Ζωή Γαβριηλίδου Καθηγήτρια ΤΕΦ-ΔΠΘ zgabrill@helit.duth.gr Zoe Gavriilidou
Ο όρος «Ορολογία» έχει 2 σημασίες ο επιστημονικός κλάδος που έχει ως αντικείμενο τη μελέτη των σχέσεων μεταξύ των εννοιών και των κατασημάνσεών τους (όρων, ονομάτων, συμβόλων) και τη διατύπωση αρχών και μεθόδων που διέπουν αυτές τις σχέσεις σε οποιοδήποτε θεματικό πεδίο και η εργασία της συλλογής, επεξεργασίας, διαχείρισης και παρουσίασης των ορολογικών δεδομένων σε μία ή περισσότερες γλώσσες το σύνολο των όρων που ανήκουν στην ειδική γλώσσα ενός ορισμένου θεματικού πεδίου
Άσκηση Δώστε από ένα παράδειγμα για την κάθε χρήση
Βασικές έννοιες αντικείμενα (objects), που είναι οι οντότητες του εξωτερικού κόσμου έννοιες (concepts), που είναι οι μονάδες γνώσης που αποτελούν τις νοητικές παραστάσεις των αντικειμένων Κατασημάνσεις (designations) των εννοιών, που μπορεί να είναι όροι (terms), ονόματα (names) και σύμβολα (symbols)
3 διαστάσεις της ορολογίας 1. γνωσιακή (cognitive) διάσταση, που εξετάζει τις σχέσεις των εννοιών μεταξύ τους και μέσω αυτών των σχέσεων τη συγκρότηση των εννοιών σε δομημένα σύνολα γνώσης, τα συστήματα εννοιών (concept systems) σε κάθε τομέα της ανθρώπινης γνώσης, καθώς και την παράσταση των εννοιών με ορισμούς και όρους
2. γλωσσική (linguistic) διάσταση, που εξετάζει τις υπάρχουσες γλωσσικές μορφές και τις εν δυνάμει γλωσσικές μορφές που μπορούν να δημιουργηθούν για την απόδοση νέων εννοιών, και
3. επικοινωνιακή (communicative) διάσταση, που εξετάζει τη χρήση των όρων ως μέσων μεταφοράς της γνώσης σε διαφορετικές κατηγορίες αποδεκτών σε ποικίλες επικοινωνιακές περιστάσεις και δίνει περιεχόμενο στις δραστηριότητες της κατάρτισης (compilation), της επεξεργασίας (processing) και της διάχυσης (dissemination) των ορολογικών δεδομένων υπό τη μορφή ειδικών λεξικών (specialised dictionaries), γλωσσαρίων (glossaries) ή βάσεων ορολογικών δεδομένων (terminological databases)
Πραγματολογικές απόψεις για το σχηματισμό όρων Ερώτημα: Ποιοι κατασκευάζουν όρους;
O σχηματισμός των όρων μπορεί να πραγματοποιηθεί σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, π.χ. σε ένα ερευνητικό εργαστήριο, σε μια κατασκευαστική εταιρεία, σε ένα συνέδριο, σε μια βιομηχανία κτλ
ο σχηματισμός όρων επηρεάζεται από τη θεματική περιοχή στην οποία πραγματοποιείται, από τη φύση των ανθρώπων που εμπλέκονται στη διεργασία της κατασήμανσης (process of designation), από το ερέθισμα που προκαλεί το σχηματισμό του όρου και, βεβαίως, από τις φωνολογικές, μορφοσυντακτικές και λεξικές δομές της γλώσσας στην οποία εκφράζεται γλωσσικά η νέα έννοια (πβ. Terios<τέλειος)
πρωτογενής σχηματισμός όρου δευτερογενής σχηματισμός όρου (τηλέφωνο/κινητό τηλέφωνο, γάλα/γάλα μακράς διαρκείας/γάλα αποβουτυρωμένο/)
Ως προς τον τρόπο δημιουργίας τους: οι όροι μπορεί να είναι λέξεις απλές (π.χ. βένθος, έλος, κομπόστ, στρωμνή) ή δομημένες. Οι δομημένες χωρίζονται σε: α) παράγωγες λέξεις: απορρίμματα, απορρυπαντικά, αποψίλωση) β) σύνθετες λέξεις: μονολεκτικές (π.χ. αειφορία, αερόβιος, βιομάζα), ή πολυλεκτικές (αειφόρος ανάπτυξη, βιοτικά συστατικά)
