ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ «Διερεύνηση των στάσεων και της συμπεριφοράς των μαθητών Δημοτικών Σχολείων σε θέματα διατροφής» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΔΕΛΗΑΝΔΡΕΟΥ ΘΕΟΔΩΡΑΣ Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Τσακιρίδου Ευθυμία ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2008

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστώ θερμά την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου κα Τσακιρίδου Ευθυμία για την πολύτιμη συμβολή της στην διεκπεραίωση της παρούσας εργασίας, τη διαρκή καθοδήγησή της, καθώς και την ουσιαστική επίβλεψή της καθ όλη τη συγγραφή αυτής της μεταπτυχιακής διατριβής. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς τους γονείς μου, Νίκο και Μαρία, για την κατανόησή τους, την υποστήριξη και την εμπιστοσύνη τους καθ όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Θα ήθελα να δηλώσω ευγνωμοσύνη στα αδέρφια μου, Άννα και Γιάννη, για την ψυχολογική στήριξη και τη βοήθειά τους, καθώς και στον άντρα μου Δημήτρη, για την πολύτιμη συμπαράστασή του, την υπομονή και την πίστη του στο πρόσωπό μου. ii

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία μελετάει τις στάσεις και τη συμπεριφορά των παιδιών Δημοτικών σχολείων σε θέματα διατροφής κατά τη διάρκεια του σχολείου. Η έρευνα βασίζεται σε δεδομένα που συλλέχθηκαν από τέσσερα σχολεία του Ν. Θεσσαλονίκης και συγκεκριμένα από 360 μαθητές. Στόχος της εργασίας αυτής είναι η μελέτη και ανάλυση των παραγόντων από τους οποίους επηρεάζονται οι διατροφικές συνήθειες των παιδιών. Τέτοιοι παράγοντες είναι η οικογένεια, δηλαδή οι γονείς/κηδεμόνες καθώς και οι συνθήκες που επικρατούν στο σπίτι, το σχολείο, δηλαδή οι δάσκαλοι και τα κυλικεία και τέλος διάφοροι άλλοι κοινωνικοί και ψυχολογικοί παράγοντες. Τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν ότι οι παράγοντες που επηρεάζουν τη διατροφική συμπεριφορά των παιδιών είναι οι προτιμήσεις και τα κίνητρά τους (γεύση, υγεία, δίαιτα, τιμή, διάθεση και οικειότητα), η διαθεσιμότητα των τροφίμων στα σχολεία, ενώ σημαντικότερο παράγοντα αποτελούν οι γονείς/κηδεμόνες και ο έλεγχος που ασκούν στους μαθητές σχετικά με τη διατροφή στο σχολείο. Τα συμπεράσματα της έρευνας αφορούν όλους τους φορείς που σχετίζονται με την ανατροφή και διατροφή των παιδιών (γονείς, σχολείο, κοινωνία, Πολιτεία), δεδομένου ότι όλοι φέρουν ευθύνη στην ανάπτυξη και σωστή διαπαιδαγώγηση αυτών των παιδιών. iii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή... 1 1.1 Εισαγωγή 1 1.2 Αντικειμενικοί στόχοι της διατριβής 3 1.3 Η διάρθρωση της διατριβής 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ψυχολογία και συμπεριφορά του παιδιού.. 7 2.1 Εισαγωγή 7 2.2 Η ψυχολογία και η συμπεριφορά των παιδιών. 7 2.3 Παράγοντες που επηρεάζουν την ψυχική υγεία του παιδιού 10 2.4 Περίληψη 12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Διατροφή και παιδί. 13 3.1 Εισαγωγή 13 3.2 Διατροφή κατά την παιδική ηλικία...... 13 3.3 Παράγοντες που επηρεάζουν τις διατροφικές συνήθειες των παιδιών. 15 3.4 Διατροφή και σχολείο.. 24 3.5 Περίληψη 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Παιδική παχυσαρκία. 26 4.1 Εισαγωγή 26 4.2 Η παιδική παχυσαρκία στην Ευρώπη.. 26 4.3 Η παιδική παχυσαρκία στην Ελλάδα.. 33 iv

4.4 Περίληψη 36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Μεθοδολογία ποιοτικής έρευνας... 37 5.1 Εισαγωγή 37 5.2 Μεθοδολογία έρευνας. 37 5.3 Μεθοδολογία ποιοτικής έρευνας.. 38 5.4 Σχεδιασμός των ομάδων εστίασης... 41 5.5 Αποτελέσματα ποιοτικής έρευνας... 43 5.6 Περίληψη 47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Μεθοδολογία ποσοτικής έρευνας.. 48 6.1 Εισαγωγή 48 6.2 Πιλοτική έρευνα 48 6.3 Μεθοδολογία ποσοτικής έρευνας. 49 6.4 Ερωτηματολόγιο... 51 6.5 Υποθέσεις της ποσοτικής έρευνας... 53 6.6 Περίληψη 55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Αποτελέσματα ποσοτικής έρευνας 56 7.1 Εισαγωγή 56 7.2. Κοινωνικο δημογραφικό προφίλ των ερωτηθέντων του δείγματος. 56 7.3 Αποτελέσματα παραγοντικής ανάλυσης ως προς τα κίνητρα για τη διατροφή των μαθητών στο σχολείο 59 7.4 Κατανομή των κινήτρων διατροφής των μαθητών ως προς το φύλο. 63 v

7.5 Διαθεσιμότητα τροφών στα σχολεία... 64 7.6 Διατροφική συμπεριφορά μαθητών. 66 7.7 Έλεγχος διατροφής μαθητών από τους γονείς/κηδεμόνες τους 68 7.8 Αποτελέσματα ελέγχου υποθέσεων για τη διατροφική συμπεριφορά των μαθητών με τον έλεγχο ανεξαρτησίας Χ 2... 72 7.9 Περίληψη 85 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Συμπεράσματα. 87 8.1 Εισαγωγή 87 8.2 Συμπεράσματα ποιοτικής έρευνας.. 88 8.3 Συμπεράσματα ποσοτικής έρευνας. 89 8.4 Προτάσεις... 93 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Ελληνική Βιβλιογραφία.. 97 Β. Ξένη Βιβλιογραφία... 98 Γ. Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία 102 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α Πίνακες ποιοτικής και ποσοτικής έρευνας. 103 Α1. Πίνακες ποιοτικής έρευνας 104 Α2. Πίνακες ποσοτικής έρευνας... 110 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β Ερωτηματολόγια ποιοτικής και ποσοτικής έρευνας... 121 Β1. Ερωτηματολόγιο ποιοτικής έρευνας 122 Β2. Ερωτηματολόγιο ποσοτικής έρευνας... 123 vi

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Πίνακας 5.1: Δημογραφικά στοιχεία του δείγματος της ποιοτικής έρευνας.. 44 Πίνακας 7.2.1: Σύνθεση οικογένειας 56 Πίνακας 7.3.1: Παραγοντική ανάλυση: ερμηνεία δεδομένων, δηλώσεις και μέτρηση αξιοπιστίας 60 Πίνακας 7.4.1: Σημαντικότητα κινήτρων κατά φύλο... 64 Πίνακας 7.5.1: Διαθεσιμότητα τροφών στα σχολεία 65 Πίνακας 7.6.1: Συχνότητα και ποσοστό κατανάλωσης διαφόρων ειδών τροφών από τους μαθητές 67 Πίνακας 7.7.1: Γνώση των γονέων/κηδεμόνων για την διατροφική συμπεριφορά των παιδιών τους.. 69 Πίνακας 7.7.2: Χαρτζιλίκι για τη διατροφή στο σχολείο.. 69 Πίνακας 7.7.3: Συχνότητα λήψης χρημάτων από τους γονείς/κηδεμόνες.. 70 Πίνακας 7.7.4: Χρήματα που παίρνουν οι μαθητές ( ). 71 Πίνακας 7.7.5: Παροχή φαγητού από το σπίτι... 71 Πίνακας 7.7.6: Συχνότητα παροχής φαγητού από το σπίτι 72 Πίνακας 7.8.1: Συσχέτιση κατανάλωσης διαφόρων ειδών τροφίμων με τον παράγοντα «φύλο» 73 Πίνακας 7.8.2: Συσχέτιση κατανάλωσης διαφόρων ειδών τροφίμων με τον παράγοντα «ηλικία». 74 Πίνακας 7.8.3: Συσχέτιση της λήψης χρημάτων των μαθητών με τους παράγοντες «μέγεθος οικογένειας», «αριθμός ενηλίκων» και «αριθμός ανηλίκων»............ 76 Πίνακας 7.8.4: Συσχέτιση της συχνότητας λήψης χρημάτων των μαθητών με τους παράγοντες «μέγεθος οικογένειας», «αριθμός ενηλίκων» και «αριθμός ανηλίκων».. 77 Πίνακας 7.8.5: Συσχέτιση του ποσού χρημάτων που λαμβάνουν οι μαθητές με τους παράγοντες «επάγγελμα πατέρα» και «επάγγελμα μητέρας»... 78 Πίνακας 7.8.6: Συσχέτιση παροχής φαγητού από το σπίτι με τον παράγοντα «επάγγελμα μητέρας»... 79 vii

