ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ (CLUSTERS)
@ vnev0vnh AHAnrH (apopo 8 N.1599/1986) H (li(pi~et(1 1XJ.)V m:otxeiwv 1tOU U7tO~c'iA.A.oV1:at ~ auti] 'IT] &i]a.wclt] IillOpei va BAzyxBei ~ pc'iclt] 1:0 apxbio OJJ.mv U1tllPW1.(Ov (c'ip8po 8 nap. 4 N. 1599/1986) npor(1): A.L BIO-HJ\IL 0- HDvo/.la: KnNHANTINOL I E1TWVUI-I0: I NIKOI\OYHOL DV0l-la Kal E1TWVUJ-l0 nattpa: Dvol-la Kal ETTWVUI-I0 MIlTtpat;: reopriol XPvrH I H\.lEpO\..lflVia vtvvflcrn<;(2): 05/07/1951 T01TOt; rtvvilctilc:;: nvprm:: HI\EIAL Apl81..10C lieatlou TauTornrac:;: AB 387577 1TI'lA: I 26210-36895 TOlTo<; KaTOIKiac:;: 1nvpror 1006<;: 1MVHPA 1Ap18: 115 1TK: 127100 Ap. TflAEO\..IOIOTUlTOU (Fax): 12621035064 1~vClT] HAEKTp. Taxuop0\..lEloU (Email): I epetanil@qmail.com ME atoi-iik~ IJOU w8uvil Kat yvwpf~ovwt; Tit; KUPWC7EIt; (3), TTOU TTpof3AtTToVrat atto TIC:; 6IaTa~EIt; Tilt; TTap. 6 TOU ap8pou 22 rou N. 1599/1986, 15I1Awvw 6l1: Evw 0 NIKOAOlhacx; Kwvarovrivoc; VOIJIIJCX; EKnp6ownoc; TrjC; En.IT.AN.H/\ OrjAWVW uneu8uva f<0i EV VVWaEI TWV auveneiwv TOU VOIJOU OTI TO nopal5oteo «.l\.iktuo Tunou cluster ~TOI OVOnTU~rj IJE8ol50AOViOC; TIlC; Avorrru~loK~C; ruljnpa~flc; "BID-HAIr"» onoteaei npwtotuno EPVO KOI OEV EXOUV XPIlO1jJonotfj8Ei om c; nilvec; nepov ana OUTEC; OTIC; onoiec; VivETot ovocpopo. Dnou unopxei avanapay.wv~ OEOOIJEVWV, mvokwv KOI nap08eijotwv, auto OrjAWVETal PrjTO. (1) Avaypaq>Elol alto TOV Ev15la<pEpo\1EVo ltolllhl ~ ApX~ ~ Tl VmlPwia TOU 15rll..l0C710U 101-lta, lt~*~~ (2) Avaypa<pETOI oaoypa<pwt;. ~':J li( (3) «DTTOIOt; EV YVWC7EI TOU 15I1AwvEI ljjw15~ YEYOVOW ~ apvdwi ~ attokputttei Ta aail81va J-lE tyypa<pll UlTn1!Vll O~AWC71l rou ap8pou 8 TlJ-lwpdral J-lE cpuaclkic711 rouaclxlmov rplwv J-lTlvwv. Eav 0 uttaitlot; ourwv rwv TTpa~Ewv C7KOTTWE va 1TPOOlTOpfC7EI C7rov EOurov TOU ~ C7E amov TTEpioumoK6 6CPEAot; f3aclrrrovtat; rpfrov ~ C7K6m:uE va f3aclljjei amov, 1I\..1WPEllC.iI\1E Kc'iGEIP~r, \..I EX pi 10 m llv. (4) re TTEpfmWC71l avettapkelat; xwpou Il O~AWC71l C7UvExf~ErOi Olllv TTfC7W 6lVil Tilt; Kal UlToypaq>ETat att6 TOV 15IlAouVTa n rllv 0IlAouC7o.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο παρών Οδηγός εκπονήθηκε στο πλαίσιο της Πράξης «Ολοκληρωμένο σχέδιο προώθησης της απασχόλησης και της επιχειρηματικότητας στον τομέα της βιολογικής γεωργίας στον Δήμο Ήλιδας» με κωδικό ΟΠΣ 380073, που υλοποιείται στο πλαίσιο της Δράσης 7: Τοπικά Σχέδια για την Απασχόληση, προσαρμοσμένα στις ανάγκες των τοπικών αγορών εργασίας» (ΤοπΣΑ) της Κατηγορίας Παρέμβασης 1: Ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης, του Θεματικού Άξονα Προτεραιότητας 3 «Διευκόλυνση της πρόσβασης στην Απασχόληση» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού» 2007-2013.» Ο σκοπός του Οδηγού Συνεργατικών Σχηματισμών για μικρές επιχειρήσεις είναι η ενημέρωση των μικρών επιχειρηματιών σχετικά με τα οφέλη που προκύπτουν από τη συμμετοχή τους σε συνεργατικούς σχηματισμούς. Οι ενημερωμένοι επιχειρηματίες σχετικά με τις συνθήκες, τους τύπους και τις μεθόδους ανάπτυξης συνεργατικών σχηματισμών αποτελούν κρίσιμη παράμετρο για τη δημιουργία θετικού κλίματος όσον αφορά την ανάπτυξη των επιχειρηματικών συνεργειών στην Ελλάδα. Τα θετικά μηνύματα από την επιτυχημένη συμμετοχή μικρών επιχειρήσεων υψηλής τεχνολογίας σε αναδυόμενους και καινοτόμους συνεργατικούς σχηματισμούς οδηγούν σε εύφoρο έδαφος για την ανάπτυξη συνεργειών μεταξύ ερευνητικών οργανισμών, φορέων χρηματοδότησης και μικρών επιχειρήσεων σε πιο παραδοσιακούς κλάδους. Επίσης, η υποστήριξη των δραστηριοτήτων αυτών από φορείς χάραξης δημόσιων πολιτικών συντελεί στη διεύρυνση της χρηματοδοτικής βάσης και στην αποτελεσματική στοχοθέτηση των συνεργατικών σχηματισμών. Οι μικρές ελληνικές επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν ένα νέο διεθνοποιημένο περιβάλλον λειτουργίας με έντονες ανταγωνιστικές πιέσεις. Η αναζήτηση πολιτικών διαφοροποίησης σε εξειδικευμένες αγορές και οι συνέργειες με άλλες επιχειρήσεις αποτελούν μέσα αντιμετώπισης των ενδεχόμενων απειλών αυτών, καθώς και μετατροπής της κρίσης σε ευκαιρία. Οι μικρές ελληνικές επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν πολλαπλές και διαφοροποιημένες προκλήσεις, οι οποίες προέρχονται από την πίεση που παράγει η διεθνοποίηση των αγορών και η μεταβολή του οικονομικού περιβάλλοντος στο οποίο λειτουργούν. Συνοπτικά, οι πιέσεις από το οικονομικό περιβάλλον λειτουργίας των μικρών ελληνικών επιχειρήσεων συνοψίζονται στις παρακάτω αναγκαιότητες για: Μείωση του παραγωγικού κόστους με ταυτόχρονη βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων και υπηρεσιών Διατήρηση ή αύξηση του μεριδίου τους στην εσωτερική αγορά έναντι των μεγάλων πολυεθνικών ομίλων. Διείσδυση σε νέες διεθνείς αγορές μέσω εξαγωγικών δραστηριοτήτων. Διατήρηση και βελτίωση της οικονομικής θέσης της επιχείρησης μέσα σε ένα δυσμενές χρηματοδοτικό πλαίσιο για τις επιχειρήσεις. Οι ανταγωνιστικές δυνάμεις τις οποίες καλούνται να αντιμετωπίσουν οι μικρές ελληνικές επιχειρήσεις, μέσα σε μια διεθνοποιημένη αγορά, έχουν τα εξής χαρακτηριστικά: Χαμηλό κόστος ή/και υψηλή ποιότητα
Πρόσβαση σε μεγάλα κανάλια διανομών Επώνυμα προϊόντα και πολιτικές Χρηματοδότηση των επενδύσεων Δυνατότητα για την ανάπτυξη κοινών υποδομών Δυνατότητα οικονομίας κλίμακας Η μικρή ελληνική επιχείρηση καλείται να αντιμετωπίσει μόνη της τις ανταγωνιστικές αυτές δυνάμεις σε ένα περιβάλλον που της δημιουργεί πολλαπλά και δύσβατα εμπόδια για την ανάπτυξή της. 2. ΟΡΙΣΜΟΙ Τι είναι οι «συστάδες» ή «συσπειρώσεις» επιχειρήσεων ή clusters; Είναι ομάδες επιχειρήσεων, συνήθως εγκατεστημένων σε γειτνιάζουσες περιοχές, οι οποίες αλληλεπιδρούν για την επίτευξη κοινών στρατηγικών, με την υλοποίηση προγραμματισμένων ενεργειών σε καθορισμένους τομείς δραστηριοτήτων. Βασικό χαρακτηριστικό μιας επιχειρηματικής συσπείρωσης είναι η εταιρικότητα, η ισότητα των μελών που την απαρτίζουν και η βιωσιμότητα του εγχειρήματος. Η «γέννεση» ενός cluster γίνεται συνήθως έπειτα από συλλογική πρωτοβουλία, με την εμψύχωση άτυπου «ηγέτη». Τι είναι δίκτυα; Τα δίκτυα επιχειρήσεων είναι τουλάχιστον τρεις επιχειρήσεις που συνάπτουν κοινή σύμβαση συνεργασίας για να υλοποιήσουν εξαρχής προδιαγεγραμμένες δράσεις εντός συγκεκριμένου χρονικού ορίζοντα. Αυτά τα δίκτυα επιχειρήσεων ενσωματώνουν ποικίλα χαρακτηριστικά και μπορούν να έχουν τη μορφή υπεργολαβιών, στρατηγικών συμμαχιών, συμφωνιών μεταφοράς τεχνογνωσίας κ.λπ. Τα δίκτυα που συνδέονται με τη διασφάλιση «άυλων» στόχων είναι ευρύτερης μορφής και χαρακτηρίζονται από τη δημιουργία «κοινωνικού κεφαλαίου» (affiliation networks). Η «γέννεση» ενός φυσικού δικτύου γίνεται με πρωτοβουλία μιας επιχείρησης, η οποία αναλαμβάνει έναν -κοινά αποδεκτό- ηγετικό ρόλο. Ένα επιτυχημένο δίκτυο μπορεί να μετεξελιχθεί σε κοινωνικό κεφάλαιο και σε cluster, καλλιεργώντας σταδιακά τα στοιχεία της εταιρικότητας. Ποιες είναι οι ομοιότητες συσπειρώσεων και δικτύων; Και οι δύο ανωτέρω τύποι συνεργασιών βασίζονται στην αλληλεπίδραση των επιχειρήσεων μελών και στην αποκόμιση κοινών ωφελειών (win-win σχήματα). Στις βασικές ομοιότητες εντάσσονται, επίσης, οι κοινοί στόχοι, η οργάνωση με βάση την
