έχει διαπιστωθεί ότι άνδρες και γυναίκες προσεγγίζουν διαφορετικά το σχεδιασμό της καριέρας τους: για παράδειγμα, οι γυναίκες αντιλαμβάνονται μια σημαντική αλληλεπίδραση ανάμεσα στη μισθωτή εργασία και την οικογένεια, ενώ οι άνδρες αντιμετωπίζουν τους δύο τομείς εντελώς ανεξάρτητα. Συνοψίζοντας, θα έλεγε κανείς ότι η φυλετική ταυτότητα επηρεάζει σημαντικά την ανάπτυξη της προσωπικότητας ενός ανθρώπου, τους στόχους του, τις σχέσεις του με τους άλλους, την επαγγελματική του επιλογή και εξέλιξη καθώς και την ενσωμάτωση του επαγγελματικού του ρόλου με άλλους ρόλους ζωής. Επιπλέον, το φύλο επηρεάζει όχι μόνο τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας και τις επιλογές μας αλλά και τον τρόπο με τον οποίο οι άλλοι, συμπεριλαμβανομένων των συναδέλφων μας και των εργοδοτών, μας αντιμετωπίζουν και αλληλεπιδρούν με εμάς, καθορίζοντας έτσι τις επιλογές μας, την επαγγελματική μας επιτυχία και την εξέλιξή μας.
Δεδομένων των παραπάνω στοιχείων, οι σύμβουλοι σταδιοδρομίας θα πρέπει να υιοθετούν μια πρακτική «ευαίσθητη» ως προς τον παράγοντα φύλο. Αυτό σημαίνει ότι η συμβουλευτική δεν πρέπει μόνο να αντιμετωπίζει ισότιμα άνδρες και γυναίκες, δίχως σεξιστικές προσδοκίες και προκαταλήψεις, αλλά πολύ περισσότερο να κατανοεί τις επιρροές του φύλου και του σεξισμού στον ίδιο τον πελάτη, στις συμβουλευτικές τεχνικές και τους στόχους της συμβουλευτικής. Σε σχέση με τη διαδικασία της συμβουλευτικής, ο σύμβουλος πρέπει να λαμβάνει υπ όψιν του τα εξής:
Τον τρόπο με τον οποίο τόσο ο ίδιος, όσο και οι πελάτες του αντιλαμβάνονται την ταυτότητα του φύλου τους και συμβιβάζονται ή όχι με παραδοσιακές αντιλήψεις, στερεότυπα και κοινωνικές προσδοκίες για τους ρόλους των φύλων. Τα στερεότυπα φύλου σε σχέση με συγκεκριμένες επαγγελματικές επιλογές, που υιοθετεί τόσο ο ίδιος όσο και οι πελάτες του. Τη σημασία του φύλου στη δόμηση της συμβουλευτικής σχέσης. Κατά κανόνα οι άνδρες αντιδρούν αμυντικά και ανταγωνιστικά, ενώ οι γυναίκες τείνουν να υιοθετούν έναν πιο παθητικό και συμβιβαστικό ρόλο. Το γεγονός ότι τα περισσότερα διαγνωστικά εργαλεία αγνοούν τον παράγοντα φύλο- ιδιαίτερα την επαγγελματική εξέλιξη των γυναικών. Τον τρόπο με τον οποίο ο συμβουλευόμενος αναπαριστά τη σχέση ανάμεσα στην προσωπική ή οικογενειακή του ζωή και την καριέρα του.