Πίνακας 7.8.7: Συσχέτιση της συχνότητας παροχής φαγητού από το σπίτι με τον παράγοντα «επάγγελμα μητέρας»... 80 Πίνακας 7.8.8: Συσχέτιση της μεταβλητής «παροχή φαγητού από το σπίτι» με την μεταβλητή «λήψη χρημάτων (χαρτζιλίκι)»... 81 Πίνακας 7.8.9: Συσχέτιση της μεταβλητής «Οι γονείς/κηδεμόνες μου γνωρίζουν ακριβώς τι τρώω στο σχολείο» με τον παράγοντα «φύλο»... 82 Πίνακας 7.8.10: Συσχέτιση της μεταβλητής «Οι γονείς/κηδεμόνες μου γνωρίζουν ακριβώς τι τρώω στο σχολείο» με τον παράγοντα «Ηλικία»... 83 Πίνακας 7.8.11: Συσχέτιση της μεταβλητής «Οι γονείς/κηδεμόνες μου γνωρίζουν ακριβώς τι τρώω στο σχολείο» με τους παράγοντες «Μέγεθος οικογένειας», «Αριθμός ενηλίκων» και «Αριθμός ανηλίκων».. 84 Πίνακας 7.8.12: Συσχέτιση της μεταβλητής «Οι γονείς/κηδεμόνες μου γνωρίζουν ακριβώς τι τρώω στο σχολείο» με τους παράγοντες «Επάγγελμα πατέρα» και «Επάγγελμα μητέρας». 85 viii

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ Α Α1. ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Πίνακας 1: Αποτελέσματα ελέγχου του δείγματος της ποιοτικής έρευνας ως προς τα είδη τροφίμων που καταναλώνουν στο σχολείο (n=24)...104 Πίνακας 2: Αποτελέσματα ελέγχου του δείγματος της ποιοτικής έρευνας ως προς τα κίνητρα διατροφής (n=24)... 105 Πίνακας 3: Αποτελέσματα ελέγχου του δείγματος της ποιοτικής έρευνας ως προς τα είδη τροφίμων που διαθέτει το κυλικείο του σχολείου τους (n=24)... 106 Πίνακας 4: Κατανομή του δείγματος ποιοτικής έρευνας ως προς τη γνώση των γονέων/κηδεμόνων για τις διατροφικές συνήθειες των μαθητών στο σχολείο... 107 Πίνακας 5: Κατανομή του δείγματος ποιοτικής έρευνας ως προς τη λήψη χρημάτων από τους γονείς/κηδεμόνες ως χαρτζιλίκι... 107 Πίνακας 6: Κατανομή του δείγματος ποιοτικής έρευνας ως προς το ποσό χρημάτων που παίρνουν από τους γονείς/κηδεμόνες ως χαρτζιλίκι... 108 Πίνακας 7: Κατανομή του δείγματος ποιοτικής έρευνας ως προς τη συχνότητα λήψης χρημάτων από τους γονείς/κηδεμόνες ως χαρτζιλίκι... 108 Πίνακας 8: Κατανομή του δείγματος ποιοτικής έρευνας ως προς την παροχή φαγητού από το σπίτι για τη διατροφή στο σχολείο... 109 Πίνακας 9: Κατανομή του δείγματος ποιοτικής έρευνας ως προς τη συχνότητα παροχής φαγητού από το σπίτι για τη διατροφή στο σχολείο... 109 ix

Α2. ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΟΣΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Πίνακας 10: Κατανομή του δείγματος ως προς το φύλο... 110 Πίνακας 11: Κατανομή του δείγματος ως προς την ηλικία... 110 Πίνακας 12: Κατανομή του δείγματος ως προς το επάγγελμα πατέρα... 111 Πίνακας 13: Κατανομή του δείγματος ως προς το επάγγελμα μητέρας... 111 Πίνακας 14: Παραγοντική ανάλυση της ενότητας για την κατανάλωση φαγητού κατά τη διάρκεια μιας σχολικής μέρας... 112 Πίνακας 15: Έλεγχος αξιοπιστίας των 6 παραγόντων της παραγοντικής ανάλυσης... 113 Πίνακας 16: Ερμηνεία της συνολικής διασποράς των έξι παραγόντων... 114 Πίνακας 17: Αποτελέσματα ελέγχου πίνακα διπλής εισόδου του παράγοντα «Φύλο» με το είδος τροφίμων που καταναλώνουν οι μαθητές στο σχολείο... 114 Πίνακας 18: Αποτελέσματα ελέγχου πίνακα διπλής εισόδου του παράγοντα «Ηλικία/Τάξη» με το είδος τροφίμων που καταναλώνουν οι μαθητές στο σχολείο... 115 Πίνακας 19: Αποτελέσματα ελέγχου πίνακα διπλής εισόδου του παράγοντα «Αριθμός ενηλίκων» με τη λήψη χρημάτων για τη διατροφή στο σχολείο...116 Πίνακας 20: Αποτελέσματα ελέγχου πίνακα διπλής εισόδου του παράγοντα «Αριθμός ενηλίκων» με τη συχνότητα λήψης χρημάτων για τη διατροφή στο σχολείο... 116 Πίνακας 21: Αποτελέσματα ελέγχου πίνακα διπλής εισόδου του παράγοντα «Επάγγελμα πατέρα» με το ποσό χρημάτων για τη διατροφή στο σχολείο... 117 Πίνακας 22: Αποτελέσματα ελέγχου πίνακα διπλής εισόδου του παράγοντα «Επάγγελμα μητέρας» με την παροχή φαγητού από το σπίτι... 118 Πίνακας 23: Αποτελέσματα ελέγχου πίνακα διπλής εισόδου του παράγοντα «Επάγγελμα μητέρας» με τη συχνότητα λήψης φαγητού από το σπίτι... 119 Πίνακας 24: Αποτελέσματα ελέγχου Πίνακα διπλής εισόδου του παράγοντα «Ηλικία/Τάξη» με τη γνώση των γονέων/κηδεμόνων για τη διατροφή των μαθητών στο σχολείο... 120 x

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Σχήμα 1: Κατανομή δείγματος ως προς την τάξη και την ηλικία... 57 Σχήμα 2: Κατανομή των πατέρων ως προς το επάγγελμα... 58 Σχήμα 3: Κατανομή των μητέρων ως προς το επάγγελμα... 59 xi

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια πολλοί ερευνητές παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη μελέτη της συμπεριφορά και των στάσεων των παιδιών (κάτω των 18) ως καταναλωτές. Αυτό συμβαίνει γιατί όλο και μεγαλύτερο μέρος της αγοράς στρέφεται προς αυτές τις ηλικίες και γιατί η παιδική συμπεριφορά παρουσιάζει πολλές ιδιαιτερότητες. Η παιδική ηλικία αποτελεί ένα στάδιο ζωής που έχει καθοριστικό ρόλο στην πνευματική ανάπτυξη των παιδιών καθώς και στην διαμόρφωση του χαρακτήρα τους. Κύριο παράγοντα στην ανάπτυξη και εξέλιξη των παιδιών αποτελεί η διατροφή (Στεργίου, 2006). Οι διατροφικές προτιμήσεις των παιδιών επηρεάζονται από την ψυχολογία τους και από το περιβάλλον στο οποίο ζουν. Η ψυχολογία των παιδιών επηρεάζεται από τον ατομικό χαρακτήρα που διαμορφώνει το κάθε παιδί αλλά και από την οικογένεια μέσα στην οποία μεγαλώνει. Ο σημαντικότερος παράγοντας που επιδρά στη διατροφική συμπεριφορά των παιδιών είναι ο γονικός έλεγχος. Ο ρόλος των γονέων είναι σπουδαίος γιατί προσανατολίζει τα παιδιά προς πιο υγιεινές τροφές, επηρεάζει τις συνήθειες και τις προτιμήσεις τους καθώς επίσης ασκούν έλεγχο στις καταναλωτικές επιλογές των παιδιών (Brown and Ogden, 2004). 1

Από την άλλη, το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν τα παιδιά παίζει σημαντικό ρόλο στη διατροφική συμπεριφορά τους. Το φιλικό περιβάλλον, η κοινωνία, η Πολιτεία αλλά και το σχολείο είναι παράγοντες που επιδρούν έμμεσα στις στάσεις και τη συμπεριφορά των παιδιών, αφού βοηθούν στη διαμόρφωση των διατροφικών συνηθειών και στην εκμάθηση και εκπαίδευση των παιδιών ως προς μια πιο ισορροπημένη φυσική κατάσταση και διατροφή (Patrick and Nicklas, 2005). Δυστυχώς στις μέρες μας η έλλειψη γνώσης και η περιορισμένη εκπαίδευση σε θέματα υγείας και διατροφής οδηγεί σε χρόνιες ασθένειες, όπως είναι η παιδική παχυσαρκία. Η κακής ποιότητας διατροφή, η μειωμένη φυσική δραστηριότητα αλλά και η λανθασμένη ενημέρωση έχουν ως αποτέλεσμα όλο και περισσότερα παιδιά να πάσχουν από παχυσαρκία (Krebs et al., 2007). Σημαντική ευθύνη στην αύξηση του ποσοστού παχυσαρκίας στην παιδική ηλικία έχει και το σχολείο. Αυτό συμβαίνει γιατί από τη μια, δεν παρέχει πλήρη ενημέρωση στους μαθητές σε θέματα διατροφής αλλά και διαθέτει στα κυλικεία του προϊόντα ανθυγιεινά (Strauss and Knight, 1999). Αρκετές ευρωπαϊκές χώρες έχουν κινητοποιηθεί ήδη για την προώθηση της υγείας στα σχολεία, εφαρμόζοντας προγράμματα εκπαίδευσης διατροφής ώστε να αφυπνίσουν τους μαθητές όσον αφορά θέματα υγιεινής ζωής, άσκησης και διατροφής (HBCS, 1998). Συνεπώς, λαμβάνοντας υπόψη τις τάσεις και τις διατροφικές συνήθειες των παιδιών, είναι επιτακτική η ανάγκη μελέτης σε βάθος της διατροφικής συμπεριφοράς των παιδιών. 2