επίτευξη αυτών των στόχων, η ομαδικότητα και η ανάγκη ενεργοποίησης και συμμετοχής των μελών / εταίρων των δικτύων και των συστάδων. Ποιες είναι οι διαφορές των συστάδων / clusters από τα δίκτυα; Συστάδες: ο αριθμός των εταίρων είναι ελεύθερος. Οι επιχειρήσεις συνήθως γειτνιάζουν και διαθέτουν στην αγορά ανταγωνιστικά προϊόντα. Συμμετέχουν «επιχειρήσεις κορμού» (επιχειρήσεις-εταίροι) και υποστηρικτικοί φορείς εταίροι (πανεπιστήμια, ερευνητικά ινστιτούτα κ.λπ.). Κυρίαρχο στοιχείο μιας συστάδας αποτελεί η εταιρικότητα και η ισότιμη συμμετοχή των εταίρων σε αυτήν. Κανένας εταίρος δεν επιβάλλει την άποψή του σε μία συστάδα. Οι δράσεις που υλοποιούνται έχουν συνήθως οριζόντιο χαρακτήρα (μεταφορές, αποθήκευση, προβολή και προώθηση, εισαγωγή νέων τεχνολογιών, εκπαίδευση προσωπικού, ενέργειες R&D), τις οποίες τα μέλη υλοποιούσαν σε μικρή κλίμακα (οικονομίες κλίμακας). Οι σχέσεις των μελών μπορεί να είναι «χαλαρές», αλλά συνήθως εξελίσσονται σε εταιρικές. Η επιτυχημένη διαδρομή μιας συστάδας μπορεί να καταλήξει είτε στη δημιουργία διακριτού εταιρικού νομικού σχήματος είτε στη δημιουργία και άλλων συστάδων. Δίκτυα: ο αριθμός των επιχειρήσεων-μελών και ο χρονικός ορίζοντας είναι συγκεκριμένος. Οι δράσεις είναι εξαρχής καθορισμένες και κυρίως αφορούν πολύπλοκες ενέργειες που από μόνες τους οι επιχειρήσεις δεν μπορούν να υλοποιήσουν (π.χ. R&D). Οι επιχειρήσεις διαθέτουν συμπληρωματικές δεξιότητες. Βασική ειδοποιός διαφορά: Στις συστάδες συμμετέχουν επιχειρήσεις αλλά και «τρίτοι» φορείς (πανεπιστήμια, ερευνητικά ινστιτούτα, συμβουλευτικές εταιρείες κ.λπ.), οι οποίοι λειτουργούν υποστηρικτικά για την επίτευξη των κοινών σκοπών της συστάδας. Η εταιρικότητα και η ισότιμη συμμετοχή των εταίρων αποτελούν στρατηγικής σημασίας προϋποθέσεις για τη συγκρότηση μίας συστάδας. Στα δίκτυα οι επιχειρήσεις αποτελούν μέλη της ομάδας, στην οποία όμως οι σχέσεις μπορεί να είναι ιεραρχημένες στο πλαίσιο μιας παραγωγικής διαδικασίας ή άλλης διεργασίας. 3. ΤΙ ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ ΓΙΑ ΤΑ CLUSTER Τα cluster αναπτύσσονται μέσα στο χρόνο. Αναμφισβήτητα δεν είναι φαινόμενο που εμφανίζεται ή εξαφανίζεται εν μια νυκτί. Η κατανόηση της εξέλιξης των cluster είναι ακόμα υπό έρευνα. Συνεχώς αναδεικνύονται μέσα από μελέτες περίπτωσης κάποιες παρατηρήσεις. Για πολλά Cluster ρίζες της ανάπτυξης τους πηγαίνουν πολλά χρόνια πίσω στο
παρελθόν. H βιομηχανία ατσαλιού στο Πίτσμπουργκ οφείλει την ύπαρξη της στα αποθέματα άνθρακα στην περιοχή που παρείχαν φτηνή ενέργεια. Σήμερα υπάρχει ακόμα ένα τεράστιο clusters ατσαλιού και άλλων βιομηχανιών τεχνολογίας στην περιοχή αυτή, παρόλο που τα τοπικά αποθέματα άνθρακα είναι πλέον μικρής σημασίας. Φυσικοί παράγοντες, όπως τα αποθέματα ή η εύκολη πρόσβαση σε έναν μεγάλο εμπορικό δρόμο ή ποταμό μπορεί να επηρεάσουν σημαντικά την παρουσία συγκεκριμένων cluster, τα οποία παραμένουν πολλά χρόνια μετά, παρόλο που η πρώτη τους ύλη έχει εκλείψει. Η ύπαρξη οργανισμών, όπως εταιρείες ή πανεπιστήμια είναι ένας άλλος σημαντικός λόγος ανάπτυξης cluster. Οι εταιρείες ή τα πανεπιστήμια δίνουν ώθηση στην ανάπτυξη καινούργιων επιχειρήσεων και προσέλκυσης επενδύσεων από εταιρείες εκτός περιοχής. Στο Σαν Ντιέγκο, για παράδειγμα η παρουσία του πολεμικού ναυτικού με την υπηρεσία τηλεπικοινωνιών ερευνών παρείχε πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη ενός δυναμικού τηλεπικοινωνιακού cluster. Στην Βόρεια Καρολίνα, ένα άλλο αξιόλογο παράδειγμα, τα πανεπιστήμια στο 9Ερευνητικό Τρίγωνο )την δεκαετία του 60 οδήγησαν στην ανάπτυξη ενός από τα μεγαλύτερα cluster βιοτεχνολογίας στις Η.Π.Α (Ketels C. 2003, σελ.6.). Η ανάπτυξη των cluster μπορεί να διαρκέσει χρόνια ακόμα και δεκαετίες. Πολλά cluster έχουν αναπτυχθεί χωρίς την παρουσία συγκεκριμένων προσπαθειών με σκοπό την αναβάθμιση. Οι οικονομίες κλίμακας που δημιουργούνται από την μικρή απόσταση ήταν αρκετές, με σκοπό να προσελκύσουν πολλές εταιρείες και άλλους θεσμικούς φορείς. Το Γεγονός αυτό οδήγησε σε μια ανάπτυξη, η οποία συχνά άρχισε από ένα τυχαίο γεγονός. Υπάρχουν αξιόλογα παραδείγματα cluster που αναπτύχθηκαν πολύ πιο γρήγορα λόγω της αφοσίωσης κάποιων ηγετών, οι οποίοι είδαν την προοπτικής της περιοχής τους για το cluster. 3.1 Οικονομική επίδοση βασισμένη στα cluster Κάποιες πρόσφατες μελέτες ασχολούνται με την επίδραση της παρουσίας των cluster στην γενικότερη οικονομική επίδοση. Το Global Completeness Report σε δεδομένα έρευνας το 2003 έχοντας ως δείγμα πάνω από 8,000 ηγετικά επιχειρηματικά πρόσωπα ανά τον κόσμο παίρνει συγκριτικά στοιχεία από διαφορετικές πτυχές από εθνικά επιχειρηματικά περιβάλλοντα συμπεριλαμβανομένης της παρουσίας των cluster.οι έρευνες είναι ο μόνος τρόπος να αποκομίσουν συγκριτικά στοιχεία ανάμεσα σε πολλές χώρες και παρέχουν σημαντικά στοιχεία όσο αφορά την αντίληψη των ανθρώπων κλειδιά του ιδιωτικού τομέα στην οικονομία. Η έρευνα περιλαμβάνει μια γενική ερώτηση για τις δυνάμεις των cluster στην εθνική οικονομία και μερικές ακόμα εξειδικευμένες ερωτήσεις για τα διάφορα είδη cluster. Για παράδειγμα για την διαθεσιμότητα εξειδικευμένων υπηρεσιών έρευνας.το Global Completeness Report αναφέρει μια θετική και σημαντικά στατιστική σχέση μεταξύ αυτών των ερωτήσεων και του κατά κεφαλήν Α.Ε.Π. Ενώ αυτή η συσχέτιση δεν αποδεικνύει την αιτιότητα,υποδεικνύει ότι η ανάπτυξη δυνατότερων cluster είναι ένα μέρος της
ευρύτερης οικονομικής ανάπτυξης. Τα δεδομένα του cluster mapping project χρησιμοποιήθηκαν για να ελεγχθεί η επίδραση της παρουσίας των cluster στην οικονομική απόδοση. Τα ευρήματα πιστοποιούν το σημαντικό ρόλο των δυνατών cluster για την τοπική ευμάρεια: Πρώτον, το μερίδιο της απασχόλησης μιας περιοχής σε κατηγορίες cluster είναι θετικά και σημαντικά σχετική με υψηλότερο μέσο όρο μισθών. Μεγαλύτερη απασχόληση σε <δυνατά> cluster δείχνει να οδηγεί σε υψηλότερους μισθούς. Δεύτερον, όσο περισσότερες περιοχές συγκεντρώσουν την απασχόλησή τους σε cluster τόσο πιο υψηλή είναι η αύξηση των μισθών. Το να είναι μια επιχείρηση δυνατή σε κάποιους τομείς είναι πιο σημαντικό από το να είναι παρών σε όλους του τομείς. Τρίτον,όσο πιο δυνατή είναι η θέση της απασχόλησης μιας περιοχής σε μια συγκεκριμένη κατηγορία cluster, τόσο υψηλότερα τα επίπεδα μισθών στο μέσο όρο αυτής της κατηγορίας. Επιπροσθέτως παρατηρείται επίδραση στη σύνθεση του cluster στην τοπική οικονομική απόδοση.δυο σημεία είναι τα πιο σημαντικά: Πρώτον, ο μέσος όρος των μισθών στις τοπικές βιομηχανίες είναι θετικά και σημαντικά συσχετισμένος με το μέσο όρο των μισθών των εμπορικών cluster.