Επαγγελματική ανάπτυξη ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ Τομέας Ψυχολογίας Πανεπιστήμιο Αθηνών ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ: Δέσποινα Σιδηροπούλου-Δημακάκου Αναπληρώτρια Καθηγήτρια
ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗ και ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ Ενότητα: Θεωρίες επαγγελματικής ανάπτυξης Διδάσκουσες Δρ. Κατερίνα Αργυροπούλου, Σύμβουλος Ε.Π. Μαρία Τερζάκη, M.Sc, Σύμβουλος Ε.Π.
Λήψη αποφάσεων Η λήψη αποφάσεων έχει να κάνει με τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε όταν έχουμε να επιλέξουμε τι θα κάνουμε Είναι η διαδικασία τού να επιλέγει κανείς μεταξύ δύο ή περισσότερων εναλλακτικών λύσεων, για να δώσει λύση σε ένα άμεσο ήμακροπρόθεσμοενδιαφέρονήγιανα εκμεταλλευτεί μια άμεση ευκαιρία Η λήψη αποφάσεων δεν αναφέρεται μόνο στη διαδικασία, αλλά και στο αποτέλεσμα της διαδικασίας
Η ποιότητα των αποφάσεων συνδέεται άμεσα με την πληροφόρηση εξαρτάται δηλαδή, από τη γνώση αλλά και από τον τρόπο που χρησιμοποιεί το άτομο τις πληροφορίες που διαθέτει Η έλλειψη ορθών πληροφοριών ενδέχεται να προκαλέσει σύγχυση, ενώ η απουσία διαθέσιμων πληροφοριών μπορεί να περιορίσει τον αριθμό των εναλλακτικών λύσεων ή να οδηγήσει σε ανώριμη επιλογή το πόσο αποτελεσματικό είναι το άτομο όταν παίρνει μια απόφαση, εξαρτάται από το πόσο καλά γνωρίζει τον εαυτό του και το περιβάλλον
Στάδια διαδικασίας λήψης απόφασης Γνώση Αξιολόγηση Στόχου Εξερεύνηση Εφαρμογή Δέσμευση Επαναξιολόγηση
Η θεωρία του Gelatt Η πληροφορία είναι το «καύσιμο» για τον λήπτη απόφασης Είναι ένα κανονιστικό μοντέλο λήψης αποφάσεων που επικεντρώνεται σε μια κυκλική διαδικασία, η οποία περιλαμβάνει ένα σύστημα πρόβλεψης, ένα αξιολογικό σύστημα και τέλος την απόφαση, η οποία μπορεί να είναι τελική ή διερευνητική κανονιστικό μοντέλο λήψης αποφάσεων: πώς οι προτιμήσεις του ατόμου διαμορφώνουν και επηρεάζουν τη διαδικασία της απόφασης, ώστε η απόφαση να έχει τη μέγιστη επιτυχία κατά την υλοποίηση και εφαρμογή της
Η διαδικασία λήψης απόφασης περιλαμβάνει τρία στάδια Το στάδιο της εκτίμησης των πιθανοτήτων επιτυχίας για κάθε εναλλακτική λύση η πληροφόρηση περιλαμβάνει γνώση εναλλακτικών λύσεων και πιθανών αποτελεσμάτων διαφόρων ενεργειών
Το στάδιο της εκτίμησης της σημασίας αυτών των αποτελεσμάτων σεσχέσημετοσύστημα αξιών του ατόμου απαιτούμενηπληροφόρησηηγνώση συναφώνπροτιμήσεωνμεταξύπιθανών αποτελεσμάτων Το στάδιο της επιλογής της επιθυμητής πορείας, στο οποίο γίνεται η αξιολόγηση των προτεραιοτήτων