1.2 Αντικειμενικοί στόχοι της διατριβής Η παρούσα έρευνα παρουσιάζει την επίδραση του οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος στη διαμόρφωση προτύπων σε θέματα διατροφής καθώς και στην ποιότητα και τρόπο διατροφής των παιδιών. Επίσης δίνει έμφαση στους παράγοντες που επηρεάζουν τη διατροφική συμπεριφορά των παιδιών, ενώ επικεντρώνεται στο ρόλο της οικογένειας, του σχολείου και της κοινωνίας στην ανάπτυξη των διατροφικών συνηθειών των μαθητών. Στόχος αυτής της έρευνας είναι η μελέτη και ανάλυση των παραγόντων που επηρεάζουν τις στάσεις και τη συμπεριφορά των μαθητών Δημοτικών σχολείων σε θέματα διατροφής. Με άλλα λόγια, τα ενδεχόμενα αποτελέσματα της έρευνας είναι η κατανόηση της διατροφικής συμπεριφοράς των μαθητών, των κινήτρων και των προτιμήσεών τους καθώς και της ψυχολογίας τους όσον αφορά στη διατροφή και έτσι να δοθούν οι κατάλληλες συμβουλές σε μικρούς και μεγάλους ώστε να προωθηθεί μια πιο υγιεινή διατροφή για μια καλύτερη ζωή. Επιμέρους στόχοι της έρευνας αποτελούν: 1. Η διερεύνηση των παραγόντων που σχετίζονται και επηρεάζουν τις στάσεις και τη συμπεριφορά των μαθητών σε θέματα διατροφής. 2. Η διερεύνηση της διάθεσης επιτρεπόμενων και μη ειδών τροφίμων στα κυλικεία των σχολείων. 3. Η μέτρηση της κατανάλωσης επιτρεπόμενων και μη ειδών τροφίμων από τους μαθητές. 4. Η διερεύνηση της γνώσης των γονέων/κηδεμόνων ως προς τις διατροφικές συνήθειες των μαθητών. 3

5. Η διερεύνηση της άσκησης γονικού ελέγχου (χαρτζιλίκι, φαγητό από το σπίτι) στους μαθητές. 1.3 Η διάρθρωση της διατριβής Η δομή της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής αποτελείται από οκτώ κεφάλαια. Στα πρώτα τέσσερα κεφάλαια γίνεται μια ανασκόπηση της βιβλιογραφίας όσον αφορά την ανάπτυξη του παιδιού, την ψυχολογία του και τη σχέση του με τη διατροφή, ενώ στα επόμενα πέντε κεφάλαια παρουσιάζεται η μεθοδολογία της έρευνας, η ανάλυση των δεδομένων, τα αποτελέσματα και τα σημαντικότερα συμπεράσματα. Στο τέλος παρουσιάζονται ορισμένες προτάσεις σχετικά με την παιδική διατροφή και τις ενέργειες που πρέπει να λάβει η κοινωνία για μια πιο υγιεινή ζωή. Πιο αναλυτικά, στο δεύτερο κεφάλαιο περιγράφεται η ψυχολογία του παιδιού και ο ρόλος της στην ανάπτυξή του. Γίνεται λόγος για τη σχέση γονέων παιδιών και για το πώς οι γονείς επηρεάζουν την ψυχική υγεία των παιδιών. Αναλύεται πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος της οικογένειας στη διαμόρφωση της παιδικής συμπεριφοράς και πόσο αυτή επηρεάζει τις διατροφικές τους συνήθειες. Το τρίτο κεφάλαιο περιγράφει τη σχέση του παιδιού με τη διατροφή. Αναφέρονται τα σημαντικότερα συστατικά που πρέπει να λαμβάνει ένα παιδί για την ορθή ανάπτυξή του, ενώ στη συνέχεια μελετώνται οι παράγοντες που επηρεάζουν τις διατροφικές τους συνήθειες και τη διατροφική τους συμπεριφορά (οικογένεια, φίλοι, σχολείο, Μ.Μ.Ε.). Στο τέλος περιγράφεται αναλυτικά ο ρόλος του σχολείου και των δραστηριοτήτων που περιλαμβάνει στα διατροφικά πρότυπα των παιδιών. 4

Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στην παιδική παχυσαρκία. Γίνεται λόγος για τις ανησυχητικές διαστάσεις τις νόσου στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, παραθέτοντας κάποιες σοβαρές παρεμβάσεις για την πρόληψη και αντιμετώπιση της παιδικής παχυσαρκίας από χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο τέλος του κεφαλαίου, γίνεται μια αναφορά των μειωμένων δραστηριοτήτων της καταπολέμησης της ασθένειας από την ελληνική κοινωνία. Στο πέμπτο κεφάλαιο περιγράφεται η ποιοτική έρευνα της διατριβής. Περιγράφεται η μεθοδολογία της έρευνας με μια ειδική αναφορά στα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της και αναλύεται ο σχεδιασμός των ομάδων εστίασης της έρευνας. Στη συνέχεια, γίνεται καταγραφή των αποτελεσμάτων της ποιοτικής έρευνας σχετικά με τις διατροφικές συνήθειες των μαθητών Δημοτικών σχολείων, τα οποία αποτέλεσαν βάση για τη σύνταξη του ερωτηματολογίου της ποσοτικής έρευνας. Στο έκτο κεφάλαιο περιγράφεται η μεθοδολογία της ποσοτικής έρευνας. Γίνεται λόγος στην πιλοτική έρευνα που προηγήθηκε και στη συνέχεια αναλύεται η μέθοδος που ακολουθήθηκε. Περιγράφεται αναλυτικά το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε για τη διεξαγωγή της έρευνας και οι ερωτήσεις και οι ενότητες που περιλάμβανε, ενώ στο τέλος διατυπώνονται οι υποθέσεις της ποσοτικής έρευνας. Το έβδομο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα αποτελέσματα που προέκυψαν από την ανάλυση των δεδομένων που συγκεντρώθηκαν από τα ερωτηματολόγια. Το κεφάλαιο περιλαμβάνει τα κοινωνικοδημογραφικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού που πήρε μέρος στην έρευνα, καθώς και τις μετρήσεις των στάσεων και της συμπεριφοράς των μαθητών Δημοτικών σχολείων σε θέματα διατροφής. Στο τέλος ελέγχεται η 5

ορθότητα των υποθέσεων της ποσοτικής έρευνας, παρέχοντας επιπλέον πληροφορίες για τη διατροφική συμπεριφορά των μαθητών. Στο όγδοο κεφάλαιο περιλαμβάνονται τα συμπεράσματα τόσο της ποιοτικής όσο και της ποσοτικής έρευνας, όπως αυτά προέκυψαν από τη μελέτη της στάσης και της συμπεριφοράς των μαθητών όσον αφορά τη διατροφή τους στο σχολείο. Στο τέλος προτείνονται μέτρα και ενέργειες που θα πρέπει να λάβουν η οικογένεια, το σχολείο, η κοινωνία και η Πολιτεία για την κατεύθυνση των παιδιών σε μια ορθότερη και πιο υγιεινή διατροφή. Επίσης παρατίθενται και προτάσεις για την επέκταση της έρευνας σε μεγαλύτερη γεωγραφική περιοχή και σε μεγαλύτερο εύρος ηλικιών των μαθητών. Στο τέλος της μεταπτυχιακής διατριβής παρατίθεται η βιβλιογραφία, ορισμένοι πίνακες από τη στατιστική ανάλυση των δεδομένων της έρευνας καθώς και τα ερωτηματολόγια της ποιοτικής και της ποσοτικής έρευνας. 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ 2.1 Εισαγωγή Η συμπεριφορά του παιδιού και η ψυχολογία, αποτελούν σημαντικούς παράγοντες στην ανάπτυξη και στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Στο παρόν κεφάλαιο γίνεται λόγος για τη διαμόρφωση της ψυχολογίας του παιδιού καθώς και για τους παράγοντες που επηρεάζουν την ψυχική τους υγεία. Η σχέση γονέων παιδιών παίζει το σημαντικότερο ρόλο στην ανάπτυξη του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς των παιδιών, αφού αποτελούν το σημαντικότερο πρότυπο για τα παιδιά. 2.2 Η ψυχολογία και η συμπεριφορά των παιδιών Η περίοδος από του Δημοτικού σχολείου λέγεται λανθάνουσα. Ο όρος αυτός είχε δοθεί καταρχάς από τον Freud, o οποίος θεώρησε την περίοδο αυτή της σχολικής ηλικίας σχετικά ηρεμότερη από τις προηγούμενες και τις επόμενες. Η παρατήρηση των παιδιών αυτής της ηλικίας δείχνει ότι υπάρχει πράγματι σημαντική διαφορά στη συμπεριφορά τους συγκριτικά με παιδιά μικρότερης ηλικίας. Υπάρχει καλύτερος έλεγχος της παρορμητικότητας, των εκδηλώσεων επιθετικής και σεξουαλικής συμπεριφοράς και αυξημένη ικανότητα για συγκέντρωση και μάθηση. Ο κόσμος του παιδιού διευρύνεται, αναπτύσσει ενδιαφέροντα και δραστηριότητες ποικίλης φύσεως. Επίσης οι σχέσεις του διευρύνονται από το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον προς άλλα πρόσωπα έξω από την οικογένεια, όπως φίλους, δασκάλους κλπ. (Μπεράτη, 2005). 7