αυτό δείχνει ότι τα εμπορικά cluster δημιουργούν αξία και αυτή η αξία διαχέεται στην τοπική οικονομία μέσω της κατανάλωσης. Μια πιθανά λιγότερο σημαντική αντίστροφη σχέση είναι σχετική με τα παρακάτω δεδομένα :οι αποδοτικές τοπικές βιομηχανίες(όπως υποδεικνύουν οι υψηλότεροι μισθοί), παρέχουν ένα θετικό περιβάλλον για τα εμπορικά cluster για να ανταγωνιστούν μέσα στις περιοχές. Δεύτερον, η πλειοψηφία των διαφορών στους μέσους όρους μισθών σε κάποιες περιοχές εξηγείται από τις διαφορές στο επίπεδο των μισθών, στα μεμονωμένα cluster και όχι από το σχετικό μέγεθος των μεμονωμένων cluster στην περιφερειακή οικονομία. Αυτό το εύρημα είναι αντίθετο με το επιχείρημά του ότι για να είναι οικονομικά επιτυχημένη μια περιοχή πρέπει να έχει παρουσία σε συγκεκριμένα υψηλόμισθα cluster.αντιθέτως φαίνεται να είναι πιο σημαντική η παραγωγικότητα σε οποιαδήποτε κατηγορία cluster καταλήξει μια περιοχή για να έχει δυνατή θέση. Ένας σημαντικός αριθμός ερευνών ρίχνει βάρος σε μεμονωμένες πλευρές της σχέσης μεταξύ της θέσης σε ένα cluster και της απόδοσης της εταιρείας. 4. ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΟΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ- CLUSTERS Οι συνθήκες της αγοράς αποτελούν το έναυσμα για την αυθόρμητη δημιουργία των συστάδων, οι οποίες ενδέχεται να λάβουν ποικίλες μορφές, ανάλογα με τους στόχους, τη γεωγραφική συγκέντρωση, την εξειδίκευση, τις διασυνδέσεις τους και τη μορφή καινοτομίας που αναπτύσσουν. Η επιτυχία ενός συνεργατικού σχηματισμού βασίζεται στα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
i. Κοινό όραμα, το οποίο το καθορίζουν οι συνθήκες της αγοράς: Όταν δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες αγοράς, ένας συνεργατικός σχηματισμός αποκτά όραμα και στρατηγικούς στόχους, ως κοινή αντίληψη μεταξύ των μελών του, για την αντιμετώπιση των κοινών κινδύνων και την αξιοποίηση των κοινών ευκαιριών. Η συστάδα με επίκεντρο την παραγωγή κοσμημάτων στη Βαλέντσα της Ιταλίας έχει ως στόχο την ανάπτυξη ενός τοπικού εμπορικού σήματος για όλους τους παραγωγούς κοσμημάτων, δημιουργώντας τις συνθήκες προκειμένου να αποτραπεί η διαφυγή υπεργολαβιών (φασόν) από τοπικούς παραγωγούς προς την Κίνα. ii. iii. iv. Γεωγραφική συγκέντρωση. Σύμφωνα με τον Porter, η χωρική γειτνίαση επιχειρήσεων και οργανισμών δύναται να ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα των διαφόρων κλάδων σε διεθνές επίπεδο. Με τον όρο «δικτύωση», ή «cluster», αναφερόμαστε στη χωρική συγκέντρωση επιχειρήσεων, ερευνητικών φορέων και ενδιάμεσων ενός κλάδου, ή σχετικών κλάδων, που μπορεί να συνδέονται σε αλυσίδες υπεραξίας. Οι επιχειρήσεις-μέλη των συνεργατικών σχηματισμών συγκεντρώνονται γύρω από αστικά κέντρα ή σε ΒΙΠΕ, για λόγους οικονομίας κλίμακας, καθώς και για επιμερισμό των πόρων. Ο συνεργατικός σχηματισμός Cleantech στον κλάδο της ενέργειας οριοθετείται στη Λομβαρδία και περιλαμβάνει 71 μέλη, ως γεωγραφική τοπική συγκέντρωση επιχειρήσεων και οργανισμών που σχετίζονται με την ενέργεια. Ένα από τα πολύ σημαντικά οφέλη των χωρικών συγκεντρώσεων των επιχειρήσεων, και προσδιοριστικός παράγοντας της δυναμικής τους, αποτελεί η επικοινωνία και η αλληλεπίδραση μεταξύ των επιχειρήσεων με διαδικασίες που συμβάλλουν στη μεταφορά και ανταλλαγή γνώσης, αλλά και στην εμβάθυνση και παραγωγική αξιοποίησή της. Εξειδίκευση. Τα συμμετέχοντα μέλη συνδέονται μεταξύ τους με κοινή δραστηριότητα ακόμη και αν ανήκουν σε διαφορετικούς κλάδους. Έτσι, ο συνεργατικός σχηματισμός διασχίζει τους κλάδους δημιουργώντας κοινό έδαφος για τη μεταφορά γνώσης. Για παράδειγμα, ο συνεργατικός σχηματισμός HBio (www.hbio.gr) έχει ως κοινή δραστηριότητα την επιστήμη ζωής, επικεντρώνεται σε κοινούς επιχειρηματικούς στόχους αλλά συγκεντρώνει διαφορετικές κλαδικές γνώσεις. Μέλη του συνεργατικού σχηματισμού. Τα μέλη πρέπει να έχουν μια ποικιλότητα από επιχειρήσεις, περιφερειακούς και χρηματοδοτικούς οργανισμούς, ερευνητικά ιδρύματα και εξειδικευμένους παρόχους
συμβουλευτικών υπηρεσιών. v. Διαδικασίες και διασυνδέσεις. Στο στάδιο της ωρίμασης των δικτυώσεων, η επικοινωνία μεταβάλλεται με κύριο χαρακτηριστικό τις τυπικές διαδικασίες και τα ρυθμιστικά πλαίσια της συνεργασίας. Σε αυτήν επίσης τη φάση, παρουσιάζονται έντονα φαινόμενα συνέργειας αλλά και ανταγωνισμού όταν απαιτείται από τα μέλη του συνεργατικού σχηματισμού. Οι διασυνδέσεις μεταξύ των εμπλεκομένων μπορεί να είναι και κάθετες, όπως, για παράδειγμα, μέσω της αλυσίδας αγοράς-πώλησης, αλλά και οριζόντιες, όπως, φέρ ειπείν, μέσω της παραγωγής-προσφοράς συμπληρωματικών προϊόντων και υπηρεσιών, της χρήσης παρόμοιων εξειδικευμένων τεχνολογιών και της συνεργασίας με εξειδικευμένα ινστιτούτα. Οι διασυνδέσεις αυτές, στην πλειοψηφία τους, «εμπεριέχουν» και κοινωνικές σχέσεις ή δίκτυα επαφών τα οποία έχουν ως στόχο να ωφελήσουν καθένα από τα εμπλεκόμενα μέλη. Η γεωγραφική εγγύτητα ενθαρρύνει τη δημιουργία επαφών μεταξύ των εταιρειών και συνδράμει στη δημιουργία προστιθέμενης αξίας που προκύπτει από τα δίκτυα. Το γεωγραφικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούν να αναπτυχθούν οι συνεργατικοί σχηματισμοί ποικίλλει, και δύναται να υφίσταται σε τοπικό, εθνικό, ακόμη και διεθνές επίπεδο. vi. Vi. Φύση και σημασία της καινοτομίας. Οι έννοιες «καινοτομία» και «ανταγωνιστικότητα» κυριαρχούν στον σύγχρονο διάλογο και προβληματισμό για την περιφερειακή ανάπτυξη στην Ελλάδα, επειδή το περιεχόμενό τους αποτυπώνει μια από τις βασικότερες προκλήσεις της εποχής μας, την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης του οικονομικού περιβάλλοντος. H ανταγωνιστικότητα μιας οικονομίας συνδέεται άρρηκτα με την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων που την αποτελούν. 4.1 ΕΙΔΗ CLUSTER Οι επιχειρηματικοί συνεργατικοί σχηματισμοί (clusters) ποικίλλουν και διαφοροποιούνται ανάλογα με τον τρόπο οργάνωσης τους, τη συνεργασία και το βαθμό αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών, το αν υπάγονται σε ίδιο ή σχετιζόμενο κλάδο δραστηριότητας, το εύρος αλλά και τη χρονική διάρκεια δραστηριοποίησης τους. Τα οριζόντια clusters κατά κύριο λόγο αποτελούνται από επιχειρήσεις που ανήκουν
στον ίδιο κλάδο δραστηριότητας και οι δράσεις που υλοποιούνται έχουν οριζόντιο χαρακτήρα (π.χ. μεταφορές, αποθήκευση, προβολή και προώθηση, εκπαίδευση προσωπικού, ενέργειες έρευνας και τεχνολογίας κλπ). Ενδεικτικό παράδειγμα οριζόντιου cluster αποτελεί το «Δίκτυο Αγροτουριστικών Επιχειρήσεων» που δημιουργείται από συμπληρωματικές επιχειρήσεις μίας περιοχής με αντικείμενο τη δημιουργία νέων ολοκληρωμένων αγροτουριστικών προϊόντων, την υλοποίηση ενεργειών προβολής και στόχο τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και την επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου. Περίπτωση οριζόντιου cluster επίσης είναι η ομάδα επιχειρήσεων παραγωγής μαρμάρου που συνεργάζονται ιδρύοντας εταιρεία αξιοποίησης και διάθεσης μαρμαρόσκονης. Τα κάθετα clusters δημιουργούνται από επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται σε διαφορετικούς κλάδους της διαδικασίας παραγωγής, ανήκουν δηλαδή στην ίδια παραγωγική αλυσίδα. Όλες οι επιχειρήσεις στην αλυσίδα επωφελούνται μέσω της επίτευξης χαμηλότερου κόστους, τη βελτίωση της αξίας και ικανοποίησης του πελάτη, και αποκτούν μεγαλύτερο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Παράδειγμα κάθετου