Δρ Ευαγόρου Λ. Ευαγόρας. Επισκέπτης Λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου Τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών

Δρ Ευαγόρου Λ. Ευαγόρας Επισκέπτης Λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου Τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών Ταχυδρομική Διεύθυνση: Τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Κύπρου, P.O. ΒΟΧ 2537, Τ.Κ. 1678, Λευκωσία, Κύπρος Ηλεκτρονικές Διευθύνσεις: evagorou@ucy.ac.cy / evaghorou@gmail.com Τηλέφωνα: +357 22335066 (Εσωτ. 30) / +357 99870344 1

ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο άναρχο, πολύπλοκο και συχνά μεταβαλλόμενο διεθνές σύστημα η διαμόρφωση και υλοποίηση στρατηγικής είναι υψίστης σημασίας για τα κράτη. Ιδιαίτερη σπουδαιότητα αποκτά η στρατηγική όταν αναφέρεται στην προσπάθεια των μικρών κρατών να εξασφαλίσουν την ασφάλεια και επιβίωση τους. Υπό αυτά τα δεδομένα στην παρούσα εργασία επιδιώκουμε να εξετάσουμε την στρατηγική ενός μικρού κράτους (ή, αλλιώς, μίας μικρής κρατικής δύναμης) όπως είναι η Κύπρος. Θέτοντας την υπόθεση εργασίας ότι τα μικρά κράτη διαμορφώνουν στρατηγική στο διεθνές σύστημα επιχειρούμε να εξετάσουμε τις ανεξάρτητες μεταβλητές που επηρεάζουν την στρατηγική τους. Ακολούθως με την περιπτωσιολογική μελέτη της Κύπρου εξακριβώνουμε την ισχύ της υπόθεσης εργασίας. H ανάλυση στηρίζεται στους πιο κάτω άξονες: θεωρητική ανάλυση της έννοιας της στρατηγικής, παρουσίαση των θεωρητικών επιδιώξεων των μικρών κρατών, ανάλυση της εξάρτησης από τις μεγάλες δυνάμεις και παρουσίαση της στρατηγικής εξισορρόπησης. Θεωρητική βάση της ανάλυσης αποτελούν τα επιστημονικά πεδία της Στρατηγικής και της Θεωρίας των Διεθνών Σχέσεων. Λέξεις Κλειδιά: στρατηγική, μικρές κρατικές δυνάμεις, Κύπρος. 2

1. Εισαγωγή Το κυπριακό ζήτημα έχει μελετηθεί από πολλές και διαφορετικές οπτικές γωνίες. Μία από αυτές είναι οι στρατηγικοί συσχετισμοί μεταξύ των κρατικών μονάδων που εμπλέκονται σε αυτό. Αν εντάξουμε στο στρατηγικό πρόβλημα του κυπριακού ζητήματος την υπόθεση ότι φορέας δράσης σε αυτό είναι η Κύπρος ως ανεξάρτητο κράτος, τότε δημιουργούνται ερωτήματα στρατηγικής δράσης από ένα μικρό αναφορικά με την ισχύ κράτος 1. Έτσι, αναζητείται η πορεία δράσης της Κυπριακής Δημοκρατίας ως αυτόνομου κυρίαρχου κρατικού δρώντος 2. Σε μια τέτοια υπόθεση αναγνωρίζεται το γεγονός ότι στο στρατηγικό παιχνίδι της σύγκρουσης Ελλάδας και Τουρκίας αλλά και της αλληλεπίδρασης των στρατηγικών των μεγάλων δυνάμεων μπαίνει και ένας άλλος πόλος, που συμπεριφέρεται με βάση το δικό του εθνικό συμφέρον. Ο πόλος αυτός είναι η Κύπρος, που αντιμετωπίζει όλους τους άλλους δρώντες ανταγωνιστικά σε ένα πλαίσιο στο οποίο είτε θα βρεθεί σε σύγκρουση με αυτούς είτε θα επιλέξει τη συμμαχία. Όπως εύστοχα παρατηρείται, η διαφορετική εξελικτική πορεία του ελλαδικού και κυπριακού κράτους καθιστά σαφές ότι, παρά τις ομοιότητες που υπάρχουν (εθνικές, γλωσσικές, ιστορικές, θρησκευτικές), η Ελλάδα και η Κύπρος έχουν συμφέροντα που δεν ταυτίζονται απόλυτα ούτε μπορούν να ταυτιστούν (Ευρυβιάδης, 1989: 92-93). Υπό αυτήν την έννοια, η Κύπρος λειτουργεί και συμπεριφέρεται στο διεθνές σύστημα ως διαφορετικός δρων από την Ελλάδα, καθώς η αναγνώριση διαφορετικού συμφέροντος για τον καθένα εξ ορισμού τούς διακρίνει στην επιδίωξη επίτευξής του. Κατά συνέπεια των πιο πάνω, επιχειρούμε αφενός να παραθέσουμε τις θεωρητικές παραδοχές για το πως συμπεριφέρονται τα μικρά κράτη στο διεθνές σύστημα, αφετέρου να αξιολογήσουμε σε ποιο βαθμό η Κυπριακή Δημοκρατία με βάση αυτές τις παραδοχές διαμορφώνει την στρατηγική της. Η ανάλυση που ακολουθεί έχει διττό ρόλο. Ο πρώτος αναφέρεται στην διατύπωση και ερμηνεία θεωρητικών παραδοχών που αφορούν στην στρατηγική των μικρών κρατικών δυνάμεων. Ο δεύτερος αναφέρεται στην παράθεση μίας περιπτωσιολογικής μελέτης 1 Στην περίπτωση της Κύπρου θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ο όρος πολύ μικρή κρατική δύναμη. Στην παρούσα εργασία επιλέγουμε την χρήση του όρου μικρή κρατική δύναμη όπως αυτός παρατίθεται στις άλλες θεωρητικές εργασίες. Η Elman (1995) τα αναφέρει και ως αδύναμα κράτη. 2 Για μια ανάλυση των σχέσεων Κύπρου και Ελλάδας, ως προς την αντιμετώπιση του στρατηγικού σχεδιασμού από δύο διαφορετικές κρατικές μονάδες, βλέπε Ευρυβιάδης (1989). 3