Κατά την περίοδο αυτή τα εξωοικογενειακά ενδιαφέροντα του παιδιού διευρύνονται ακόμα περισσότερο. Υπάρχει ελάττωση της εντύπωσης ότι οι γονείς είναι παντοδύναμοι και το παιδί είναι σε θέση να περιμένει και να αναβάλλει κάποια πράξη για το μέλλον. Η αρχή της πραγματικότητας αντικαθιστά την αρχή της ηδονής στη ζωή του, δηλαδή αξιολογεί τις συνθήκες που επικρατούν και μπορεί να περιμένει για την ικανοποίηση των επιθυμιών του, χωρίς να αποζητά άμεση ικανοποίηση, ανεξάρτητα από τις συνθήκες (Barnard, 2004). Ένα σημαντικό συναισθηματικό επίτευγμα για τα παιδιά που βρίσκονται στη λανθάνουσα περίοδο είναι η ταύτισή τους με διάφορες ομάδες και το αίσθημα ότι αποτελούν μέρος τους. Η ύπαρξη κοινών ενδιαφερόντων και ιδανικών τα βοηθάει να αποκτήσουν αίσθημα συνοχής μέσα στην ομάδα. Η ομάδα των συνομηλίκων λειτουργεί ως μεταβατικός ενδιάμεσος χώρος στην όλη πορεία του παιδιού προς την ανεξαρτητοποίησή του και στη μετατόπιση του ενδιαφέροντος και των σχέσεών του από την οικογένεια προς την κοινωνία. Η ομάδα προσφέρει υποστήριξη στο παιδί και το βοηθάει στη διαμόρφωση της δικής του ταυτότητας (Μπεράτη, 2005). Η συμπεριφορά του παιδιού και η ψυχολογική του ανάπτυξη, αποτελούν σημαντικούς παράγοντες στην αναπτυξιακή πορεία των διαφόρων λειτουργιών. Έρευνες δείχνουν ότι το παιδί εκδηλώνει μεγάλη στροφή των ενδιαφερόντων του προς τα έξω, δηλαδή έξω από την οικογένεια, προς συνομηλίκους, ομάδες, δασκάλους, αλλά και ιδέες, αντικείμενα, αθλοπαιδιές και άλλα. Εάν αυτή η μετακίνηση του ενδιαφέροντος δε συμβεί, τότε το παιδί δεν μπορεί να ενταχθεί μαζί με τους συνομηλίκους του σε ομάδες με κοινά ενδιαφέροντα και ασχολίες. Η λειτουργία λήψης τροφής στην περίοδο αυτή, αποσπάται από τις συγκρουσιακές σχέσεις με τους γονείς και ιδίως με τη μητέρα. Στις νεαρότερες ηλικίες, η αρνητική ή 8

η θετική διάθεση προς την τροφή εκφράζει πολύ συχνά την αρνητική ή τη θετική διάθεση προς το μητρικό πρόσωπο (Whitaker et al., 2007). Στη λανθάνουσα περίοδο, η λήψη τροφής αποκτά αυτονομία και η συμπεριφορά του παιδιού προς την τροφή είναι λογική και αντικειμενική. Υπάρχει αποφασιστικότητα και έλεγχος από το ίδιο το παιδί, σχετικά με την ποσότητα και το είδος της τροφής που επιθυμεί. Κατά τη λανθάνουσα περίοδο ή περίοδο του Δημοτικού σχολείου, το παιδί ενδιαφέρεται για γνώσεις αυξάνοντας την παρατηρητικότητά του, τη μνήμη του και τις γνώσεις που είναι δυνατό να έχει για κάποια θέματα. Είναι η περίοδος που κατεξοχήν συνδέεται με τη σχολική μάθηση, την ανάπτυξη των γνωστικών λειτουργιών και για πρώτη φορά εμφανίζονται στη σκέψη στοιχεία επιστημονικής προσέγγισης. Το παιδί μπαίνει στο κοινωνικό σύνολο, κυρίως με τις ομάδες των συνομηλίκων και προσαρμόζεται στις απαιτήσεις του. Η περίοδος αυτή είναι ένα ενδιάμεσο βήμα από την εξάρτηση της προσχολικής ηλικίας προς την ωρίμανση και ανεξαρτητοποίηση που ακολουθεί τη διαδικασία της εφηβείας. Ο ρόλος των γονέων, και γενικότερα του περίγυρου, είναι να ελέγχουν και να καθοδηγούν περιβάλλοντας το παιδί με αγάπη, ώστε να διευκολύνουν την πορεία του προς ανεξαρτητοποίηση και γνώση. Η πορεία αυτή μπορεί να μην είναι πάντα ήπια και ομαλή. Οι γονείς, εξάλλου, είναι αναγκαίο να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις αυτής της ηλικίας. Πρέπει να καταλάβουν και αυτοί ότι το παιδί τους ξεφεύγει από την άμεση επίδρασή τους και ότι δεν μπορούν πια να το ελέγχουν, όπως προηγουμένως. Είναι για αυτούς μια προετοιμασία για την πολύ εντονότερη ανεξαρτητοποίηση και απομάκρυνση του παιδιού, που θα συμβεί στην εφηβεία (Μπεράτη, 2005). 9

2.3 Παράγοντες που επηρεάζουν την ψυχική υγεία του παιδιού Η «ψυχική υγεία», η οποία χρησιμοποιείται εδώ ως συνώνυμο της «ευτυχίας», καλύπτει την φυσική και την ψυχολογική υγεία καθώς και την ποιότητα των σχέσεων μεταξύ γονέων και την ποιότητα των σχέσεων μεταξύ γονέα και παιδιού. Ένας μεγάλος αριθμός πανεπιστημιακών ερευνών έχει προσδιορίσει τέσσερις σημαντικούς παράγοντες που είτε άμεσα ή έμμεσα επηρεάζουν την ψυχική υγεία των παιδιών. 1) Ο τύπος της οικογένειας και αυτό καθορίζεται από το εάν υπάρχει ένας ή δύο γονείς, εάν οι γονείς είναι παντρεμένοι ή χωρισμένοι. 2) Οικογενειακές διαδικασίες, δηλαδή ο τρόπος όπου οι διαφορές διευθετούνται, η δομή των οικογενειακών σχέσεων συμπεριλαμβανομένων των πατρικών οικογενειών, στάσεις και πεποιθήσεις που υπάρχουν όσον αφορά τον γονικό και οικογενειακό ρόλο. 3) Ατομικά χαρακτηριστικά δηλαδή στοιχεία προσωπικότητας, όπως αρνητική και θετική διάθεση, ψυχολογική ανεξαρτησία κλπ. 4) Οικογενειακές καταστάσεις όπως πολύπλοκα γεγονότα, εκπαίδευση, εργασιακές ώρες κ.λ.π. (http://www.ipse.gr/research.html). Η κατανόηση της διατροφικής συμπεριφοράς των παιδιών είναι σημαντική από την άποψη της υγείας παιδιών. Τα στοιχεία δείχνουν ότι οι διαιτητικές συνήθειες που αποκτώνται στην παιδική ηλικία παραμένουν σταθερές και στην ενηλικίωση. Επιπλέον, η έρευνα δείχνει ότι ο ρόλος της διατροφής κατά την παιδική ηλικία αποτελεί την βάση για την υγεία 10

στους ενήλικες, ενώ η διατροφή των παιδιών στον δυτικό κόσμο αποδεικνύεται ανικανοποιητική (Birtch and Fisher, 1998). Υπάρχει μια σειρά εξηγήσεων που προσφέρονται για να γίνει κατανοητό το γιατί τα παιδιά τρώνε αυτά που τρώνε. Η έλλειψη γνώσης αποτελεί την αιτία των «φτωχών» διατροφών, αλλά δεν αποτελεί ικανοποιητική εξήγηση όσο η περιορισμένη εκπαίδευση σε θέματα υγείας με σκοπό την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών. Διάφορες έρευνες έχουν εστιάσει στα κοινωνικά πρότυπα γνώσης, αλλά οι περισσότερες μελέτες που χρησιμοποιούν αυτήν την προσέγγιση εστιάζουν στους ενηλίκους παρά στα παιδιά ενώ εκείνες που ερευνούν τις διατροφές των παιδιών έχουν αφήσει ένα μεγάλο μέρος της διατροφικής τους συμπεριφοράς ανεξήγητη. Μια εναλλακτική προσέγγιση στην διατροφική συμπεριφορά των παιδιών εστιάζει σε αναπτυξιακές θεωρίες και δίνει έμφαση στην επιρροή σημαντικών διατροφικών προτιμήσεων και συνηθειών στην ανάπτυξη των παιδιών (Brown and Ogden, 2004). Από την άλλη πλευρά, η έρευνα έδειξε ότι σημαντικός είναι ο ρόλος των γονέων στην συμπεριφορά και τη στάση των παιδιών σε θέματα διατροφής. Η γονική συμπεριφορά σίγουρα επηρεάζει έμμεσα τα παιδιά μέσα από τις τροφές που αγοράζονται και προσφέρονται στο σπίτι, επηρεάζοντας τον προσανατολισμό τους, καθώς και τις συνήθειες και τις προτιμήσεις τους. Με άλλα λόγια, ο ρόλος των γονέων είναι πολύ σημαντικός για τα παιδιά. Έρευνες έδειξαν (Oliveria et al., 1992) ότι τα παιδιά επιλέγουν διαφορετικές τροφές όταν είναι υπό την επίβλεψη των γονέων τους, από ότι όταν δεν είναι. Υπάρχει μια συσχέτιση μεταξύ των μητέρων και των παιδιών όσον αφορά την κατανάλωση τροφών στην προσχολική ηλικία κατά την οποία οι γονείς θα πρέπει να στοχεύουν στη 11