cluster αποτελεί η συνεργασία επιχειρήσεων παραγωγής, μεταποίησης, διανομής και εμπορίας ενός προϊόντος σε μία συγκεκριμένη περιοχή με στόχο την προώθηση του με ένα κοινό brand name, την ανάπτυξη νέων μεθόδων παραγωγής και την αντιμετώπιση του ανταγωνισμού. Οι επιχειρήσεις-μέλη ενός cluster ονομάζονται είτε «επιχειρήσεις-εταίροι» είτε «επιχειρήσεις κορμού». Στα clusters ενθαρρύνεται επίσης η συμμετοχή και άλλων φορέων όπως είναι δημόσιοι φορείς, πανεπιστήμια, χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, ινστιτούτα κλπ. Τα clusters εντοπίζονται σε συγκεκριμένη γεωγραφικά περιοχή, καθώς η γειτνίαση διευκολύνει την επικοινωνία, τις διαμεταφορές, αλλά και την αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Όμως, στην περίπτωση που οι επιχειρηματικές συναλλαγές δεν επηρεάζονται από τη γεωγραφική απόσταση, δύναται να αναπτυχθούν σε μεγαλύτερο γεωγραφικά εύρος. Έτσι, υπάρχουν cluster σε τοπικό, υπερτοπικό, εθνικό, αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Τέλος, μπορεί ακόμα να αναπτυχθούν σε αστικό ή αγροτικό περιβάλλον. Τα cluster διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους και σε ποικίλα επίπεδα αναδεικνύοντας το εύρος του ορισμού και τις πολλές διαφορετικές μορφές που μπορούν να λάβουν: μερικά cluster είναι εδραιωμένα ενώ άλλα μόλις αναδύονται, κάποια cluster είναι μεγάλα και έχουν πλήθος αλληλεπιδράσεων με άλλες βιομηχανίες, φορείς και ινστιτούτα ενώ πιο ισχνά cluster με μικρότερο αριθμό μελών έχουν λιγότερες αλληλεπιδράσεις, κάποια cluster είναι περισσότερο προσανατολισμένα στην βιομηχανική παραγωγή π.χ. cluster αυτοκινητοβιομηχανίας ενώ άλλα εστιάζουν περισσότερο στην παροχή υπηρεσιών π.χ. οικονομικές υπηρεσίες, κάποια cluster δραστηριοποιούνται σε τομείς έντασης τεχνολογίας / έρευνας π.χ. cluster βιοτεχνολογίας ενώ άλλα εκτείνονται σε
παραδοσιακούς τομείς, π.χ. cluster κλωστοϋφαντουργίας, κάποια cluster είναι ιδιαίτερα εξωστρεφή και απολαμβάνουν διεθνή αναγνώριση ενώ άλλα παραμένουν σε τοπικό μόνο επίπεδο γνωστά. Ιδιαίτερα διαδεδομένα είναι τα Clusters Καινοτομίας τα οποία αποτελούν τον πιο πρόσφατο τύπο νησίδων και συστημάτων καινοτομίας. Βασικά χαρακτηριστικά των clusters καινοτομίας είναι: α) η διασύνδεση με ερευνητικά ιδρύματα, η σημαντική ερευνητική δραστηριότητα εντός του cluster και η παραγωγή γνώσης και καινοτόμων προϊόντων προστιθέμενης αξίας, β) η υψηλή ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων του cluster, οι σημαντικές εξαγωγές και η διείσδυση στις περιφερειακές, ευρωπαϊκές και παγκόσμιες αγορές, γ) η ανάδειξη νέων καινοτόμων επενδυτικών αντικειμένων και νοοτροπιών, δ) η ανάδειξη του επιστημονικού και στελεχιακού δυναμικού της ευρύτερης περιοχής του cluster, και ε) η ενθάρρυνση δημιουργίας νέων επιχειρήσεων που συνδέονται στενά με τις υφιστάμενες επιχειρήσεις (start-ups, spin-offs, spin-outs). Στην Ελλάδα, περιπτώσεις clusters καινοτομίας υλοποιούνται και συντονίζονται από την «Ελληνική Πρωτοβουλία Τεχνολογικών Συνεργατικών Σχηματισμών Corallia» που αποτελεί τον πρώτο φορέα που συστάθηκε στη χώρα για την οργανωμένη και συστηματική διαχείριση και ανάπτυξη συνεργατικών σχηματισμών καινοτομίας. Διάκριση των clusters γίνεται και με κριτήριο τις σχέσεις και το βαθμό Τα «ομογενοποιημένα clusters» τα οποία αποτελούνται συνήθως από μικρές ανταγωνιστικές επιχειρήσεις που συνεργάζονται μεταξύ τους και θέτουν συγκεκριμένους κοινούς στόχους. Σε αυτά τα clusters κανένα μέλος δεν έχει το μέγεθος και τη δυνατότητα να ελέγξει το cluster ή να επιβάλει τις προτεραιότητες του. Τα «hub and spoke clusters» στα οποία μία κυρίαρχη επιχείρηση ασκεί καθοριστικό ρόλο στη λειτουργία και τους στόχους του cluster και προμήθεια πρώτων υλών ή την παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών. Αυτές οι μορφές clusters συναντώνται συνήθως προμήθεια πρώτων υλών ή την παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών. Αυτές οι μορφές clusters συναντώνται συνήθως σε μεγάλους βιομηχανικούς κλάδους (πχ. αυτοκινητοβιομηχανία) ή όταν το ρόλο της κυρίαρχης επιχείρησης ασκεί ένας δημόσιος/κυβερνητικός φορέας σε μία συγκεκριμένη περιοχή και συνεργάζεται με μία σειρά μικρών εταιρειών- δορυφόρων. Τέλος, κριτήριο διάκρισης των clusters είναι το εύρος και διάρκεια δραστηριοποίησης. Στη βιβλιογραφία συναντώνται: Τα «business clusters» που έχουν καθαρά επιχειρηματικό χαρακτήρα, μικρό εύρος δραστηριοποίησης και περιορισμένες διασυνδέσεις με υποστηρικτικές επιχειρήσεις και φορείς και συνήθως αναπτύσσονται μέσα από
τις δυνάμεις της αγοράς. Αυτά τα clusters συνήθως έχουν μεγάλο χρονικό ορίζοντα ενώ πιο αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις είναι οι προμηθευτικοί συνεταιρισμοί. Τα «project clusters» που συνήθως συγκροτούνται στο πλαίσιο σχετικής ανταπόκρισης προσκλήσεων/προκηρύξεων χρηματοδοτούμενων προγραμμάτων και η δημιουργία τους εξυπηρετεί την ανάγκη υλοποίησης συγκεκριμένων έργων σε δεδομένο χρονικό διάστημα. Ένα κριτήριο επιτυχίας των project clusters είναι να μετεξελιχθούν σε business clusters λαμβάνοντας, δηλαδή, πιο μόνιμο χαρακτήρα. Σε κάθε περίπτωση, μια συστάδα επιχειρήσεων/cluster θεωρείται επιτυχής, εφόσον υλοποιεί δράσεις τις οποίες οι επιχειρήσεις εταίροι δεν προωθούσαν ή τις προωθούσαν λιγότερο αποτελεσματικά. Η επιτυχημένη λειτουργία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητα των ανθρώπων να δημιουργούν σχέσεις και να συμμετέχουν σε δίκτυα, αλλά και από τη διάθεσή τους να μοιραστούν πληροφορίες. Η καλλιέργεια κουλτούρας, η οποία προωθεί τη συνύπαρξη ανταγωνισμού και συνεργασίας μπορεί να διευκολύνει την ανάπτυξη τέτοιων δεσμών. Καταρχήν, όμως, θα πρέπει να υπάρχει συναίνεση σε βασικά στοιχεία, συνειδητοποίηση της ανάγκης συνεργασίας, κοινή πεποίθηση ότι τα οφέλη θα είναι αμοιβαία, καθώς και συνεχής προσωπική επικοινωνία. Η συνύπαρξη των ανωτέρω στοιχείων δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη εμπιστοσύνης μεταξύ των εμπλεκομένων, η οποία είναι απαραίτητη για τη διάχυση της πληροφορίας και της γνώσης. 5. ΒΗΜΑΤΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Η ανάπτυξη των συστάδων clusters ουσιαστικά διακρίνεται σε τέσσερεις φάσεις: I. Σύσταση II. Ανάπτυξη III. Λειτουργία IV. Μετασχηματισμό. Στην πρώτη φάση αναγνωρίζεται η ανάγκη ανάπτυξης μια συστάδας και γίνονται οι προπαρασκευαστικές ενέργειες για τη σύσταση της. Η ανάγκη είτε προκύπτει από την αγορά και εκφράζεται από έναν ιδιώτη / μια ομάδα ατόμων (bottom-up approach), είτε δημιουργείται ανταποκρινόμενη σε πολιτικές (top down approach) που υλοποιούνται από την πολιτεία. Στη δεύτερη φάση η συστάδα-cluster αναπτύσσεται. Στο στάδιο αυτό προσδιορίζεται η στρατηγική και ο στόχος της συστάδας- cluster, αποφασίζονται οι δράσεις που θα υλοποιεί, ορίζεται η διοίκηση του και αναζητείται χρηματοδότηση. Στην τρίτη φάση η συστάδα-cluster αρχίζει να παρέχει υπηρεσίες προς τα μέλη, ενώ στην τέταρτη επανεξετάζει τη στρατηγική και το στόχο ώστε να ευθυγραμμίζεται κάθε φορά με τις επιχειρήσεις μέλη της και τις ανάγκες της αγοράς.