ως προς την καταγωγή τους οι όροι μπορεί να είναι: α) γηγενείς λέξεις: βένθος, έλος, στρωμνή α) λεξικά δάνεια: πεχά Ph, πλανγκτόν β) μεταφραστικά δάνεια: οικοσύστημα, ολιγοτροφικός, τροφική αλυσίδα
Άσκηση: ταξινομήστε τα παραδείγματα ως προς τη δημιουργία και την καταγωγή τους Τροπόσφαιρα, αβιοτικό περιβάλλον, υγροβιότοπος, υφαλοκρηπίδα, φρύγανα, ρυπαντής, βιοσυσσώρευση
Αρχές για τη σύνδεση των εννοιών με όρους Οι όροι είναι η γλωσσική παράσταση των εννοιών. Οι ειδικές γλώσσες προσπαθούν να συστηματοποιήσουν τη διεργασία της κατασήμανσης (process of designation) με κάποιους προδιαγεγραμμένους γλωσσικούς κανόνες, έτσι ώστε οι όροι να αντανακλούν με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια τα χαρακτηριστικά των εννοιών που παριστάνουν
Η συστηματοποίηση αυτών των αρχών έχει στόχο τη διαφάνεια (transparency) και τη συνέπεια (consistency) στην παράσταση της γνώσης μέσω της γλώσσας
Γλωσσικά σχήματα που εξυπηρετούν τις δύο αρχές 1. Χρήση ουσιαστικών που παράγονται από ρήματα με συγκεκριμένες καταλήξεις για την κατασήμανση εννοιών που σημαίνουν διεργασίες και μεθόδους, π.χ. slicing (τεμαχιοποίηση), recycling (ανακύκλωση), evaporation (εξάτμιση), ρυπανση (pollution), υγροποίηση (liquidation), ευτροφισμός (eutrophication), αναδάσωση, ανταγωνισμός
Άσκηση Με βάση τα παραπάνω παραδείγματα ποιες καταλήξεις σχηματίζουν στα ελληνικά και αγγλικά όρους που δηλώνουν διεργασίες και μεθόδους;
2. Χρήση ουσιαστικών που παράγονται από επίθετα για τη δήλωση ιδιοτήτων, ποιοτήτων και καταστάσεων, π.χ. ελαστικότητα (elasticity), αγωγικότητα (conductivity), ρηχότητα (shallowness)
Άσκηση Βρείτε αντίστοιχα παραδείγματα από την περιβαλλοντική ορολογία ουσιαστικών που παράγονται από επίθετα για τη δήλωση ιδιοτήτων, ποιοτήτων και καταστάσεων
Γεωθερμικότητα, ενδημικότητα,
3. Χρήση ίδιων καταλήξεων η β συνθετικών όταν δημιουργούνται όροι που ονομάζουν νέα είδη ή νέα μέρη στο ίδιο θεματικό πεδίο: hardware (υλισμικό), softwar (λογισμικό), shareware (μερισμικό), freeware (δωρισμικό).
Υδάτινο αποτύπωμα Οικολογικό αποτύπωμα
4. Xρήση συμμετρικών σχημάτων (regural patterns) σύμπλοκων όρων (complex terms) τα οποία να αντανακλούν τις ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ των εννοιών. Για παράδειγμα, στη γλώσσα των κατασκευών οι όροι ανυψούμενες γέφυρες (lift bridges), περιστρεφόμενες γέφυρες (swing bridges) και πτυσσόμενες γέφυρες (folding bridges) σημαίνουν είδη κινητής γέφυραs (movable bridge).
Grey water/black water σημαίνουν είδη ανακυκλωμένου νερού recycled water. Αιολική ενέργεια/πυρηνική ενέργεια/ατομική ενέργεια/ηλιακή ενέργεια/γεωθερμική ενέργεια, παλιρροϊκή ενέργεια
5. Γλωσσική καταλληλότητα (linguistic appropriateness): Οι προτεινόμενοι όροι πρέπει να ακολουθούν οικεία και καθιερωμένα σημασιολογικά σχήματα στη γλώσσα που χρησιμοποιούνται, π.χ. ο όρος ατομική ενέργεια (atomic energy) δημιουργεί σύγχυση, γιατί υποδηλώνει ότι πρόκειται για ενέργεια που προκαλεί το άτομο, έναντι του σημασιολογικά και επιστημονικά ακριβέστερου πυρηνική ενέργεια (nuclear energy).