βελτίωση της διατροφής τους σε αυτή την ηλικία. Επίσης υπάρχει σχέση μεταξύ των κινήτρων των μητέρων όσον αφορά την υγεία και της ποιότητας της διατροφής των παιδιών. Από την άλλη μεριά, η έρευνα έδειξε ότι τα παιδιά μπορούν όχι μόνο να αντιγράφουν τους γονείς τους στην κατανάλωση τροφής, αλλά και τις στάσεις τους σε θέματα διατροφής (Brown and Ogden, 2004). Κάποιες έρευνες έδωσαν έμφαση στο ρόλο του ελέγχου και έδειξαν ότι ενώ πολλοί γονείς ασκούν έλεγχο στην κατανάλωση των παιδιών τους και χρησιμοποιούν το φαγητό για να ελέγχουν και τη συμπεριφορά τους, αυτό μπορεί να μην έχει πάντα θετικά αποτελέσματα (Brown and Ogden, 2004). 2.4 Περίληψη Στο παρών κεφάλαιο έγινε μια γενική εισαγωγή της ψυχολογίας και των χαρακτηριστικών της παιδικής συμπεριφοράς, δίνοντας έμφαση στους παράγοντες που επηρεάζουν την ψυχική υγεία και πνευματική ανάπτυξη των παιδιών. Τέλος, μελετήθηκε η σχέση γονέων και παιδιών καθώς και το πόσο σημαντική είναι η συμπεριφορά των γονέων στην ανάπτυξη και σχηματισμό της παιδικής συμπεριφοράς. 12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ 3.1 Εισαγωγή Η παιδική ηλικία είναι ένα στάδιο της ζωής που παρατηρούνται ταχύτατες αλλαγές στον οργανισμό του ατόμου, τόσο σωματικά όσο και πνευματικά. Το μεγαλύτερο μέρος της ανάπτυξης του εγκεφάλου πραγματοποιείται μέχρι την ηλικία των 2 ετών, ενώ οι πολύπλοκοι μηχανισμοί στον εγκέφαλο και το νευρικό σύστημα εξελίσσονται κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Στο παρόν κεφάλαιο θα αναλυθεί η σχέση των παιδιών με τη διατροφή κατά την ανάπτυξή τους καθώς και ποια είναι τα απαραίτητα συστατικά που πρέπει να λαμβάνει κάθε παιδί για να μεγαλώσει σωστά. 3.2 Διατροφή κατά την παιδική ηλικία Είναι φανερό ότι η παιδική ηλικία είναι ένα στάδιο της ζωής, που έχει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της πνευματικής ανάπτυξης των παιδιών, δηλαδή τη μνήμη και μάθηση, τη γνώση, τη δυνατότητα συγκέντρωσης και επεξεργασίας πληροφοριών, τη δυνατότητα ομιλίας και τη φυσιολογική ανάπτυξη του νευρικού συστήματος (Στεργίου, 2006). Όλες αυτές οι διανοητικές λειτουργίες επηρεάζονται πολύ από τη διατροφική κατάσταση και διαμορφώνονται ανάλογα με τον τρόπο επίδρασης διαφόρων περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως το σχολικό περιβάλλον, η οικογένεια καθώς και διάφορες άλλες κοινωνικές δραστηριότητες. 13

Για την ομαλή πνευματική ανάπτυξη των παιδιών απαιτούνται κάποια συγκεκριμένα θρεπτικά συστατικά, όπως είναι τα απαραίτητα λιπαρά οξέα και κάποιες βιταμίνες του συμπλέγματος Β. Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι τα απαραίτητα λιπαρά οξέα συμβάλλουν σημαντικά στη φυσιολογική πνευματική ανάπτυξη των παιδιών, και πιθανόν στην ενίσχυση της μνήμης, της δυνατότητας ομιλίας, της ικανότητας συγκέντρωσης και την ικανότητα επεξεργασίας πληροφοριών. Αυτά είναι το α λινολενικό και το λινελαϊκό οξύ και πρέπει να λαμβάνονται μέσω της διατροφής, επειδή ο οργανισμός δεν μπορεί να τα συνθέσει. Τροφές άφθονες σε τέτοια λιπαρά οξέα είναι οι ξηροί καρποί και τα φυτικά έλαια, όπως το λινέλαιο, το σογιέλαιο και το καρυδέλαιο. Όσον αφορά τις βιταμίνες συμπλέγματος Β, όπως η Β1, η Β6, η Β12 και το φολικό οξύ είναι σημαντικές για τη λειτουργία των νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο, ουσιών που επιτρέπουν στα κύτταρα του εγκεφάλου μας να επικοινωνούν μεταξύ τους, Επίσης, αυτές οι βιταμίνες επιδρούν στο μεταβολισμό κάποιων ορμονών, ενώ μετατρέπουν τα διάφορα θρεπτικά συστατικά σε ενέργεια στον εγκέφαλο. Τροφές πλούσιες σε βιταμίνες του συμπλέγματος Β είναι κυρίως το κρέας και τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά (National Institute of Child Health and Human Development, 2004). Η σωστή και ισορροπημένη διατροφή λοιπόν, είναι μια από τις προϋποθέσεις για να βοηθηθεί το παιδί. Έτσι, μια διατροφή πλούσια στα απαραίτητα λιπαρά οξέα και βιταμίνες επιβάλλεται για την ορθή σωματική, αλλά και πνευματική ανάπτυξη των παιδιών (Στεργίου, 2006). 14

Όσον αφορά στα παιδιά μαθητές, έρευνες έδειξαν ότι απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή στη διατροφή τους, ώστε αυτή να τα βοηθήσει στην απόδοσή τους στο σχολείο (Φοντόρ και Παπαχρήστος, 2006). Συγκεκριμένα, οι μαθητές που τρέφονται με προϊόντα πλούσια σε λιπαρές ουσίες, υστερούν όσον αφορά τις ικανότητες μνήμης και εκμάθησης νέων πραγμάτων ή απόκτησης νέων γνώσεων σε σύγκριση με άλλους που τρέφονταν με μια κανονική διατροφή. Από την άλλη μεριά, τροφές πλούσιες σε πρωτεΐνες, (αυγό, ψάρια, θαλασσινά, πουλερικά, κόκκινο κρέας και γαλακτοκομικά προϊόντα) χαρίζουν στον οργανισμό ενέργεια και τον κρατούν σε εγρήγορση, ενώ η κατανάλωση τροφών που περιέχουν υδατάνθρακες (γλυκά εδέσματα, μαύρο ψωμί, δημητριακά, ζυμαρικά, ρύζι, πατάτες, όσπρια καθώς και τα περισσότερα φρούτα και λαχανικά) προκαλεί χαλάρωση, μείωση του στρες και απαλλαγή από εκνευρισμό (Φοντόρ και Παπαχρήστος, 2006). 3.3 Παράγοντες που επηρεάζουν τις διατροφικές συνήθειες των παιδιών Τα παιδιά στις διατροφικές τους επιλογές, επηρεάζονται από το οικογενειακό τους περιβάλλον και τους φίλους τους, το σχολείο και τους δασκάλους τους, αλλά και από τα μέσα μαζικής πληροφόρησης που διαφημίζουν σύμφωνα με τις ανάγκες των παραγωγών και των εταιρειών που πωλούν κάθε μορφής προϊόντα. Η διατροφική συμπεριφορά των παιδιών γίνεται αντιληπτή ως λειτουργία του κοινωνικού και φυσικού περιβάλλοντος. Η ανάπτυξη της διατροφικής συμπεριφοράς επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες, όπως είναι η διαθεσιμότητα και οι προτιμήσεις ορισμένων τροφών, το μέγεθος της 15