Αφού η ανάπτυξη ολοκληρωθεί, για να είναι επιτυχημένη μια συστάδα-cluster, θα πρέπει μέσα από τα στάδια ανάπτυξης να έχει κατ ελάχιστον διασφαλιστεί ότι υπάρχουν: Δεσμοί εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών Κανάλια διάχυσης πληροφορίας Χρηματοδότηση Στην τρίτη φάση η συστάδα ξεκινά τη λειτουργία της, την υλοποίηση δηλαδή ενεργειών προς όφελος των επιχειρήσεων μελών. Απαιτούμενα συστατικά για την επιτυχημένη ανάπτυξη των συστάδων clusters είναι σε κάθε φάση να υπάρχει το κατάλληλο μίγμα δεξιοτήτων και αρχών. Αναλυτικότερα, στη φάση σύστασης απαιτείται ηγεσία, ικανότητες παρακίνησης/ενθάρρυνσης και διαπροσωπικές ικανότητες, στη φάση ανάπτυξης γνώση και όραμα, διοικητικές και αναλυτικές ικανότητες και στη φάση λειτουργίας καλές διαπροσωπικές σχέσεις, διοικητικές ικανότητες και πόροι. Σε κάθε φάση ανάπτυξης των συστάδων-clusters παρουσιάζονται βέλτιστες πρακτικές, συστατικά επιτυχίας. 1η φάση: Σύσταση του cluster Ύπαρξη πολιτειακής στήριξης στο αρχικό στάδιο ανάπτυξης. Η παροχή υποστήριξης από την τοπική διοίκηση κατά τα πρώτα στάδια του cluster και η ενθάρρυνση επιχειρήσεων να συμμετέχουν σε αυτό συμβάλλει στην ταχύτερη ανάπτυξή του. Συνεργασία με πανεπιστήμια/ πολυτεχνεία. Τα πανεπιστήμια και τα πολυτεχνεία που λειτουργούν στην περιφέρεια του cluster αναδεικνύονται σε σημαντικούς φορείς παραγωγής εξειδικευμένης γνώσης, καθώς λειτουργούν ως κέντρα για την παροχή εκπαίδευσης, τη διάχυση και ανταλλαγή γνώσεων, αλλά και ως καταλύτης για τη διευκόλυνση της επικοινωνίας και συνεργασίας διαφορετικών επιχειρήσεων. Ενθάρρυνση συμμετοχής όσο το δυνατόν περισσότερων επιχειρήσεων. H ανάπτυξη clusters προϋποθέτει τη συμμετοχή πολλών επιχειρήσεων. Όσο μεγαλύτερος ο αριθμός των μελών, τόσο περισσότερες οι δυνατότητες συνεργασίας και οι συνέργιες μεταξύ τους 2η φάση: Ανάπτυξη του cluster Επιλογή στενού εύρους πεδίο δραστηριοποίησης του cluster. Εάν ένα cluster
στοχεύει σε δραστηριότητες για την προώθηση επιχειρήσεων στον τομέα π.χ. των τροφίμων, έχει λιγότερες πιθανότητες να αναλάβει εστιασμένες πρωτοβουλίες για τις επιχειρήσεις του κλάδου, σε σχέση με το αν αναλάμβανε δράσεις για την προώθηση π.χ. της παραγωγής ελαιόλαδου. Ανάπτυξη cluster μετά από σύγκριση και αξιολόγηση με άλλα clusters αντίστοιχης φάσης και προσανατολισμού. Η σύγκριση πρωτοβουλιών τύπου cluster μπορεί να αποτελέσει τη βάση για την ανάπτυξη ενός cluster. Πρέπει, όμως, τα clusters που συγκρίνονται να έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά, ώστε να μπορούν να βγουν χρήσιμα συμπεράσματα με ασφάλεια. Προσανατολισμός στη συνεχή υλοποίηση ενεργειών. Η συνεχής ανάληψη πρωτοβουλιών από ένα cluster συμβάλλει στη δέσμευση των μελών του στους σκοπούς του cluster και στη διασφάλιση ενεργών μελών. Για παράδειγμα, η υλοποίηση ενός site με δυνατότητα διαδραστικής επικοινωνίας των μελών είναι λιγότερο κοστοβόρα ενέργεια και έχει άμεσα αποτελέσματα για τα μέλη από την υλοποίηση ενός προγράμματος προώθησης του cluster. Υλοποίηση πρώτα των μικρού μεγέθους ενεργειών με άμεσα αποτελέσματα. Εάν κατά τα πρώτα στάδια λειτουργίας οι ενέργειες που αναληφθούν δεν έχουν άμεσα αποτελέσματα και οφέλη για τις επιχειρήσεις που συμμετέχουν, πολλές θα αποτραβηχτούν από το σχηματισμό γιατί θα θεωρήσουν ότι δε βοηθάει στην ανάπτυξή τους. Διασφάλιση κοινωνικής αποδοχής. Η πρωτοβουλία ανάπτυξηs cluster για να επιτύχει χρειάζεται κοινωνική αποδοχή. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, προβάλλοντας την πρωτοβουλία ανάπτυξης cluster και τα αμοιβαία οφέλη που προκύπτουν, μπορούν να συμβάλουν σημαντικά προς την κατεύθυνση αυτή. 3η φάση: Λειτουργία του cluster Ανάληψη της διοίκησης από ιδιώτες. Οι δημόσιοι φορείς δύνανται αρχικά να παίζουν τον πρώτο ρόλο στη δημιουργία cluster από την ώρα όμως που αρχίζουν να συμμετέχουν επιχειρήσεις, τη διοίκηση, πρέπει να αναλαμβάνει η ιδιωτική πρωτοβουλία. Σαφής καταμερισμός εργασιών. Για την υλοποίηση των πρωτοβουλιών που έχουν συμφωνηθεί από την ομάδα διοίκησης του cluster, απαιτείται να γίνουν μια σειρά ενεργειών. Οι ενέργειες αυτές καλό είναι να αναληφθούν από περισσότερους από έναν φορείς, προκειμένου να γίνει καταμερισμός
εργασιών. Έτσι, ο φόρτος θα επιμεριστεί, θα υλοποιηθούν περισσότερες ενέργειες εντός συγκεκριμένου χρονικού πλαισίου και οι φορείς θα έχουν την ευκαιρία να συνεργαστούν μεταξύ τους. 1. Ανάπτυξη κοινής αντίληψης και στόχων - εδραίωση εμπιστοσύνης των εν δυνάμει μελών της συστάδας. Το πρώτο βήμα είναι να προετοιμαστεί το έδαφος, να βρεθούν οι επιχειρήσεις που θα συμμετάσχουν. Για το σκοπό αυτό απαιτείται καταρχήν να παρουσιαστούν τα αμοιβαία οφέλη που θα έχουν οι επιχειρήσεις μέσα από αυτό και να τονιστεί ότι η συνεισφορά του cluster είναι μεγαλύτερη από αυτή του κάθε φορέα αν λειτουργούσε ανεξάρτητα. Στη συνέχεια, πρέπει να εδραιωθεί εμπιστοσύνη μεταξύ των μελών. Η εδραίωση της εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών του cluster συμβάλλει στη διάχυση πληροφορίας μεταξύ των μελών, στην ανταλλαγή ιδεών, στην καλή συνεργασία μεταξύ τους, στην από κοινού ανάληψη έργων κλπ. και αποτελεί το κλειδί για την επιτυχημένη λειτουργία του cluster. Η εμπιστοσύνη είναι ιδιαίτερη σημαντική παράμετρος, ειδικά στην περίπτωση που οι επιχειρήσεις παραδοσιακά λειτουργούν με γνώμονα το εταιρικό και μόνο συμφέρον, διαμορφώνουν αυτόνομα εταιρικές στρατηγικές ή έχουν χαρακτηριστικά όπως μυστικοπάθεια κτλ. Για να αναπτυχθεί εμπιστοσύνη απαιτείται να υλοποιηθούν συγκεκριμένες δράσεις που να ενθαρρύνουν τη διάχυση πληροφορίας και να προωθούν την ανάπτυξη δικτύου προηγμένης γνώσης (advanced knowledge networks). Η εργασία αυτή από μόνη της είναι δύσκολη. Απαιτείται να επιλυθούν θέματα, όπως σε ποιο βαθμό κάθε πληροφορία είναι κοινοποιήσιμη στα μέλη του δικτύου, αφού τα μέλη είναι από τη μία συνεργάτες εντός του δικτύου και από την άλλη ανταγωνιστές εκτός αυτού. Σημαντική είναι όμως και η διατήρηση της εμπιστοσύνης. Προκειμένου να διατηρηθεί η εμπιστοσύνη, πρέπει να αποφεύγεται η εκμετάλλευση ιδεών των μελών που μπορεί να προβούν εις βάρος των υπολοίπων μελών. 2. Ανάπτυξη στρατηγικών δεσμών (ΦΑΣΗ ΕΤΑΙΡΙΚΟΤΗΤΑΣ) Το επόμενο βήμα για την ανάπτυξη cluster είναι ο προσδιορισμός και η ανάπτυξη στρατηγικών δεσμών ή αλλιώς η ανάπτυξη και τυπικών δεσμών συνεργασίας (formalising linkages). Το βήμα αυτό ουσιαστικά μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσα από τον προσδιορισμό (compe-tence audit) του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος της περιοχής, των δεξιοτήτων των μελών του cluster και τον εντοπισμό των αδυναμιών. Η διάγνωση των δυνάμεων και αδυναμιών του cluster μπορεί αργότερα να εξελιχθεί