περιγραφικά μοντέλα λήψης αποφάσεων προσπαθούν να περιγράψουν αυτό που πραγματικά συμβαίνει δηλαδή, πώς λαμβάνονται οι αποφάσεις Σύμφωνα με τους Tiedeman και O Hara (1963) η διαδικασία λήψης απόφασης περιλαμβάνει δύο φάσεις: - το στάδιο της προσμονής που δείχνει τις μεταβολές στην απόφαση που λαμβάνεται - το στάδιο της υλοποίησης ήπροσαρμογήςπουακολουθεί και φανερώνει την ετοιμότητα του ατόμου να εφαρμόσει τις επιλογές
περιγραφικό μοντέλο με κανονιστικές προεκτάσεις α) συγκέντρωση και καταγραφή των εναλλακτικών τρόπων δράσης β) καθορισμόςτωνστόχωνκαιαξιώνπουσχετίζονταιμε κάθε εναλλακτική λύση γ) αξιολόγηση των υπέρ και των κατά κάθε εναλλακτικής λύσης δ) αναζήτηση επιπρόσθετων πληροφοριών για την κάθε εναλλακτική λύση και τις πιθανές συνέπειές της ε) ενσωμάτωση των νέων πληροφοριών στ) επανεξέταση όλων των εναλλακτικών λύσεων, αλλά και των ενδεχόμενων συνεπειών τους, και ζ) επιλογή μιας ή κάποιων από τις εναλλακτικές λύσεις, με ταυτόχρονη εκπόνηση σχεδίων δράσης για υλοποίησή της/τους (Janis & Mann, 1977)
Σε γενικές γραμμές τα μοντέλα λήψης επαγγελματικών αποφάσεων δεν ασχολούνται με την ψυχολογική προϊστορία του ατόμου, ούτε με το πώς διαμορφώθηκαν οι προτιμήσεις και οι αξιολογήσεις αλλά με το πώς οι τελευταίες υφίστανται νοητή επεξεργασία την ώρα της απόφασης και πώς την επηρεάζουν και τη διαμορφώνουν Ωστόσο, επιστημονικές μελέτες επισημαίνουν ότι ο λήπτης απόφασης κατά τη διαδικασία αξιολόγησης και επιλογής παραβιάζει τις αρχές ενός μεθοδικού, λεπτομερούς και ορθολογιστικού τρόπου ή κάνει σφάλματα στην εφαρμογή του
καθώς δεν μπορεί να διαχειριστεί τον τεράστιο όγκο των υπό εξέταση γνωστικών δεδομένων και να αφομοιώσει ή να χρησιμοποιήσει όλες τις διαθέσιμες και συναφείς πληροφορίες Έτσι, ενώ το μοντέλο προδιαγράφει την πορεία της λήψηςμιαςαπόφασης, τα επιμέρους στοιχεία, που υφίστανται νοητική επεξεργασία σύμφωνα με τις προδιαγραφές του μοντέλου, προέρχονται από την υποκειμενικότητα του κάθε ατόμου με αποτέλεσμα η επιλογή που πραγματοποιείται να αντιπροσωπεύει περισσότερο μια «αρκετά καλή» εναλλακτική λύση, παρά την «καλύτερη δυνατή»
Τα ερωτηματολόγια λήψης απόφασης εξετάζουν τις ατομικές διαφορές στη λήψη επαγγελματικών αποφάσεων, ενώ αξιολογούν: πώς σκέφτεται και λειτουργεί το άτομο στη διαδικασία της επιλογής τους παράγοντες (ή τιςπηγές) που ευθύνονται για τις δυσκολίες των αποφάσεων
Στρατηγικές λήψης επαγγελματικής απόφασης (Harren, 1979) Η εξαρτημένη στρατηγική στηρίζεται στη γνώμη και τις προσδοκίες των άλλων Η διαισθητική στρατηγική στηρίζεται περισσότερο στις εσωτερικές αντιδράσεις Η ορθολογική στρατηγική στηρίζεται περισσότερο στη λογική επεξεργασία
Η Κλίμακα για τον Προσδιορισμό του Τρόπου Λήψης Επαγγελματικής Απόφασης (Assessment of Career Decision Making, ACDM. Harren, 1979) αξιολογεί τους τρόπους ή τις στρατηγικές που ακολουθεί το άτομο προκειμένου η απόφασή του να έχει την καλύτερη δυνατή έκβαση Η μεθοδολογία αυτή φανερώνει τόσο τη γνωστική όσο και συναισθηματική πλευρά της συμπεριφοράς στη λήψη επαγγελματικών αποφάσεων