Aντίστοιχα το οργανικός στο οργανική καλλιέργεια δημιουργεί σύγχυση γιατί υποδηλώνει ότισ σχετίζεται με το οργανισμός, έναντι του σημασιολογικά ευκρινέστερου βιολογικός στο βιολογική καλλιέργεια.
Γλωσσική οικονομία (linguistic economy): Οι όροι πρέπει να είναι σύντομοι και περιεκτικοί (concise), έτσι ώστε να διευκολύνεται η επικοινωνία σε περιστάσεις που δεν είναι αμιγώς επιστημονικές, π.χ. term bank (τράπεζα όρων) έναντι του πιο μακροσκελούς terminological data bank (τράπεζα ορολογικών δεδομένων).
βιοποικιλότητα vs βιολογική ποικιλότητα/ βιοκαύσιμα vs βιολογικά καύσιμα
Παραγωγικότητα (derivability): Πρέπει να επιλέγονται σχηματισμοί όρων που επιτρέπουν τη δυνατότητα παραγώγων (derivatives) ανάλογα με τις δυνατότητες της κάθε γλώσσας, π.χ. για την ελληνική ορολογία των Τηλεπικοινωνιών η επιλογή του όρου δυφίο για την απόδοση του αγγλικού bit επέτρεψε τη συστηματική δημιουργία μερικών εκατοντάδων σύμπλοκων όρων (complex terms), όπως δυφιακό σφάλμα (bit error), 8-δυφιακή κωδίκευση (8-bit coding) κτλ
Ενεργειακός σχεδιασμός Ενεργειακή πιστοποίηση Ενεργειακή επιθεώρηση Ενεργειακή επίδοση Πράσινη ενέργεια/πράσινος σχεδιασμός/πράσινος δακτύλιος/πράσινος τουρισμός
Μέθοδοι σχηματισμού όρων 1. η δημιουργία νέων μορφών 2. η χρήση υπαρχουσών μορφών, και 3. ο διαγλωσσικός δανεισμός.
1. Δημιουργία νέων όρων 1. Παραγωγή (derivation): Η διεργασία της παραγωγής είναι ο σχηματισμός νέου όρου με την προσθήκη ενός ή περισσότερων προσφυμάτων (affixes), σε μια ρίζα (root) ή σε μια λέξη. π.χ. αγγλ.: phosphor + ous = phosphorous, co- + education- + al = co-educational, de- + toxi(n) + fi + -cation = detoxification
ελλ.: αγωγικό(ς) + -τητα = αγωγικότητα, αριθμ(ός) + -ικός = αριθμικός, πλήμν(η) + -αίος = πλημναίος Ανα-κυκλ-ωση Ανθρακ-ιτης Γεω-θερμ-ία
2. Σύνθεση (compounding): Η διεργασία της σύνθεσης είναι ο σχηματισμός με συνδυασμό υπαρχουσών λέξεων ή λεξικών στοιχείων, νέας μορφής. Τα σύνθετα (compounds) μπορεί να είναι σύμπλοκοι όροι, φράσεις ή συμμείγματα (blends). Στην αγγλική, οι ρίζες ή οι λέξεις που αποτελούν τους σύμπλοκους όρους ή τις φράσεις, συνδέονται μεταξύ τους με ενωτικό (hyphen) είτε συγχωνεύονται (fused) είτε απλώς παρατίθενται χωρίς καμιά ένδειξη ένωσης μεταξύ τους. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και στα ελληνικά.