σε μηχανισμό (competence system) για την επισκόπηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων του cluster και την παρακίνηση των μελών για πιο στενές συνεργασίες, τόσο μεταξύ τους, όσο και με πανεπιστήμια και ερευνητικά ινστιτούτα. Ο μηχανισμός αυτό μπορεί να συντελέσει στην αντιμετώπιση προβλημάτων που προκύπτουν και να καθοδηγήσει δυνητικούς εταίρους, ώστε να αναγνωρίσουν πιο γρήγορα και αποτελεσματικά πιθανές συνεργασίες σε τομείς, όπως είναι η έρευνα και ανάπτυξη R&D, προμήθειες, πωλήσεις. 3. Ανάπτυξη στρατηγικής και οράματος (ΦΑΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ) Στόχος είναι να διαμορφωθεί κοινό όραμα, στόχος και στρατηγική. Απαιτείται να αποτυπωθεί η παρούσα κατάσταση και να εκτιμηθεί ποιες θα είναι οι ανάγκες της αγοράς στο μέλλον. Για να επιτευχθεί αυτό χρήσιμο είναι να πραγματοποιηθούν συνεντεύξεις με έμπειρα άτομα, να διοργανωθούν συζητήσεις μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών και των ειδικών της αγοράς, να ανταλλαγούν ιδέες (brainstorming) κλπ. Το όραμα στα πρώτα βήματα ανάπτυξης του cluster μπορεί να είναι πολύ ευρύ, όπως «Σε πέντε χρόνια να έχει διπλασιαστεί ο κύκλος εργασιών των επιχειρήσεων του cluster». Σταδιακά, καθώς θα μπορέσει να προσδιοριστεί καλύτερα το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα του cluster και οι ευκαιρίες ανάπτυξης, το όραμα θα γίνει πιο εστιασμένο και πιο συγκεκριμένο. Άλλα μεγέθη μέτρησης της ανάπτυξης και επιτυχημένης πορείας των clusters μπορεί να είναι οι εξαγωγές, ο αριθμός απασχολουμένων, ο αριθμός των επιχειρήσεων κορμού που συμμετέχουν ή ο αριθμός των επισκεπτών. 4. Υλοποίηση του cluster (ΩΡΙΜΑΝΣΗ ΤΗΣ ΣΥΣΤΑΔΑΣ) Αφού αναπτυχθεί η στρατηγική και το όραμα του cluster, το επόμενο βήμα είναι η υλοποίηση. Χρειάζεται να αναπτυχθεί ένα σχέδιο δράσης των πρωτοβουλιών που θα αναπτύξει το cluster. Οι δράσεις αυτές κατά βάση διακρίνονται σε δύο κατηγορίες. 1) δράσεις που έχουν στόχο τη βελτίωση της δυναμικής του cluster 2) δράσεις που έχουν στόχο τη βελτίωση του εξωτερικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο λειτουργεί το cluster. Αναλυτικότερα, τo σχέδιο δράσης θα πρέπει, πέρα από το να προσδιορίσει ποιες δράσεις θα υλοποιηθούν, να προδιαγράψει τα αναμενόμενα αποτελέσματα, να αναγνωρίσει τους απαιτούμενους πόρους, να προσδιορίσει ποιοι από το cluster έχουν την τεχνογνωσία και τις δεξιότητες και θα μπορούσαν να εμπλακούν. Για την υλοποίηση του σχεδίου δράσης δύναται να συσταθούν ομάδες δράσεις (task force)
με τη συμμετοχή ενός τουλάχιστον μέλους της ομάδας διοίκησης (leadership group). Ακόμα, όμως, και στην περίπτωση που το cluster αναπτυχθεί πλήρως, θα πρέπει να εξελίσσεται, καθώς οι απαιτήσεις της αγοράς αλλάζουν και οι ίδιες οι επιχειρήσεις που το αποτελούν μετασχηματίζονται. Έτσι, τα cluster πρέπει συνεχώς να επανεξετάζουν το όραμα και τη στρατηγική τους, προκειμένου να παραμείνουν καινοτόμα. Αντίστοιχα, θα πρέπει να αναμορφώνουν κάθε φορά τους στόχους και το σχέδιο δράσης, ανταποκρινόμενοι στις συνεχώς εξελισσόμενες συνθήκες και στις ανάγκες της αγοράς. Συνεπώς, το 3ο και 4ο βήμα επαναλαμβάνονται κατά τη διάρκεια της ζωής του cluster. Αφού ολοκληρωθεί ο κύκλος της ανάπτυξης, συνιστάται η θεσμοθέτησή του, να ιδρυθεί, δηλαδή, μια εταιρεία. Στόχος είναι η νέα εταιρεία που θα φιλοξενεί το cluster να είναι αυτοχρηματοδοτούμενη και ο εμπνευστής του cluster (facilitator) να παραμείνει ενεργό μέλος της ομάδας διοίκησης της εταιρείας. Αυτή η νέα εταιρεία θα παρέχει υπηρεσίες σε στενότερο γεωγραφικό εύρος σε σχέση με επαγγελματικές και άλλες εμπορικές ενώσεις (professional/trade chambers & organisations), αλλά θα εξυπηρετεί μεγαλύτερο πλήθος επιχειρήσεων μέσα στην περιοχή αυτή, δηλαδή τις επιχειρήσεις μέλη του cluster. Η εταιρεία θα λειτουργεί προς το συμφέρον των μελών της. 6. ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ CLUSTERS Τα clusters συχνά αναπτύσσονται μέσα από την αγορά, γιατί οι επιχειρήσεις που τα απαρτίζουν βλέπουν τα πολλαπλασιαστικά οφέλη που προκύπτουν. Άλλες φορές, η ανάπτυξή τους ενθαρρύνεται από την ύπαρξη χρηματοδοτικών εργαλείων. Σε κάθε περίπτωση όμως, τόσο στα πρώτα βήματα ανάπτυξης, όσο και κατά τη λειτουργία τους, απαιτείται να υπάρχει διοίκηση που θα θέτει τις κατευθύνσεις, θα διαμορφώνει το όραμα και τη στρατηγική, θα παρακολουθεί την υλοποίηση του σχεδίου δράσης και θα προασπίζει τα συμφέροντα των μελών επιχειρήσεων των cluster μέσα από την ανάπτυξη του cluster. Αναλυτικότερα, τα άτομα που εμπλέκονται στη διοίκηση του cluster κατά τα πρώτα στάδια ανάπτυξης και λειτουργίας του είναι: 1. Κατά την έναρξη και ανάπτυξη του cluster: Ο εμπνευστής (facilitator) είναι αυτός που κάνει τις πρώτες ενέργειες για την ανάπτυξη του cluster. Όπως είδαμε, ο «εμπνευστής» μιας συστάδας μπορεί να είναι είτε επαγγελματίας «δικτυομεσίτης», είτε ένας εκ των μελλοντικών «εταίρων» της συστάδας. Έρχεται σε επικοινωνία με τις πρώτες επιχειρήσεις που θα
αποτελέσουν τα clusters και προσπαθεί να τις παροτρύνει να συμμετέχουν σε αυτό. Παράλληλα, αναλαμβάνει πρωτοβουλίες για τους λοιπούς αναγκαίους εταίρους της συστάδας (ερευνητικά ινστιτούτα, πανεπιστήμια κ.λπ.). 2. Κατά τη λειτουργία του: Η ομάδα διοίκησης του cluster, που στην αρχή μπορεί να είναι άτυπη, κατά κύριο λόγο απαρτίζεται από στελέχη των επιχειρήσεων κορμού που αποτελούν το cluster και τον εμπνευστή. Ο εμπνευστής συμμετέχει στην ομάδα διοίκησης, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι το cluster παίρνει πρωτοβουλίες για το κοινό συμφέρον των μελών. Η ομάδα συστήνεται, συνήθως, στα μετέπειτα στάδια ανάπτυξης του cluster, καθώς στα πρώτα βήματα τις απαιτούμενες ενέργειες υλοποιεί ο εμπνευστής. Μέσα από την ομάδα διοίκησης ορίζεται, συνήθως, και ο πρόεδρος/διευθυντής του cluster, ενώ οι μηχανισμοί για τον ορισμό των μελών της διοίκησης και του διευθυντή αποφασίζονται αργότερα, κατά τη λειτουργία του. Η επιλογή του «διευθυντή» του cluster είναι καθοριστική για την περαιτέρω ομαλή ανάπτυξή του. Σε περιπτώσεις που δεν είναι εμφανές ποιος, μεταξύ των μελών της ομάδας, θα αναλάβει το ρόλο αυτό, ο εμπνευστής είτε προτείνει κάποιο μέλος για τη θέση αυτή είτε, αν δεν υπάρχει καμία υποψηφιότητα, αναλαμβάνει ο ίδιος, με τη σύμφωνη πάντα γνώμη των μελών της διοίκησης. Σε κάποια clusters προβλέπονται και θέσεις, όπως αυτή του υποδιευθυντή, όπου τη θέση του διευθυντή κατέχει στέλεχος από τις επιχειρήσεις κορμού του cluster και τη θέση του υποδιευθυντή στέλεχος από τις περιφερειακές επιχειρήσεις που παρέχουν τεχνογνωσία στο cluster. Υπό την επίβλεψη της ομάδας διοίκησης δύναται να αναπτυχθούν ομάδες δράσεις (task force) για την κάλυψη αναγκών του cluster στο πλαίσιο έργων που υλοποιούνται. Ένα, τουλάχιστον, μέλος από την ομάδα διοίκησης συμμετέχει στις ομάδες αυτές, προκειμένου να δίνει κατευθύνσεις και να ελέγχει την πρόοδο των έργων που υλοποιεί η ομάδα. 6.1 ΑΝΑΣΤΑΛΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ CLUSTERS Ο θεσμός των συνεργατικών σχηματισμών επιχειρήσεων δεν έχει μέχρι σήμερα αναπτυχθεί ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Οι παράγοντες που δεν έχουν ευνοήσει την δημιουργία και ανάπτυξη clusters συνδέονται με τις συνθήκες ανταγωνισμού, τη διάρθρωση και τα χαρακτηριστικά του επιχειρηματικού δυναμικού, τον τρόπο ανάπτυξης των επιχειρήσεων αλλά και την απουσία μιας ολοκληρωμένης και συνεκτικής πολιτικής για την υποστήριξη της επιχειρηματικής δικτύωσης. Πέρα όμως από τη χώρα μας, γενικότερα παρατηρείται ότι αν και η συνεργασία αποδεικνύεται στις περισσότερες περιπτώσεις επωφελής για τις επιχειρήσεις, οι μικρές
και μικρομεσαίες επιχειρήσεις δεν είναι ιδιαίτερα δεκτικές σε ό,τι αφορά τη συμμετοχή τους σε επιχειρηματικά δίκτυα και clusters. Ανασταλτικοί παράγοντες φαίνεται να είναι οι ακόλουθοι: Παραδοσιακή δομή Μικρό μέγεθος: Το μικρό μέγεθος των επιχειρήσεων και ο οικογενειακός χαρακτήρας αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα σε μία προοπτική συνεργασίας, κυρίως λόγω του περιορισμένου χρόνου και της μειωμένης δυνατότητας ανάληψης ενδεχόμενου ρίσκου που μπορεί να έχει μία τέτοια επιχειρηματική δραστηριότητα. Εσωστρέφεια: Ο οικογενειακός χαρακτήρας των επιχειρήσεων δημιουργεί μία αντίληψη ότι η επιχείρηση είναι «προσωπική ή οικογενειακή υπόθεση», με αποτέλεσμα να απομονώνει τις επιχειρήσεις. Έλλειψη συνεργατικής κουλτούρας : Η εσωστρέφεια των επιχειρήσεων, ιδιαίτερα των πολύ μικρών, εμποδίζει την ανάπτυξη μίας συνεργατικής κουλτούρας. Έλλειψη ικανών στελεχών: Η απουσία του στελεχιακού δυναμικού που είναι σε θέση να αντιληφθεί τα οφέλη μιας δικτύωσης αποτελεί επίσης ανασταλτικό παράγοντα στην προοπτική δικτύωσης Έλλειψη ενημέρωσης: Οι επιχειρήσεις, λόγω του περιορισμένου χρόνου και της έλλειψης ειδικευμένου προσωπικού, δεν έχουν πρόσβαση σε άμεση και έγκαιρη πληροφόρηση. Αντίστοιχα, πολλές επιχειρήσεις αγνοούν τις χρηματοδοτικές πηγές από τις οποίες μπορούν να αντλήσουν κεφάλαιο για να χρηματοδοτήσουν ενέργειες συνεργασίας. Χαμηλός βαθμός καινοτομίας: Ο χαμηλός βαθμός καινοτομίας που διακρίνει τις ελληνικές επιχειρήσεις δεν ευνοεί τη σύναψη μιας δικτύωσης, δεδομένου ότι το υφιστάμενο ή επιδιωκόμενο επίπεδο καινοτομίας αποτελεί βασικό συστατικό στοιχείο για την πρόθεση και ικανότητα συνεργασίας και δικτύωσης. 7. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΝΟΣ ΤΥΠΙΚΟΥ CLUSTER Τα βασικά χαρακτηριστικά των cluster είναι: 1. Γεωγραφική Συγκέντρωση: Η εγγύτητα των επιχειρήσεων συμβάλλει στη δημιουργία οικονομιών κλίμακας, στην ανάπτυξη ειδικευμένου ανθρωπινού δυναμικού αλλά και στη βελτιστοποίηση διαδικασιών μάθησης. Η γεωγραφική γειτνίαση αποτελεί δομικό στοιχείο της έννοιας των συστάδων παρά το γεγονός ότι ορισμένοι μελετητές αναφέρουν ότι δεν αποτελεί προϋπόθεση. Τα πλεονεκτήματα που έχει η γεωγραφική γειτνίαση είναι: Η διαθεσιμότητα μονάδων /ιδιαίτερων πόρων στη συγκεκριμένη περιοχή Η μείωση κόστους συναλλαγών ιδιαίτερα σε σχέση με την πρόσβαση και την μεταφορά γνώσης Η βελτιστοποίηση οικονομιών κλίμακας(scale) και σκοπιμότητας(scope) Η εξειδίκευση σε ανθρώπινο δυναμικό, κεφάλαια, τεχνολογικές πήγες κλπ Η επικοινωνία με τοπικούς παράγοντες/παίκτες, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε πιο αποτελεσματικές διαδικασίες μάθησης και σε ειδικευμένη ζήτηση Ταυτόχρονα η γεωγραφική γειτνίαση διευκολύνει την προσωπική επικοινωνία, η οποία είναι ιδιαίτερα σημαντική για ανταλλαγή γνώσης. Στην πράξη, μάλιστα η
αποτελεσματική ανθρωπινή επικοινωνία συνδέεται με την καθημερινή άτυπη ανταλλαγή πληροφοριών. 2. Εξειδίκευση: Τα cluster εστιάζουν σε μια βασική δραστηριότητα με την οποία όλες οι επιχειρήσεις που συμμετέχουν κατά κάποιο τρόπο σχετίζονται. Τα cluster παραδοσιακά θεωρείται ότι εξιδανικεύονται σε ένα τομέα με την έννοια ότι όλοι οι συμμετέχοντες φορείς σχετίζονται με μια κεντρική δραστηριότητα. Η κεντρική δραστηριότητα μπορεί να είναι παραδοσιακή και να αφορά κάποιο συγκεκριμένο κλάδο (πχ cluster κλωστοϋφαντουργίας) ή να ναι καινοτόμα και να έχει οριζόντια χαρακτηριστικά (πχ cluster βιοτεχνολογίας). Αντίστοιχα οι επιχειρήσεις πιθανόν να δραστηριοποιούνται στον ίδιο κλάδο δραστηριότητας ή σε διαφορετικούς κλάδους στην ιδία όμως εφοδιαστική αλυσίδα. Οι επιχειρήσεις μέσα στα cluster ειδικεύονται στον τομέα τους και παρέχουν τις υπηρεσίες τους στις άλλες επιχειρήσεις προκειμένου να παραχθεί από κοινού μια ολοκληρωμένη υπηρεσία/προϊόν υψηλής τεχνογνωσίας που δεν θα μπορούσε κάθε μια μεμονωμένα να παράξει με ίδιες δυνάμεις. Ο σχηματισμός αυτός ευνοεί την ανάπτυξη εξειδίκευσης σε συγκεκριμένα τμήματα της αγοράς, πχ προμηθευτές πρώτων υλών και εξοπλισμού ειδικών προδιαγραφών, αλλά και την ανάπτυξη εξειδικευμένου ανθρωπινού δυναμικού και συμπληρωματικών υπηρεσιών. 3. Μεγάλο πλήθος και εύρος συμμετεχόντων: Απαιτείται μεγάλο πλήθος και εύρος συμμετεχόντων προκειμένου να επιτευχτεί μια κρίσιμη μάζα συμμετεχόντων και υψηλή ετερογένεια Τα cluster για να ναι επιτυχημένα πρέπει να έχουν ευρεία συμμέτοχη, ώστε να επιτυγχάνονται οικονομίες κλίμακας και σκοπιμότητας. Στους σχηματισμούς αυτούς είναι σκόπιμο να συμμετέχουν εκτός από επιχειρήσεις και άλλοι φορείς όπως είναι δημόσιοι φορείς, πανεπιστήμια, χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, ινστιτούτα κλπ. Μάλιστα ο βαθμός αλληλεπίδρασης των διαφόρων παραγόντων που συμμετέχουν σε ένα δίκτυο παράγωγης και καινοτομίας, αλλά και ο βαθμός συμπληρωματικότητας δεξιοτήτων και γνώσεων παίζει μεγάλο ρόλο στην επιτυχημένη λειτουργιά του. Σύμφωνα με σχετικές μελέτες το κλειδί για την εισαγωγή καινοτομίας και την απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος είναι ζήτηση που προέρχεται από απαιτητικούς πελάτες. Προηγμένοι συνεργάτες, όπως προμηθευτές και υπεργολάβοι, μπορεί επίσης να αποτελέσουν μια σημαντική πηγή στην αναζήτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος και να επιτρέψουν στις επιχειρήσεις να επικεντρωθούν στις βασικές δεξιότητες(core competencies). Η ικανότητα καινοτομίας εξελίσσεται, καθώς η ανάπτυξη των επιχειρήσεων συναρτάται με την ικανότητα των επιχειρήσεων να ενσωματώνουν νέα γνώση και την ευελιξία. Εάν η διαδικασία ανανέωσης των επιχειρήσεων σταματήσει, διαβρώνονται και τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα των επιχειρήσεων. 4. Διάρκεια ζωής: Τα cluster έχουν μακροχρόνια ανάπτυξη και διάρκεια ζωής. Τα cluster αποτελούν ζωντανά κύτταρα όπως οι επιχειρήσεις και συνεπώς έχουν μακροπρόθεσμη προοπτική. Στο πλαίσιο αυτό, η οργάνωση και λειτουργία τους