μερίδας, ηθικές αξίες σχετικά με τους τύπους φαγητών και την προετοιμασία τους, τα πιστεύω και τις μεθόδους που ακολουθούν οι γονείς, τη δομή των γευμάτων, και τους τρόπους διατροφής (Patrick and Nicklas, 2005). Παρακάτω θα επισημανθούν και θα συζητηθούν κάποιοι από τους οικογενειακούς και κοινωνικούς παράγοντες που επηρεάζουν τα διατροφικά πρότυπα των παιδιών καθώς και την ποιότητα της διατροφής τους (Patrick and Nicklas, 2005). 1. Προτιμήσεις, διαθεσιμότητα τροφών και πρόσβαση i) Προτιμήσεις των παιδιών Τα πρότυπα και η αποδοχή των τροφών από τα παιδιά αναπτύσσονται πολύ νωρίς στη ζωή τους και το στάδιο της παιδικής ηλικίας χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη ευαισθησία κατά την ανάπτυξη των διατροφικών προτιμήσεων. Αυτές οι διατροφικές προτιμήσεις παραμένουν σχετικά σταθερές και αντανακλούν τις επιλογές των τροφών που κάνουν αργότερα στη ζωή τους. Έρευνες έδειξαν ότι η έκθεση των παιδιών σε διάφορες τροφές είναι το κλειδί στην ανάπτυξη των προτιμήσεων, ενώ η επαναλαμβανόμενη έκθεση σε μια συγκεκριμένη τροφή μπορεί να υπερνικήσει τη δυσαρέσκειά τους για αυτή. Για παράδειγμα, μια μελέτη σε παιδιά Δημοτικού σχολείου στη Αγγλία, έδειξε ότι η 10ήμερη έκθεση σε ένα ασυνήθιστο λαχανικό συνδέθηκε με μια σημαντική αύξηση της προτίμησης και της κατανάλωσης αυτής της τροφής. 16

ii) Διαθεσιμότητα τροφών και πρόσβαση Γενικά, τα παιδιά προτιμούν να τρώνε τροφές που τους προσφέρονται πιο συχνά και τείνουν να προτιμούν να τρώνε τροφές που είναι διαθέσιμες στο σπίτι. Επιπλέον, οι τροφές στις οποίες τα παιδιά συνήθως «εκτείθονται» διαμορφώνουν τις προτιμήσεις και την κατανάλωση. Με άλλα λόγια, η διαθεσιμότητα των τροφών είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρεάζουν τις διατροφικές επιλογές. Από την άλλη μεριά, οι ερευνητές επισημαίνουν ότι εκτός από τη διαθεσιμότητα, πολύ σημαντικό ρόλο παίζει και η πρόσβαση που έχουν τα παιδιά σε πιο υγιεινές τροφές. Αυτό συμβαίνει γιατί, όταν οι τροφές διατείθονται σε σημεία με εύκολη πρόσβαση, έτοιμα για κατανάλωση, τα παιδιά τα επιλέγουν και τα καταναλώνουν ευκολότερα. iii) Οι προτιμήσεις, τα πιστεύω και οι στάσεις των γονέων Οι γνώσεις των παιδιών σχετικά με τις τροφές καθώς και οι προτιμήσεις και η κατανάλωσή τους σχετίζονται με τη διατροφική συμπεριφορά των γονέων. Τα παιδιά στην ηλικία των δύο ετών παρουσιάζουν παρόμοιες διατροφικές συνήθειες με τις μητέρες τους, ενώ τα πιστεύω των γονέων σε ότι αφορά τις υγιεινές τροφές καθώς και οι προσωπικές τους εμπειρίες, επηρεάζουν με τη σειρά τους τη διατροφή των παιδιών. 2. Πρότυπα και μοντελοποίηση i) Γονείς Πολλές έρευνες δείχνουν ότι τα παιδιά επηρεάζονται και μιμούνται τους ανθρώπους του οικογενειακού τους περιβάλλοντος και ότι υπάρχουν 17

ομοιότητες ανάμεσα σε γονείς και παιδιά σε ότι αφορά την αποδοχή των τροφών και τις προτιμήσεις τους, καθώς και την επιθυμία να δοκιμάζουν νέες τροφές. Για παράδειγμα, στις οικογένειες του Μεξικού, τα παιδιά ήταν περισσότερο εξοικειωμένα με πικάντικες τροφές, όταν μεγαλύτερα άτομα της οικογένειας τους έτρωγαν πικάντικα φαγητά. Άλλες έρευνες δείχνουν ότι τα παιδιά αντιγράφουν τη διατροφική συμπεριφορά των γονιών τους. Για παράδειγμα, κόρες που ακολουθούσαν κάποιο πρόγραμμα δίαιτας ήταν πιο πιθανό να έχουν μητέρες που κάνουν δίαιτα, ενώ γονείς που είχαν διατροφικές διαταραχές ή που αντιμετώπιζαν προβλήματα στον έλεγχο των τροφών που κατανάλωναν, συνήθως είχαν κόρες με παρόμοια συμπεριφορά (Cutting et al., 1999). ii) Φίλοι και παρέες Αν και οι γονείς είναι αυτοί που κυρίως επηρεάζουν τα παιδιά σε θέματα υγείας και διατροφικής συμπεριφοράς, δεν αποτελούν τα μοναδικά πρότυπα όσον αφορά τη διατροφή. Σημαντική επιρροή αποτελούν οι διατροφικές συνήθειες των φίλων και των παρεών τους. Για παράδειγμα, σε μια έρευνα που έγινε σε προνήπια, βρέθηκε ότι όταν τα παιδιά που δεν προτιμούσαν τα λαχανικά, έβλεπαν άλλα παιδιά να τα τρώνε, παρατηρήθηκε αύξηση στις προτιμήσεις τους για αυτά τα λαχανικά. 3. Δομή γεύματος i) Οικογένεια: το κοινωνικό περιβάλλον του γεύματος Όταν τα μέλη μιας οικογένειας τρώνε όλα μαζί, ασκούν μεγάλη επιρροή στα πρότυπα κατανάλωσης των παιδιών. Έρευνες έδειξαν ότι τα παιδιά 18

που γευματίζουν μαζί με άλλα μέλη της οικογένειας τείνουν να καταναλώνουν πιο υγιεινές και θρεπτικές τροφές. Έτσι παρατηρήθηκε αύξηση της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών, τροφές με φυτικές ίνες, πρωτεΐνες, σίδηρο και βιταμίνες. Τέλος, η συχνότητα των οικογενειακών γευμάτων μείωσε την κατανάλωση των ανθρακούχων ποτών (Mamun et al., 2005). ii) Τηλεόραση Η παρακολούθηση της τηλεόρασης συνδέεται άμεσα με τα καταναλωτικά πρότυπα που σχηματίζουν τα παιδιά. Τα παιδιά που ανήκουν σε οικογένειες που παρακολουθούν τηλεόραση κατά τη διάρκεια των γευμάτων, τείνουν να καταναλώνουν λιγότερα φρούτα και λαχανικά, ενώ έχουν αυξήσει την κατανάλωση της πίτσας, των σνακ και των αναψυκτικών. Κάποιοι ερευνητές τόνισαν ότι αυτές οι διαφορές στα καταναλωτικά πρότυπα από την παρακολούθηση τηλεόρασης, μπορεί να οφείλεται στην επίδραση των διαφημίσεων (Coon et al., 2001). Έρευνες έδειξαν ότι, αν και τα κορίτσια παρουσιάζουν χαμηλότερη αυτοεκτίμηση όσον αφορά το σώμα τους, επηρεάζονται περισσότερο από την παρέμβαση των μέσων μαζικής ενημέρωσης σε αντίθεση με τα αγόρια (Wood, 2004). Συμπεραίνοντας, τα ΜΜΕ στέλνουν δυσμενή και ανακριβή μηνύματα όσον αφορά τα κριτήρια ομορφιάς της σημερινής κοινωνίας, γεγονός που επηρεάζει αρνητικά τα παιδιά και τη διατροφική συμπεριφορά τους. 19

iii) Εστιατόρια και φαγητό «από έξω» Το φαγητό από ταχυφαγεία και εστιατόρια συνεπάγεται υψηλότερη κατανάλωση τροφών με πολλά λιπαρά και ενέργεια. Σε αντίθεση λοιπόν με το σπιτικό φαγητό, παρατηρήθηκε ότι το φαγητό «από έξω» μειώνει την κατανάλωση φρούτων και λαχανικών και γενικά υγιεινότερων τροφών. iv) Μέγεθος μερίδας Κατά μέσο όρο, το 2003 2004 οι ενήλικες Αμερικάνοι είναι κατά 32% βαρύτεροι από ότι ήταν το 1990, ενώ τα παιδιά είναι κατά 30% βαρύτερα από το 1980 (U.S. Department of health and human services, 2006). Το 2002, σε μια έρευνα στην Αμερική, όλες οι μερίδες φαγητών, εκτός από τις φέτες λευκού ψωμιού, υπερέβαλαν τα επιτρεπτά από τους οργανισμούς FDA (Food and Drug Administration) και USDA ( United States Department of Agriculture) όρια των μερίδων. Έτσι, οι μεγαλύτερες μερίδες, όχι μόνο περιλαμβάνουν περισσότερη ενέργεια, αλλά και ενθαρρύνουν τα άτομα να τρώνε περισσότερο (Young et al., 2002). v) Σχολικά γεύματα Τα προγράμματα διατροφής που παρέχει το σχολείο έχουν ως σκοπό να προωθήσουν την υγιεινή διατροφή στα παιδιά. Παρόλα αυτά, η διαθεσιμότητα συμβατικών τροφών στα σχολεία, επηρεάζουν τις διατροφικές επιλογές των παιδιών. Έτσι, οι τύποι τροφών που είναι διαθέσιμοι στα σχολεία, επηρεάζουν έντονα την ποιότητα διατροφής (Patrick and Nicklas, 2005). 20