Παραδείγματα αγγλ.: σύμπλοκος όρος (με ενωτικό): composer-conductor, high-definition television (με συγχώνευση): downsizing, outflow (χωρίς ένωση): member country, information highway σύμμειγμα11: paraplegic + Olympics = Paralympics, biological + electronic = bionic, education + entertainment = edutainment., cybernetics + space = cyberspace
ελλ.: σύμπλοκος όρος (με ενωτικό): λέξηκλειδί, διεργασία εισόδου-εξόδου (με συγχώνευση): οκταδύφιος αριθμός, απορρόφηση (χωρίς ένωση): κράτος μέλος, σημείο λήψης, φωτεινή πηγή σύμμειγμα: Προγνωστικά + Ποδοσφαίρου = Προπό, ευρωπαϊκό + κοινοβούλιο = ευρωκοινοβούλιο
Κατατάξτε τους όρους στις παραπάνω κατηγορίες Γεωθερμική ενέργεια, βιοποικιλότητα, θερμοχωρητικότητα, αγρο-οικοσύστημα, αμμοθίνες
3. Συντoμευμένες μορφές ή συντομομορφές (abbreviated forms12): Η συντόμευση χρησιμοποιείται, αφενός για να δημιουργεί πιο σύντομες μoρφές κυρίως για πολύχρηστους όρους και, αφετέρου για να δημιουργεί ευμνημόνευτα ονόματα γιαμακροσκελείς όρους, οι οποίοι δεν μπορούν να αναγνωριστούν εύκολα ως ορολογικές μονάδες. Ξεχωρίζουν οι ακόλουθοι τύποι συντομευμένης μορφής:
Α. Συνοπτική μορφή (short form): Η συνοπτική μορφή είναι συντομευμένη μορφή σύμπλοκου όρου ή ονόματος μεγάλου λεκτικού μήκους. Χρησιμοποιεί λιγότερες λέξεις για την απόδοση της ίδιας έννοιας. π.χ. αγγλ.: πλήρης μορφή: Court of Justice of the European Communities συνοπτική μορφή: Court
ελλ.: πλήρης μορφή: Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων συνοπτική μορφή: Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, Δικαστήριο
Β. Συντομογραφία (abbreviation): Δημιουργείται με παράλειψη λέξεων και/ή τμημάτων λέξεων που αποτελούν έναν όρο. π.χ. αγγλ.: πλήρης μορφή: page, et cetera συντομογραφία: p., etc. ελλ.: πλήρης μορφή: σελίδα, και τα λοιπά συντομογραφία: σ., κτλ.
Γ. Συντετμημένη μορφή (clipped form): Ο συντετμημένος όρος σχηματίζεται με παράλειψη του μπροστινού, μεσαίου, ή τελευταίου τμήματος ενός μονολεκτικού όρου. π.χ. αγγλ.: πλήρης μορφή: parachute, influenza, prefabricated house συντετμ. μορφή: chute, flu, prefab ελλ.: πλήρης μορφή: προκατασκευασμένος συντετμ. μορφή: προκάτ
Δ. Αρκτικόλεξο (initialism): Τα αρκτικόλεξα δημιουργούνται από το πρώτο γράμμα καθενός από τα στοιχεία ενός σύμπλοκου όρου ή ονόματος. Προφέρονται πάντοτε με τα ονόματα των γραμμάτων τους γράμμα προς γράμμα. π.χ. αγγλ.: πλήρης μορφή: United Nations, personal computer αρκτικόλεξο: U.N., PC ελλ.:πλήρης μορφή: Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, Ανώνυμος Εταιρεία αρκτικόλεξο: ΚΚΕ, Α.Ε.
Ε. Ακρώνυμο (acronym): Τα ακρώνυμα δημιουργούνται με συνδυασμό αρχικών γραμμάτων ή συλλαβών από όλα ή μερικά από τα στοιχεία ενός σύμπλοκου όρου ή ονόματος. Το ακρώνυμο προφέρεται πάντοτε συλλαβικά σαν κανονική λέξη. π.χ.
αγγλ.: πλήρης μορφή: light amplification by stimulated emission of radiation ακρώνυμο: laser ελλ.: πλήρης μορφή: Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού ακρώνυμο: ΔΕΗ
2. Υπάρχουσες μορφές Μετατροπή (conversion):tέτοια θεωρείται η μορφοσυντακτικά διαφοροποιημένη χρήση της ίδιας μορφής, π.χ. ένα επίθετο να χρησιμοποιείται ως ουσιαστικό (συνηθισμένη περίπτωση στα ελληνικά) ή ένα ουσιαστικό ως ρήμα (ανύπαρκτη στα ελληνικά, αρκετά συχνή στα αγγλικά). π.χ. αγγλ.: output (ΟΥΣ) output(ρημα), Google (Κύριο Όνομα), google (ΡΗΜΑ) ελλ.: κάθετος (ΕΠΙΘ) η κάθετος (ΟΥΣ), καλών (ΜΕΤ) ο καλών (ΟΥΣ)
Οροποίηση (terminologisation): Πρόκειται για γενική διεργασία με την οποία μια λέξη ή φράση της γενικής γλώσσας μετασχηματίζεται σε όρο που κατασημαίνει έννοια σε ειδική γλώσσα. π.χ.