διέρχεται από κάποια σταδία, η ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. χρονική διάρκεια των οποίων εξαρτάται από τα Σταδία ανάπτυξης: a. Υψηλή γεωγραφική συγκέντρωση. Μέσα σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή δραστηριοποιούνται πολλές επιχειρήσεις και άλλοι φορείς. b. Αναδυόμενη συστάδα. Οι εμπλεκόμενοι φορείς και οι επιχειρήσεις αρχίζουν να συνειδητοποιούν την ανάγκη συνεργασίας γύρω από μια κεντρική δραστηριότητα προκειμένου να αποκομίσουν πρόσθετα οφέλη. c. Αναπτυσσόμενη συστάδα. Νέες επιχειρήσεις ιδρύονται ή εγκαθίστανται στην συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή που λειτουργεί η συστάδα και πρόσθετες συνεργασίες /κοινές δράσεις υλοποιούνται μεταξύ όλων των μερών. Στο στάδιο αυτό αρχίζει να διαμορφώνεται η αίσθηση μιας ενιαίας ταυτότητας. Στο πλαίσιο αυτό δημιουργείται ενιαία αναφορά για τη συστάδα, όπως μια ενημερωτική πινακίδα, μια κοινή ιστοσελίδα κλπ. d. Ώριμη συστάδα. Η συστάδα διαθέτει το απαιτούμενο πλήθος συμμετεχόντων, ώστε να επιτυγχάνει κάποια δυναμική. Έχει ακόμα αναπτύξει σχέσεις εκτός της συστάδας, με άλλες επιχειρήσεις, περιοχές και άλλες συστάδες, ενώ η συνεργασία των επιχειρήσεων εντός της συστάδας δημιουργεί μια δυναμική νέας επιχειρηματικότητας με την μορφή start-ups, joint ventures ή spin- offs. e. Μετασχηματισμός της συστάδας. Οι συστάδες αποτελούν ένα δυναμικό κύτταρο της οικονομίας που όπως και οι επιχειρήσεις που συμμετέχουν σε αυτό είναι εκτεθειμένο στις επιχειρηματικές συνθήκες και στον ανταγωνισμό. Χρειάζεται, λοιπόν, να μπορούν να προσαρμόζονται στις αλλαγές του εξωτερικού περιβάλλοντος. Διαφορετικά διαβρώνεται το ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα και απειλείται η βιωσιμότητα τους. Μετασχηματισμός μπορεί να σημαίνει γέννηση μιας ή περισσότερων νέων συστάδων που θα επικεντρώνονται σε άλλες δραστηριότητες ή απλά αλλαγή επιμέρους δράσεων του υφιστάμενου σχηματισμού. 5. Συνεργασίες και ανταγωνισμός: Οι συμπράξεις προωθούν από την μια τον ανταγωνισμό και από την άλλη τις συνεργασίες. Οι επιχειρήσεις μέσα στα cluster συνεργάζονται συνδυάζοντας συμπληρωματικές ικανότητες, προσπαθώντας να προσελκύσουν πόρους και υπηρεσίες με από κοινού δράση. Στο πλαίσιο αυτό δύναται να σχηματίσουν ενώσεις ή κοινοπραξίες για να συμμετέχουν σε διαγωνισμούς προκειμένου να πάρουν νέα έργα. Μπορεί ακόμα να κάνουν κοινές προμήθειες πρώτων υλών ή να αναλάβουν να υλοποιήσουν από κοινού ερευνητικά έργα. Δύναται ακόμα να αναπτυχτούν ευρείς συνεργασίες μεταξύ των επιχειρήσεων στο ίδιο ή σε διαφορετικά επίπεδα της ίδιας αλυσίδας αξίας, με ερευνητικούς οργανισμούς και τοπικά θεσμικά όργανα. Οι ευκαιρίες συνεργασίας των επιχειρήσεων μέσα στα cluster είναι πολυάριθμες και στηρίζονται στην εδραίωση εμπιστοσύνης μεταξύ τους. Δεν παύει όμως, οι επιχειρήσεις να παραμένουν ανεξάρτητες και συνεπώς τουλάχιστον μεταξύ τους των επιχειρήσεων που διαθέτουν παρόμοια προϊόντα να αναπτύσσεται ανταγωνισμός για την προσέλκυση νέων πελατών ή τη διατήρηση υφισταμένων. Κυρίως όμως ο ανταγωνισμός αυτός συνίσταται σε επίπεδο ποιότητας και όχι σε επίπεδο κόστους. Οι επιχειρήσεις, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της αγοράς, επιλέγουν διαφορετικές
στρατηγικές για την επίτευξη ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Φαίνεται ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων συμβάλλει στην αποτελεσματικότερη λειτουργία τους. 8. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑΣ Η ανάγκη προσαρμογής στον παγκόσμιο ανταγωνισμό και τα παραδείγματα περιοχών που ευημερούν χάρις στο γεγονός ότι οι οικονομίες τους έχουν στηριχθεί σε τέτοιου είδους τοπικές ομάδες επιχειρήσεων, έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον των τοπικών αρχών, των περιφερειακών αρχών και των κυβερνήσεων με αποτέλεσμα να στραφούν σε πολιτικές που στηρίζονται σε επιχειρηματικά clusters. Οι ομάδες των clusters ή των δικτύων μπορούν να αυξήσουν την παραγωγικότητα, το βαθμό της καινοτομίας και την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων. Τα clusters μπορούν να επιτρέψουν στις μικρές επιχειρήσεις να συνδυάσουν τα πλεονεκτήματα των μικρών επιχειρήσεων με ποικίλα οφέλη που προέρχονται από μεγάλης κλίμακας παραγωγή. Η συγκεκριμένη εταιρεία έρχεται επικουρικά στους υπάρχοντες φορείς να ενισχύσει το ρόλο τους σε ότι αφορά την ενημέρωση των επιχειρηματιών και επιπλέον επιχειρεί να αναλάβει την εξάλειψη της απόστασης μεταξύ των φορέων και των επιχειρηματιών που θέλουν να αυξήσουν την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεών τους, της έγκυρης και έγκαιρης ενημέρωσης και πληροφόρησής τους σε θέματα προβολής, πιστοποίησης, υπαρχόντων προγραμμάτων και χρηματοδοτικών μέσων σε θέματα που ευνοούν την αύξηση της ανταγωνιστικότητας μιας επιχείρησης. Οι παραπάνω δραστηριότητες της εταιρείας ενισχύονται και με ενέργειες συμβουλευτικής και τεχνικής υποστήριξης μέσω του εξειδικευμένου προσωπικού της, ώστε ο επιχειρηματίας να έχει σταδιακή αλλά ολοκληρωμένη στήριξη στη διαδικασία λήψης των αποφάσεών του. Με άλλα λόγια η δημιουργία Δικτύου στελεχωμένου από καταρτισμένα στελέχη στην κατάλληλη θέση ανάλογα με τα προσόντα και τις εμπειρίες τους, προτείνεται διότι αποσκοπεί: στην ενημέρωση και πληροφόρηση όλων των επιχειρηματιών της περιοχής για δυνατότητες επενδύσεων στην περιοχή τους στη στήριξη των επιχειρήσεων στην αναβάθμιση της ποιότητας των τοπικών προϊόντων και υπηρεσιών προβολή των προϊόντων και υπηρεσιών του νομού αύξηση της ανταγωνιστικότητας των τοπικών επιχειρήσεων και την τόνωση της τοπικής οικονομίας 9. ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΕ ΣΥΣΤΑΔΕΣ- CLUSTERS Οι νεωτερισμοί, και γενικότερα η επίτευξη καινοτομιών, αποτελεί προϋπόθεση εξέλιξης της επιχειρηματικότητας. Για την αποδοτική οργάνωση της παραγωγής των