Κατά κύριο λόγο, υπεύθυνοι για τη διατροφή των παιδιών στο σχολείο είναι, εκτός από τους γονείς, οι διδάσκοντες και τα κυλικεία. Η λειτουργία των κυλικείων στην Ελλάδα ελέγχεται από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας καθώς και το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, μέσω μιας Υπουργικής απόφασης με αριθμό Φ.Ε.Κ. 362/16.5.89Βʹ, η οποία καθορίζει τους κανόνες που πρέπει να ακολουθήσουν τα κυλικεία, ώστε να τηρούν τα απαραίτητα μέτρα υγιεινής και προσδιορίζει τα επιτρεπόμενα και τα μη επιτρεπόμενα είδη τροφίμων (Δούβαλη, www.geocities.com/nondelete/ygeia.pdf) Παρόλα αυτά, το Κέντρο Προστασίας Καταναλωτών διεξήγαγε μια έρευνα σε σχολικά κυλικεία, ώστε να διαπιστώσει κατά πόσο τηρείται ο κανονισμός. Τα αποτελέσματα της έρευνας είναι αποθαρρυντικά και φαίνονται παρακάτω. Μη επιτρεπόμενα είδη 14% των κυλικείων πωλούσαν λουκουμάδες, καραμέλες και γκοφρέτες. 21% των κυλικείων πωλούσαν λουκανόπιτες, ζαμπονοκασερόπιτες, σάντουιτς με αλλαντικά, μπουγάτσες και πεϊνιρλί. 30% των κυλικείων πωλούσαν γάλα κακάο και γλειφιτζούρια. 36% των κυλικείων πωλούσαν χυμούς με ζάχαρη, αναψυκτικά και πατατάκια (τσιπς). 43% των κυλικείων πωλούσαν πίτσα. 50% των κυλικείων πωλούσαν μπισκότα. 57% των κυλικείων πωλούσαν κρουασάν και τσίχλες. 21

Επιτρεπόμενα Είδη Σε κανένα σχεδόν κυλικείο δεν πωλείται ψωμί τύπου 90% ή γιαούρτι χωρίς ζάχαρη 7% των κυλικείων πωλούν φρυγανιές σε μικρή συσκευασία 21% των κυλικείων πωλούν γάλα παστεριωμένο. 36% των κυλικείων πωλούν τσάι, ξηρούς καρπούς, σταφιδόψωμο σε ατομικές συσκευασίες. 43% των κυλικείων πωλούν φρούτα, και ψωμί πολυτελείας σε συσκευασία. 50% των κυλικείων πωλούν τυριά ελληνικής προέλευσης. 71% των κυλικείων πωλούν σάντουιτς ή τοστ με τυρί. 93% των κυλικείων πωλούν κουλούρι και χυμούς χωρίς ζάχαρη. Όλα τα κυλικεία πωλούν τυρόπιτες. Το συμπέρασμα που βγαίνει από τα ποσοστά έρευνας είναι ότι τα παιδιά καθημερινά καταναλώνουν ανθυγιεινές τροφές, τις οποίες βρίσκουν στο χώρο του σχολείου (http://www.kepka.org/grk/pubs/surveys/sur005.htm). 4. Τρόπος διατροφής Γενικά, ο τρόπος διατροφής των κηδεμόνων τείνει να διατηρήσει ή να τροποποιήσει τη συμπεριφορά των παιδιών σε θέματα διατροφής. Οι γονείς μπορούν να περιορίσουν την κατανάλωση βλαβερών για τον οργανισμό τροφών από τα παιδιά τους και να τα ενθαρρύνουν να καταναλώνουν «καλές» τροφές (Klesges et al, 1992). Παρόλα αυτά, οι στρατηγικές που ακολουθούν οι κηδεμόνες μπορεί να αποφέρουν ανεπιθύμητα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, οι διατροφικές στρατηγικές ενθάρρυνσης των παιδιών που στοχεύουν στην κατανάλωση μιας 22

συγκεκριμένης τροφής μπορεί να συσχετιστεί με αύξηση της δυσαρέσκειας για αυτήν την τροφή. Επίσης, ο περιορισμός της διαθεσιμότητας τροφών με υψηλή περιεκτικότητα σε λιπαρά, ζάχαρη και αλάτι από τους γονείς μπορεί να προκαλέσει αύξηση της επιθυμίας των παιδιών για αυτές τις «απαγορευμένες» τροφές. 5. Κοινωνικοοικονομικοί και πολιτιστικοί παράγοντες i) Χρόνος Σήμερα, οι γονείς εργάζονται περισσότερες ώρες και πολλές οικογένειες αποτελούνται μόνο από ένα γονιό ή από γονείς που εργάζονται και οι δύο. Έτσι, όλο και περισσότερες οικογένειες βασίζονται σε συμβατικές τροφές. Έρευνες έδειξαν ότι ο χρόνος που παρέχεται για την προετοιμασία γεύματος έχει μειωθεί αισθητά, αφού το σπιτικό φαγητό έχει αντικατασταθεί από προπαρασκευασμένες τροφές και από φαγητό «από έξω». Από την άλλη πλευρά, κάποιοι κοινωνικο δημογραφικοί παράγοντες επηρεάζουν την ποιότητα διατροφής των παιδιών. ii) Μόρφωση γονέων Έχει αποδειχθεί ότι όσο υψηλότερο είναι το επίπεδο μόρφωσης των γονέων, τόσο πιο συνειδητοποιημένες είναι οι διατροφικές τους επιλογές. iii) Εισόδημα Το εισόδημα αποτελεί επίσης ένα σημαντικό παράγοντα όσον αφορά τις διατροφικές συνήθειες. Έτσι, η διατροφή των χαμηλοεισοδηματίων 23

τείνουν να χαρακτηριστούν από μεγαλύτερη κατανάλωση κρέατος, πλήρους γάλακτος και γενικά τροφών με υψηλή περιεκτικότητα σε λιπαρά και ζάχαρη, ενώ καταναλώνουν λιγότερα φρούτα και λαχανικά. Αντίθετα, οι υψηλοεισοδηματίες χαρακτηρίζονται από κατανάλωση τροφών με κορεσμένα λίπη, πρωτεΐνες, σίδηρο και ασβέστιο. iv) Κουλτούρα Ο τρόπος ζωής και οι ηθικές αξίες επιδρούν επίσης στη διατροφική συμπεριφορά της οικογένειας και των παιδιών. Οι κοινωνικοδημογραφικές και πολιτιστικές διαφορές επηρεάζουν τον τύπο και την ποιότητα διατροφής καθώς και την κατανάλωση υγιεινών ή μη τροφών. 3.4 Διατροφή και σχολείο Η σχολική ηλικία είναι μια καλή περίοδος κατά την οποία τα παιδιά μπορούν να μάθουν για την υγιεινή διατροφή, τις ανάγκες του σώματος και τη σχέση τους με την ηλικία, τη μνήμη, τη μάθηση, τις πνευματικές επιδόσεις και τις άλλες αθλητικές, ομαδικές ή κοινωνικές δραστηριότητες. Όσο πιο καλά καταλάβουν τη σημασία της διατροφής για τη μάθηση και την απόδοση τους στο σχολείο, τόσο πιο καλά προετοιμασμένα θα είναι για να διαλέγουν τα σωστά εφόδια και να προστατεύονται από την παχυσαρκία και τις αρνητικές επιδράσεις που άλλοι μπορούν να έχουν σε αυτά. Τα παιδιά, για να είναι σε θέση να συγκεντρώνονται, να μαθαίνουν, να αφομοιώνουν και να απομνημονεύουν καλύτερα, χρειάζονται ένα ευρύ 24

φάσμα τροφίμων στα πλαίσια μιας ισορροπημένης διατροφής. Εκτός από την ποιότητα, η ποσότητα αυτών που τρώνε, εξαρτάται και από την περίοδο ανάπτυξης στην οποία βρίσκονται και από το πόση σωματική άσκηση κάνουν ανάμεσα στις διάφορες δραστηριότητες στο σχολείο και στον ελεύθερο τους χρόνο (Stallings and Yaktine, 2007). 3.5 Περίληψη Στο δεύτερο κεφάλαιο αναπτύχθηκαν λεπτομερώς όλοι οι κοινωνικοί, οικονομικοί και δημογραφικοί παράγοντες που επηρεάζουν τις διατροφικές συνήθειες των παιδιών και που παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της διατροφικής τους συμπεριφοράς. Παρουσιάστηκαν απόψεις και έρευνες με αντικείμενο τη διατροφή του παιδιού στη σύγχρονη κοινωνία. Τέλος έγινε μια πιο εκτεταμένη αναφορά στο ρόλο του σχολείου και των δραστηριοτήτων που περιλαμβάνει στα διατροφικά πρότυπα των παιδιών. 25

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΠΑΙΔΙΚΗ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ 4.1 Εισαγωγή Ως παχυσαρκία ορίζεται η παθολογική εκείνη κατάσταση κατά την οποία, περίσσεια λιπώδους ιστού, εναποθηκεύεται στον οργανισμό. Είναι μια νοσογόνος κατάσταση η οποία στις μέρες μας, τείνει να πάρει διαστάσεις «επιδημίας» στις αναπτυγμένες κοινωνίες. Η παιδική παχυσαρκία αφορά τις ηλικίες 2 18 ετών αφού σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO), το διάστημα αυτό καθορίζει και την έννοια του παιδιού, όσον αφορά την ηλικία. Συνεπώς στο παρόν κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην παιδική εφηβική παχυσαρκία. 4.2 Η παιδική παχυσαρκία στην Ευρώπη Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν περίπου 14 εκατομμύρια υπέρβαροι και τρία εκατομμύρια παχύσαρκοι νέοι στα 27 κράτη μέλη. Σε μερικές χώρες ο μισός πληθυσμός είναι υπέρβαρος και περίπου 20 30% των ενηλίκων οδεύουν προς την παχυσαρκία. Σύμφωνα με μια κοινοβουλευτική έκθεση, η παχυσαρκία έχει λάβει τη μορφή επιδημίας, η οποία παρουσιάζεται κυρίως σε παιδιά και εφήβους. Αντίδοτα αποτελούν η καλύτερη ενημέρωση των καταναλωτών και διατροφή στα σχολεία, η εκπαίδευση και τα αθλήματα (Δημόσια Υγεία, 2007). Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) στη συνδιάσκεψη που πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 15 17/11/2006, αναγνώρισε ότι η επιδημία της παχυσαρκίας αποτελεί μια από τις 26