για τον έλεγχο των θεωρητικών παραδοχών, που στην περίπτωση μας είναι η Κύπρος και η στρατηγική της. 2. Η Έννοια της Στρατηγικής στις Διεθνείς Σχέσεις Η στρατηγική είναι απόλυτα συνυφασμένη με την επιστήμη των Διεθνών Σχέσεων 3 και αυτό γιατί τα κράτη ως δρώντες του διεθνούς συστήματος καλούνται να αντιμετωπίσουν προβλήματα και ευκαιρίες με σκοπό να βελτιστοποιήσουν τη θέση τους στο διεθνές σύστημα. Η πολυπλοκότητα των διμερών και πολυμερών σχέσεων μεταξύ των κρατών, η αβεβαιότητα του μέλλοντος αλλά και η συγκρουσιακή μορφή του διεθνούς περιβάλλοντος επιβάλλουν στα κράτη την υλοποίηση από πλευράς τους στρατηγικών που θα καλύπτει το αίσθημα ανασφάλειας που δημιουργεί η αναρχία του συστήματος. Τα κράτη ως μονάδες δράσης σχεδιάζουν τη στρατηγική τους με σκοπό να βελτιστοποιήσουν τη θέση τους και γι αυτό η στρατηγική αποτελεί απαραίτητο στοιχείο της δράσης ενός παίκτη. Η στρατηγική αυτή στόχο έχει να αποφέρει τα μέγιστα οφέλη και να περιορίσει τα ενδεχόμενα κόστη. Η πιο πάνω διαδικασία αναφέρεται σε αυτό που ονομάζεται εξωτερική πολιτική των κρατών όπου η εξωτερική πολιτική (από τη διπλωματία μέχρι και τη στρατιωτική επίθεση) περιλαμβάνει τους τρόπους με τους οποίους τα κράτη στη διεθνή σκηνή μεταφράζου ν τη δυνητική τους ισχύ σε πολιτικές επιδιώκοντας να αποκομίσουν θετικά αποτελέσματα προς ίδιον όφελος (Duncan κ. ά., 2002: 162). Η απειλή που τα κράτη αισθάνονται είναι μία από τις κυρίες αιτίες πραγμάτωσης μιας στρατηγικής, με αποτέλεσμα να σχεδιάζεται ένα πλάνο που θα περιορίζει την απειλή από τον αντίπαλο. Όπως αναφέρει ο Schelling (1980: 6-7), η αποτελεσματικότητα της απειλής μπορεί να εξαρτηθεί από το ποιες εναλλακτικές λύσεις είναι διαθέσιμες στον πιθανό εχθρό, ο οποίος, αν δεν πρόκειται να αντιδράσει όπως ένα παγιδευμένο λιοντάρι, πρέπει τουλάχιστο να αναμένεται ότι θα αναζητήσει μια υποφερτή διέξοδο. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι μια απειλή της ενθουσιώδους ανταπόδοσης περιορίζει μικρότερα σχέδια δράσης και αναγκάζει τον αντίπαλο να επιλέξει μεταξύ των άκρων και μπορεί να τον προτρέψει για να χτυπήσει πρώτος. 3 Οι Jackson and Sørensen (2006: 127-133) χρησιμοποιούν τον όρο στρατηγικός ρεαλισμός (strategic realism), ο οποίος αναφέρεται στην εστίαση της λήψης αποφάσεων στην εξωτερική πολιτική, και τον οποίο μάλιστα ταυτίζουν με τον Schelling (1980). 4