αγγλ.: circuit γενική γλώσσα : γραμμή που περικλείει μια επιφάνεια ηλεκτροτεχνία : διευθέτηση διατάξεων ή μέσων μέσα από την οποία μπορεί να περάσει ηλεκτρικό ρεύμα ελλ.: αποθήκευση γενική γλώσσα : τοποθέτηση πραγμάτων ή υλικών σε αποθήκη για φύλαξη πληροφορική : εγγραφή ενεργού εγγράφου σε μαγνητικό ή άλλο μέσο (π.χ. σε σκληρό δίσκο)
Άσκηση Αναζητήστε παραδείγματα από την περιβαλλοντική ορολογία
Αµοιβαιότητα: Η αλληλεξάρτηση (θετική) ειδών κατά τέτοιο τρόπο, ώστε εάν διαχωριστούν να µη µπορούν να επιζήσουν µόνα τους. Ανταγωνισµός: Η αλληλεπίδραση (αρνητική) ειδών κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι αδύνατη η χωρίς βλάβη συνύπαρξή τους.
ιατήρηση: Το σύνολο των ενεργειών (µέθοδοι, χειρισµοί, φροντίδες) του ανθρώπου ώστε να εξασφαλίζεται η καλύτερη δυνατή απόδοση και η πλήρης και συνεχής λειτουργία των οικοσυστηµάτων (σταθερή και υψηλή απόδοση των ανανεώσιµων φυσικών πόρων και αποφυγή σπατάλης των µη ανανεώσιµων)
Ο διαθεματικός δανεισμός, που είναι γνωστός και ως εσωτερικός δανεισμός (internal borrowing), αναφέρεται στις περιπτώσεις εκείνες όπου μία ειδική κατασήμανση σε ένα πεδίο επαναχρησιμοποιείται σε άλλο πεδίο για να παραστήσει μια διαφορετική έννοια. Τα χαρακτηριστικά που αποτελούν το βάθος (intension) των δύο εννοιών στα δύο θεματικά πεδία είναι συχνά συγκρίσιμα και εμφανίζουν αναλογία.
Αυτορρύθµιση: Η ικανότητα ενός συστήµατος να αντιπαρέρχεται, σε ορισµένο εύρος, τις διαταραχές των µεταβλητών του, και να επανέρχεται στην αρχική κατάσταση ισορροπίας του
Σημασιολογική μεταφορά μέσα σε ειδική γλώσσα: Η διεργασία μέσω της οποίας υπάρχων όρος σε μια ειδική γλώσσα χρησιμοποιείται για να κατασημάνει άλλη έννοια με αναλογική επέκταση. Τρόποι σημασιολογικής μεταφοράς μπορεί να θεωρηθούν:
Η παρομοίωση: π.χ. η κατασήμανση μιας έννοιας αναλογικά προς άλλη πιο γνωστή ή πιο οικεία, π.χ. L-shaped room, a rocklike substance. Η παρομοίωση εκφράζεται στα αγγλικά συνήθως με επιθήματα όπως -like, -style,- type κτλ. και στα ελληνικά με ποικίλους τρόπους, όπως φαίνεται στα παραδείγματα:
αγγλ.: Ηλεκτρον. : bus-type interface, Π network ελλ.: Ηλεκτρον. : διεπαφή τύπου αρτηρίας, δικτύωμα Π αγγλ. Τηλεπικοιν. : noise-like error, Ethernet-like interface ελλ.: Τηλεπικοιν. : θορυβοειδές σφάλμα, διεπαφή δίκην Έθερνετ
Χρήση χρωματικών όρων γκρίζα απόβλητα, μαύρα απόβλητα, πράσινη ενέργεια Φαινόμενο θερμοκηπίου Ιπτάμενη τέφρα Οικολογική πυραμίδα
Η συνεκδοχή (synecdoche): Πρόκειται για την πιο παραγωγική τεχνική αξιοποίησης υπαρχουσών μορφών η οποία στη σύγχρονη γλωσσολογική θεωρία της σημασιολογίας ονομάζεται συστηματική πολυσημία (systematic polysemy): το όλο δηλώνεται με το μέρος και αντίστροφα, το υλικό με το πράγμα και αντίστροφα, το κτίριο με τους ανθρώπους που βρίσκονται σε αυτό
screen (οθόνη): συγκεκριμένο: το τμήμα του Η/Υ πάνω στο οποίο παρουσιάζονται οι πληροφορίες αφηρημένο: οι πληροφορίες που παρουσιάζονται πάνω στο τμήμα αυτό
O αναλογικός κανόνας οι διεργασίες κατασήμανσης μιας έννοιας στη γλώσσα στόχο θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις αντίστοιχες διεργασίες στη γλώσσα πηγή, έτσι όπως αυτές αντανακλώνται στη μορφή του πρωτογενούς όρου.