30 προτάσεις Διωνυμική κλίμακα βαθμολόγησης (Ναι-Όχι) 3 στρατηγικές λήψης απόφασης: Ορθολογική (10 προτάσεις, α =.81) Διαισθητική (10 προτάσεις, α =.72) Εξαρτημένη (10 προτάσεις, α =.70)
Πιο πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι τα άτομα χαρακτηρίζονται από ένα συνδυασμό τρόπων λήψης απόφασης και υποστηρίζεται ότι το να λαμβάνεται υπόψη μια ποικιλία χαρακτηριστικών αντί του ενός κυρίαρχου χαρακτηριστικού παρέχει περισσότερες και ακριβέστερες πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το άτομο παίρνει αποφάσεις. Έτσι, ουσιαστικά δεν μιλούμε για «τρόπο» λήψης επαγγελματικής απόφασης αλλά για ένα πολυδιάστατο «προφίλ», το οποίο έχει σχέση τόσο με την προσωπικότητα του ατόμου όσο και με τους εξωτερικούς παράγοντες που επιδρούν στη διαδικασία λήψης απόφασης (Gati et al., 2008 υπό δημοσίευση. Σιδηροπούλου- Δημακάκου, Αργυροπούλου & Δρόσος, 2009 υπό δημοσίευση)
Στην επαγγελματική συμβουλευτική Η αξιολόγηση αυτού του «προφίλ» (των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών) του ατόμου στη λήψη επαγγελματικών αποφάσεων είναι ιδιαίτερα χρήσιμη στην επαγγελματική συμβουλευτική, καθώς μπορεί να οδηγήσει στο σχεδιασμό κατάλληλων παρεμβάσεων που θα διευκολύνουν το άτομο να αποφασίζει με βάση τον τρόπο που ανταποκρίνεται στην προσωπικότητα και τις δυνατότητές του
Επαγγελματική αναποφασιστικότητα Οι πρώτες μελέτες που αφορούσαν στην επαγγελματική αναποφασιστικότητα έγιναν τη δεκαετία του 1970 και προσπάθησαν να αναζητήσουν τις διαφορές μεταξύ των αποφασισμένων και των αναποφάσιστων, ως προς την επαγγελματική επιλογή ατόμων Σύμφωνα με τις μελέτες αυτές η επαγγελματική αναποφασιστικότητα θεωρείται μια αναπτυξιακή δυσκολία καθώς τo άτομο καλείται να επανεξετάσει ή να αναθεωρήσει τις επαγγελματικές του επιλογές, ενώ η αναποφασιστικότητα γενικότερα φανερώνει μια σταθερή αδυναμία στις αποφάσεις που παίρνει κάποιος στη ζωή του (Gordon, 1998. Osipow, 1999)
Οι μεταγενέστεροι ερευνητές προσπάθησαν να εντοπίσουν και να περιγράψουν τι βαθύτερες διαστάσεις (ή τιςπηγές) που ευθύνονται για τις δυσκολίες των αποφάσεων και υποστήριξαν ότι η επαγγελματική αναποφασιστικότητα διακρίνεται από ένα «σύνθετο και πολυδιάστατο περιεχόμενο» (Savickas & Jarjoura, 1991)
Η αξιολογική προσέγγιση ερμηνεύει την επαγγελματική αναποφασιστικότητα με ένα σύνθετο και πολυδιάστατο περιεχόμενο, καθώς ταξινομεί τα άτομα που παρουσιάζουν αναποφασιστικότητα στην επαγγελματική επιλογή σε ένα μικρό αριθμό κατηγοριών ή τύπων, με βάση κάποια κύρια και εμφανή χαρακτηριστικά.