σοβαρότερες προκλήσεις στο χώρο της υγείας. Αυτή η τάση είναι ιδιαίτερα ανησυχητική για τα παιδιά και τους εφήβους, μεταβιβάζοντας έτσι την επιδημία στην ενηλικίωση. Καμία χώρα έως τώρα δεν έχει καταφέρει να ελέγξει την επιδημία της παχυσαρκίας και επιτακτική καθίσταται η ανάγκη μιας διεθνούς δράσης υποστήριξης των εθνικών πολιτικών. Η επιδημία της παχυσαρκίας είναι αντιστρεπτή και μόνο με μια συνολική δράση θα αντιμετωπιστεί, αφού το πρόβλημα της παχυσαρκίας οφείλεται στους ταχέως μεταβαλλόμενους κοινωνικούς, οικονομικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Έτσι, στην Ευρωπαϊκή Υπουργική Συνδιάσκεψη του ΠΟΥ συζητήθηκε μια διεθνής πολιτική δράση. Από τη μια πλευρά, η κινητοποίηση για την προώθηση της υγείας στα σχολεία έχει επεκταθεί στην Ευρώπη σε 43 χώρες. Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Σχολείων Προώθησης της Υγείας υποστηριζόμενο από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, «άνοιξε» σε πολλές χώρες ξανά το θέμα της παροχής τροφής στα σχολεία. Στην πρωτοβουλία για την τροφοδοσία στα σχολεία συμμετείχαν τελικά 18 πολιτείες μέλη και 8 μέλη παρατηρητές, αν και όλες κλήθηκαν στο φόρουμ. Η επιτροπή των ειδικών στη διατροφή του Συμβουλίου ίδρυσε μια ομάδα εργασίας γύρω από το χώρο της διατροφής στα σχολεία. Από την άλλη πλευρά, η διεθνής διασταυρούμενη μελέτη Health Behaviour of School Aged Children (HBSC, 1998) παρέχει πληροφορίες όσον αφορά στις διατροφικές συνήθειες μαθητών ηλικίας 11,13 και 15 ετών. Στην έρευνα αυτή συμμετείχαν 35 χώρες από την Ευρώπη και τη Β. 27

Αμερική. Στοιχεία από την HBSC μελέτη δείχνουν ότι υπάρχει σημαντικός αριθμός μαθητών που δε συμμορφώνονται με τις διατροφικές συστάσεις συμβουλές. Στα προβλήματα περιλαμβάνεται η χαμηλή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, η αυξημένη πρόσληψη αναψυκτικών και η παράληψη του πρωινού γεύματος. Τα αποτελέσματα της έρευνας HBSC αποκαλύπτουν αξιοσημείωτη ποικιλομορφία στον τρόπο οργάνωσης της παροχής τροφής στα σχολεία, μερικό αποτέλεσμα των διαφορετικών διατροφικών παραδόσεων και εκπαιδευτικών συστημάτων ανά τις χώρες. Η έρευνα έδειξε ότι στις περισσότερες χώρες η παροχή των τροφίμων οργανώνεται από το ίδιο το σχολείο, χωρίς αυτό να είναι υποχρεωτικό σε όλες τις χώρες. Σε κάποιες χώρες το σχολείο παρέχει μόνο τις εγκαταστάσεις για την κατανάλωση του γεύματος. Σε άλλες χώρες υπάρχει μακριά παράδοση παροχής σχολικών γευμάτων, ενώ σε άλλες κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Σε κάποιες περιπτώσεις υπάρχει ξεκάθαρη εθνική πολιτική σχετική με τη σίτιση στα σχολεία ενώ η εφαρμογή της αποτελεί ευθύνη των τοπικών αρχών. Σε άλλες χώρες οι αποφάσεις είναι ευθύνη της περιφερειακής διοίκησης. Στα πλαίσια της επιδότησης/επιχορήγησης τροφίμων, 10 χώρες δήλωσαν ότι καθημερινά χορηγούνται γεύματα σε όλα τα παιδιά, όπως στη Φιλανδία, την Ισπανία και την Πολωνία. Δεκατρείς χώρες επισήμαναν πως έκαναν δραστικές προσπάθειες να βελτιώσουν την κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, μια νέα και ιδιαίτερα ελπιδοφόρα κίνηση. Η πλειονότητα των προσπαθειών αυτών λαμβάνει χώρα σε δημοτικά σχολεία. Έτσι, για παράδειγμα, στο Βέλγιο, τη Μολδαβία, την Ολλανδία, την Αγγλία, τη Σκωτία και την Ουαλία προωθούνται τα φρούτα και τα 28

λαχανικά κατά τη διάρκεια των σχολικών διαλειμμάτων (Παπαμίκος και Πασπαλιάρη, 2007). Παρακάτω γίνεται παράθεση μερικών χαρακτηριστικών παρεμβάσεων ανά τον κόσμο για τη βελτίωση των συνηθειών διατροφής των παιδιών. 1. Παρεμβάσεις αύξησης της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών Πολλοί είναι οι παράγοντες που καθορίζουν την κατανάλωσή φρούτων και λαχανικών στα σχολεία σε παιδιά ηλικίας 6 12 ετών. Από όλους τους παράγοντες περισσότερο θετική ήταν η συσχέτιση της κατανάλωσής τους με τη διαθεσιμότητα και την πρόσβαση σε αυτά καθώς και με τις προτιμήσεις στις γεύσεις. Οι πολυπαραγοντικές σχολικές παρεμβάσεις που συνδύαζαν διδασκαλία στην αίθουσα, συμμετοχή των γονέων και των υπηρεσιών διατροφής, υπόσχονται τα καλύτερα αποτελέσματα για την αύξηση της πρόσληψης φρούτων και λαχανικών. Η εγγραφή σε σχολικά προγράμματα φρούτων και λαχανικών και η επιμόρφωση μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών με τη χρήση καναλιών πολυμέσων είναι επίσης ελπιδοφόρα. Στην αίθουσα διδασκαλίας θα πρέπει να δίνεται έμφαση στη βελτίωση της πρόσβασης στα φρούτα και τα λαχανικά και στην ανάπτυξη δεξιοτήτων για την προετοιμασία εύκολων και γευστικών συνταγών με φρούτα και λαχανικά. Επίσης, οι παρεμβάσεις θα πρέπει να στοχεύουν σε συγκεκριμένες συμπεριφορές, να θέτονται στόχοι και να ελέγχονται οι αλλαγές στη 29

συμπεριφορά, να περιλαμβάνουν στρατηγικές κινητοποίησης και να αφιερώνουν επαρκή χρόνο στη διατροφική επιμόρφωση. Η συμμετοχή ειδικευμένου σε αυτό το πρόγραμμα προσωπικού αντί για τους κανονικούς δασκάλους φαίνεται να συμβάλλει καθοριστικά στην επιτυχία της παρέμβασης. Οι υπηρεσίες σίτισης του σχολείου θα βοηθήσουν στην εύκολη διάθεση στους μαθητές φρούτων και λαχανικών. 2. Εθνικό πρόγραμμα Trim and Fit στη Σιγκαπούρη Στη Σιγκαπούρη ο Υπουργός Υγείας προώθησε ένα εθνικό πρόγραμμα ονομαζόμενο Trim and Fit σύμφωνα με το οποίο έγινε ένταξη της διατροφικής επιμόρφωσης στη διδακτέα ύλη και θεσπίστηκαν ελεγκτικά μέτρα για τα τρόφιμα και τα ποτά που πωλούνται στις σχολικές καντίνες. Από τότε που άρχισε η εφαρμογή των προγραμμάτων αυτών τα ποσοστά της παχυσαρκίας σε μαθητές δημοτικού σχολείου και γυμνασίου μειώθηκαν. Αυτά τα προγράμματα παχυσαρκίας αποτελούν κομμάτι μιας συνολικής προσπάθειας της κυβέρνησης της Σιγκαπούρης να προωθήσει την υγεία μέσω των σχολείων, κάτι που έχει αναγνωριστεί από τον ΠΟΥ ως ένας από τους πιο ικανούς και αποτελεσματικούς τρόπους βελτίωσης της ζωής της νεολαίας. 3. Η Βρετανική παρέμβαση APPLES (Active Programme Promoting Lifestyles Education in School). Η φιλοσοφία του προγράμματος APPLES επιδιώκει να συσχετίσει το σχολείο με την οικογένεια και την κοινωνία και εστιάζει στις ηθικές αξίες και πεποιθήσεις του κάθε σχολείου, συμπεριλαμβάνοντας τη δική του πολιτική, τον τρόπο διοργάνωσης και διαχείρισής του, τη συμπεριφορά 30