κατά το σχηματισμό ενός όρου σε μια γλώσσα στόχο, για την ονοματοδότηση (naming) μιας νέας έννοιας που έχει ονοματοδοτηθεί πρωτογενώς στη γλώσσα πηγή, ως πρώτη επιλογή του ονοματοθέτη πρέπει να είναι: η εφαρμογή μηχανισμού σχηματισμού ανάλογου προς το μηχανισμό σχηματισμού του όρου της γλώσσας πηγής»
Στο θεματικό πεδίο Ηλεκτρονική ο αγγλικός όρος chip σχηματίστηκε στη γλώσσα πηγής, ως απλός μονολεκτικός όρος, με οροποίηση του κοινού όρου chip που σημαίνει «πολύ λεπτή φέτα ξύλου, τροφής κ.ά.» για να αποδώσει την έννοια «ολοκληρωμένο κύκλωμα με τη μορφή λεπτού ορθογώνιου πλακιδίου από ημιαγωγό». Στα ελληνικά, η ΜΟΤΟ εφάρμοσε ανάλογο μηχανισμό με οροποίηση του κοινού ελληνικού όρου πλινθίο (= τουβλάκι). Η απόδοση αυτή έδωσε τη δυνατότητα να αποδοθούν με επιτυχία όροι όπως αυτοί του ακόλουθου πίνακα.
Παράδειγμα 2 Στα θεματικά πεδία Τεχνολογία Πληροφοριών, Τηλεπικοινωνίες ο αγγλικός όρος bit σχηματίστηκε στη γλώσσα πηγής ως νέα μονολεκτική μορφή (μονολεκτικός απλός όρος) με συντόμευση (εδώ πρόκειται για σύμμειξη) της πλήρους μορφής binary digit χωρίς αλλαγή στην έννοια της πλήρους μορφής: «ψηφίο του δυαδικού συστήματος αρίθμησης».
Οι Ομάδες ΜΟΤΟ (Τηλεπικοινωνίες) και ΕΛΟΤ/ΤΕ48/ΟΕ1 (Τεχνολογία Πληροφοριών) πρότειναν τρεις ελληνικές αποδόσεις του bit υποψήφιες για τον ελληνικό ισοδύναμο όρο, τις οποίες έθεσε σε ψηφοφορία η ΕΛΕΤΟ (Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας).
Στον τομέα του περιβάλλοντος αρκετοί είναι οι όροι που σχηματίζονται με πρώτο ή δεύτερο συνθετικό λέξεις από την (αρχαία) ελληνική γλώσσα, άμεσα συνυφασμένες με την ΠΟ, όπως τα: bio-, eco-, geo-, hydro- zoo- κα. Αντίστοιχα, διάφοροι όροι, όπως σχεδόν σε όλους τους επιστημονικούς τομείς, σχηματίζονται με τη βοήθεια των: demο-, auto-, allo-, hetero-, homo-, iso-, epi-, medi-, meso-, meta-, micro-, mono-, peri-, photo-, polyκαι xero-.