Η ανασκόπηση της ερευνητικής βιβλιογραφίας δείχνει την παρουσία ποικίλων παραγόντων σχετιζόμενων με την επαγγελματική αναποφασιστικότητα: (α) έλλειψη διακριτικής ικανότητας όσον αφορά στην επαγγελματική ταυτότητα (δηλαδή, την καθαρή και σταθερή εικόνα που έχει κάποιος για τους στόχους, τα ενδιαφέροντα, την προσωπικότητα και τα ταλέντα του) (β) αντίληψη εξωτερικών εμποδίων
(γ) θετική σύγκρουση επιλογών εξαιτίας πολλών ενδιαφερόντων (δ) ύπαρξη προσωπικών προβλημάτων (ε) άγχος επιλογής (στ) αδυναμία πρόσκτησης απαραίτητων εκπαιδευτικών και επαγγελματικών πληροφοριών (ζ) έλλειψη ετοιμότητας στην επαγγελματική επιλογή (Chartrand & Robbins, 1990. Gati, Krausz & Osipow, 1996. Osipow, Carney & Barak, 1976)
Σε κάθε περίπτωση, η αποτελεσματικότητα της συμβουλευτικής παρέμβασης σε θέματα επαγγελματικής αναποφασιστικότητας, εξαρτάται απότοσαφήκαθορισμότωνπηγών της ή από το σχεδιασμό παρεμβάσεων που θα βοηθήσουν το επαγγελματικά αναποφάσιστο άτομο στην εποικοδομητική ενασχόλησή του με την αναπτυξιακή δυσκολία που το διακρίνει (Osipow, 1999)
Έρευνες δείχνουν ότι η παρουσία της αναπηρίας μπορεί να λειτουργήσει ως ανεξάρτητη μεταβλητή για την πρόγνωση της αναποφασιστικότητας αναφορικά με τη σταδιοδρομία (Enright, 1996)
Ο περιορισμός των εμπειριών δυσχεραίνει την επαρκή πληροφόρηση Ενώ, η έλλειψη εμπειριών περιορίζει το εύρος των επαγγελματικών επιλογών, ενώ δεν παρέχει ευκαιρίες για δοκιμή της ικανότητας στη λήψη επαγγελματικών αποφάσεων και τη βελτίωσή της μέσω άσκησης
Ακόμη Οι νέοι με αναπηρία βρίσκουν τη λήψη αποφάσεων τόσο στρεσσογόνο, ώστε τείνουν να αποφεύγουν να πάρουν αποφάσεις εξαρτώνται από τους άλλους στη λήψη επαγγελματικών αποφάσεων με αποτέλεσμα να αναδεικνύουν έλλειψη ετοιμότητας για τη σταδιοδρομία και χαμηλή αυτοεκτίμησηστηλήψηαποφάσεων
Προσαρμογές και προσθήκες Πιστεύετε ότι οι θεωρίες λήψης αποφάσεων θα βοηθούσανστοέργοσας, ως επαγγελματικού συμβούλου στα άτομα με αναπηρία; Με ποιον τρόπο; Με ποιες δραστηριότητες θα διευκολύνατε έναν αναποφάσιστο μαθητή με αναπηρία να επιλύσει την αναπτυξιακή δυσκολία που τον διακρίνει;
Η επαγγελματική συμβουλευτική Βοηθά το άτομο με αναπηρία να καταλάβει τον εαυτό του και να κατανοήσει το περιβάλλον του Να λαμβάνει επαγγελματικές αποφάσεις, να εφαρμόζει τις επαγγελματικές αποφάσεις και να προσαρμόζεται στο χώρο της εργασίας Ο σύμβουλος χρειάζεται να διδάξει το ενδιαφερόμενο άτομο τα είδη των αποφάσεων, τις συνέπειές τους, τα βήματα προς μια ορθολογική απόφαση, παράγοντες που συνθέτουν τη διαδικασία λήψης απόφασης
Για το σκοπό αυτό.. Το άτομο χρειάζεται να μάθει να διερευνά το περιβάλλον, να συλλέγει πληροφορίες, να εξερευνά και να αξιολογεί εναλλακτικές λύσεις και να πειραματίζεται Χρειάζεται επίσης, συνεργασία με τους γονείς, με τους εκπαιδευτικούς για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων αυτογνωσία και λήψης αποφάσεων μέσα από τα μαθήματα Χρειάζεται ακόμη, να δουλέψουμε μαζί με τα παιδιά προκειμένου να ανακαλύψουν από κοινού επαγγελματικές δυνατότητες και διεξόδους (Σιδηροπούλου-Δημακάκου, 1995)