Εκτός από τα προθήματα, πολλές είναι επιπλέον οι λέξεις (π.χ. air, clime, energy κ.α.), όπως επίσης και τα επίθετα ελληνικής προέλευσης (άμεσης ή απώτερης) που εντοπίζονται σε σύνθετους πολυλεκτικούς περιβαλλοντικούς όρους στη γαλλική και την αγγλική γλώσσα, με χαρακτηριστικά τα: chemical, critical, ecological, ethical, genetic, electric, ionic, kinetic, organic, physical, thermal, toxic, trophic, tropic
Ο δανεισμός
Ποιες από τις παρακάτω είναι δάνειες λέξεις; Θάλασσα Μάρκετινγκ Αθερίνα Δάφνη Κρουασάν Σωμόν Σπίτι Διαφεντεύω σιντί
ΔΑΝΕΙΣΜΟΣ Λεξικός δανεισμός: δανεισμός σημαίνοντος και σημαινόμενου (π.χ μάρκετινκ) Σημασιολογικός δανεισμός: δανεισμός σημαινόμενου (καλύπτω, ανεβάζω θεατρική παράσταση, ανεβαίνει η τιμή, αρχαιότητες, αυλή, πέφτει η μόδα) Δάνειο έκφρασης
Είδη δανεισμού (συνέχεια) Μεταφραστικό δάνειο: σχέση ανάμεσα σε σημαίνον και σημαινόμενο (ουρανοξύστης, αεροπλανοφόρο, άνθος αραβοσίτου, τερματοφύλακας, υψηλή πιστότητα, υψηλή ραπτική, στρογγυλή τράπεζα Διεθνισμός: τηλέφωνο Αντιδάνειο: φουντούκι, καναπές Είναι αντιδάνειο η λέξη φωτογραφία;
Είδη Ψευτοδάνειο: καραμελέ, ρετιρέ, παντοφλέ, στάνταρ, ονομασίες μάρκας (λόγοι ψυχολογικοί)
Χαρακτηριστικά δανείων Αστάθεια ως προς το σημαίνον: μαζονέτα, αρκουντίσιον, φιμέ/φουμέ, σινεμάς Το γένος: η /το σαντιγί, το /ο στιλός, το/ο ζιλές *απόδοση γένους/αυτοκίνητα Κλίση: τα ταξιά/ταξί γκισέ/γκισέδες Ντεμπραγιάζ/συμπλέκτης, ίντερνετ/διαδίκτυο, γουιντσερφ/ιστιοσανίδα Άσκηση: βρείτε παραδείγματα
Χαρακτηριστικά δανείων Μονοσημία: μποξ. Φάουλ, στρες, σταρ, κολεξιόν, σου Αποκοπή: καρμπόν, κλου, σαζμάν, παπιγιόν Κωδικοποίηση+προσαρμογή -απλές-δομημένες αριβίστας, +απλέςδομημένες: μποϊκοτάζ, -απλές+δομημένες φεστιβαλικός, ταξιτζής, γκολάρα Μονομορφηματικότητα: φουτουριστής, πορτκλέ, μπάρμαν, μπάργουμαν
Παρετυμολογία Χαλκομανία (decalcomanie), κατίνα, κομπιούτερ, ερκοντίσιον, τιρμπουσόν
Λόγοι δανεισμού Εσωτερικοί (δομή συστήματος) Εξωτερικοί: α) δηλωτικοί-αναγκαία β) συνηποδηλωτικοί μη αναγκαία (ευφημισμός: τουαλέτα), (ανανέωση συναισθηματικού λεξιλογίου: σόρυ), (περιβολή με γόητρο: σεφ στη διαφήμιση), σνομπισμός (ορεβουάρ)
Δανεισμός και στερεότυπα Ο δανεισμός αφορά γλώσσες που με κάποιο τρόπο έρχονται ή έχουν έρθει σε επαφή. Η διαδικασία δανεισμού δεν είναι τυχαία, αλλά λαμβάνει υπόψη τα στερεότυπα που έχουν στο μυαλό τους οι ομιλητές της δανειζόμενης γλώσσας για τους ομιλητές της δανείστριας γλώσσας. Με την έννοια αυτή δεν είναι επικίνδυνος.
Δανεισμός και στερεότυπα Μόδα Ύφασμα Κεντητική Κομμωτική-αισθητική Χρώμα: ακαζού, ιβουάρ, βεραμάν, κκρεμ, σαντρέ, σιελ, ταμπά, τιρκουάζ, φιμέ Επίπλωση: εταζέρα, κονσόλα Μαγειρική Κινηματογράφος-θέατρο Άθλημα (χορός, άρση βαρών) Γράμματα Πολιτική
Αγγλική Τεχνολογία Έτοιμη κουζίνα Είδη σπορ ρουχισμού
Στερεότυπα και δανεισμός Γαλλία (κουζίνα π.χ. σοτέ, πανέ, φλαμπέ, σεφ, κομψότητα π.χ. σατέν, παλτό, μαντό, τρουα καρ, πουάν, σπορ π.χ. μπαλέτο, κου ντε πιε πολιτική π.χ. σοσιαλισμός, κομουνισμός, μανιφέστο, προβοκάτσια) Αμερική (κουζίνα π.χ. χάμπουρκερ, χοτ ντογκ, ενδυμασία: κάζουαλ, Τ-σερτ, τζιν, οικονομία: μάρκετιγκ, λίζιγκ, τεχνολογία, σπορ π.χ. μπάσκετ)
Αν η ελληνική περιέχει σε ποσοστό 5% λέξεις δάνεια από την αγγλική αυτό εξηγείται από την πολιτική και οικονομική κυριαρχία των αγγλόγλωσσων κρατών η οποία προηγείται της γλωσσικής κυριαρχίας.
Επιδράσεις μεταξύ των γλωσσών Η Ελληνική έχει λέξεις προελληνικές (=όχι Ινδοευρωπαϊκές π.χ σκουμπρί, αθερίνα, ρίγανη, ειρήνη), λατινικές (π.χ. πόρτα, δίσεχτος), τουρκικές (π.χ. τζάκι, κεφτές, ντουβάρι), γαλλικές (π.χ. ροζ, ασανσέρ, κουντεπιέ), αγγλικές (μάνατζμεντ, μπαρ), περσικές (παράδεισος), αλβανικές (μπέσα),γερμανικές (τσίγκος, κιτς, σνιτσελ), αραβικές (φαρί, αμιράς) κ.ά.
Νεότερες δημιουργίες με βάση τα αρχαία ελληνικά Για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες του νεότερου πολιτισμού, τροποποιείται η σημασία αρχαίων λέξεων, και προπαντός δημιουργούνται συνεχώς νέοι διεθνισμοί στηριγμένοι σε αρχαία ελληνικά και σε λατινικά λεξικά στοιχεία
- (an-) < ἀ- (ἀν-), anti- < ἀντί, hyper- < ὑπέρ, < paleo- < παλαιός, neo- < νέος, micro- < μικρός, mega- < μέγας, poly- < πολύς, macro- < μακρός, -ist< -ιστής, -ism < -ισμός, -logy < -λογία (λόγος), -therapy < θεραπεία.
Αρχαίες λέξεις στις άλλες γλώσσες Oι τομείς οπου πρώτα διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες ήταν ο αθλητισμός, η ιατρική, η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η πολιτική οργάνωση, η ναυτιλία και η στρατηγική τέχνη. Mερικοί χαρακτηριστικοί όροι απο αυτούς τους τομείς που πέρασαν στα λατινικά, [2] και απο 'κεί στις νεότερες γλώσσες
Παραδείγματα ἀθλητής > athleta ἱππόδρομος > hippodromos ἐπιληψία > epilepsia φιλοσοφία > philosophia διαλεκτική 'φιλοσοφική μέθοδος' > dialectica μουσική > musica γραμματική > grammatica ἱστορία > historia γεωμετρία > geometria ἀριθμητική > arithmetica κυβερνῶ 'οδηγώ πλοίο' > gubernare στρατηγία 'το αξίωμα του στρατηγού' > strategia (στρατηγική είναι 'η τέχνη του στρατηγού').
Kατά την ελληνιστική εποχή, με την παραπέρα ανάπτυξη των επιστημών αλλά και των θεολογικών αναζητήσεων, νέες λέξεις δημιουργήθηκαν, άλλων άλλαξε η σημασία, και πέρασαν σάν κληρονομιά στον υπόλοιπο κόσμο για παράδειγμα: γεωγραφία > geographia, ἀστρονομία > astronomia, ἀστρολογία > astrologia (στ' αρχαία ελληνικά σήμαινε ότι και η λέξη ἀστρονομία) η αρχαία λέξη θεολογία απέκτησε τελείως ιδιαίτερη σημασία, και πέρασε στα λατινικά σάν theologia.
Διεθνισμοί στα νέα ελληνικά. acoustique, cardiologie, diachronie, écologie (αρχικά στα γερμανικά), électricité, kilomètre (δημιούργημα της γαλλικής επανάστασης), magnétisme, mélodrame, néolithique, néoplasme, paléontologie, pédiatrie, pscychologie, synchronie, télégramme, téléphone, téléscope, thermomètre, uranium, utopie (όρος δημιουργημένος στ αγγλικά απ' τον Thomas More) > ακουστική, καρδιολογία, διαχρονία, οικολογία, ηλεκτρισμός, χιλιόμετρο, μαγνητισμός, μελόδραμα, νεολιθικός, νεόπλασμα, παλαιοντολογία, παιδιατρική, ψυχολογία, συγχρονία, τηλεγράφημα, τηλέφωνο, τηλεσκόπιο, θερμόμετρο, ουράνιο, ουτοπία.