Επιπρόσθετο γεγονός για την υλοποίηση στρατηγικής αποτελεί η παρουσία πολλών κρατών-παικτών στο διεθνές σύστημα πράγμα που δημιουργεί προοπτικές συνεργασίας μεταξύ τους ή και αισθήματα αντιπαλότητας που οδηγούν στον ανταγωνισμό. Δυο ορισμοί της στρατηγικής καταδεικνύουν τη σχέση του όρου με τη διεθνή δράση και την αμεσότητα του μεθοδολογικού αυτού εργαλείου στην ερμηνεία διεθνολογικών παρατηρήσεων. Ενώ ο Liddell Hart (1991: 321) ορίζει τη στρατηγική ως «την τέχνη της κατανομής και εφαρμογής στρατιωτικών μέσων για την πραγμάτωση των σκοπών της πολιτικής», ο Beaufre (1965: 22) επαυξάνει ορίζοντάς την ως «την τέχνη της διαλεκτικής δύο θελήσεων που χρησιμοποιούν βία για να επιλύσουν τη διαφορά τους». Σύμφωνα με τους ρεαλιστές 4, η ύπαρξη αναρχίας στο διεθνές σύστημα, απόρροια της έλλειψης ρυθμιστικής εξουσίας, δημιουργεί αίσθημα ανασφάλειας και φόβου ανάμεσα στα κράτη (Mearsheimer, 2006: 79-80). Κατά συνέπεια, κυρίαρχα κίνητρα στρατηγικής συμπεριφοράς γίνονται, ο φόβος που αισθάνονται τα κράτη, και τα ζητήματα αντιμετώπισης των απειλών (Liska, 1962: 13). Έτσι, τα κράτη διαμορφώνουν στρατηγική με βάση την οποία επιδιώκουν την επιβίωσή τους κατά το ελάχιστο και την απόκτηση πολιτικών πλεονεκτημάτων κατά το μέγιστο. Η προσπάθεια αυτή των κρατών είναι αυτό που ονομάζουν εξωτερική πολιτική. Η Elman (1995: 175-179), προσδιορίζοντας την εξωτερική πολιτική των μικρών κρατών την διαχωρίζει από αυτή των μεγάλων δυνάμεων. Ο διαχωρισμός αυτός, όπως η ίδια σημειώνει, απαιτεί διαφορετικά αναλυτικά εργαλεία των διεθνών σχέσεων από εκείνα που η θεωρία χρησιμοποιεί. Έτσι, αν και οι βασικές παραδοχές των διεθνών σχέσεων αποτελούν την βάση της ανάλυσης του όρου «στρατηγική», επιπρόσθετα πρέπει να προσδιοριστούν και άλλα κρίσιμα στοιχεία της έννοιας της στρατηγικής για τα μικρά κράτη. 3. Τα μικρά κράτη στο διεθνές σύστημα και η βασική τους επιδίωξη Η βιβλιογραφία των διεθνών σχέσεων, κατά κύριο λόγο, επικεντρώνεται στην ανάλυση των μεγάλων δυνάμεων και στην προσπάθεια ερμηνείας της στρατηγικής των ισχυρών κρατών να αποκτήσουν ισχύ και να εξασφαλίσουν το εθνικό τους 4 Για την ρεαλιστική θεώρηση και μια περιληπτική αναφορά των βασικών της αξιωμάτων βλέπε στα Jackson και Sørensen (2006: 109-162) και Dunne και Schmidt (2007: 229-256). Επίσης, για μια πιο αναλυτική αναφορά στον Ρεαλισμό και τις Διεθνείς Σχέσεις βλέπε Donnelly (2000). 5

συμφέρον (Mearsheimer, 2006). Συνέπεια αυτής την ερευνητικής πρακτικής είναι να μένει πολύ λίγος χώρος για τα μικρά κράτη, σε σημείο που συχνά να αγνοούνται πλήρως από την ξεχωριστή και εξειδικευμένη μελέτη ή να εντάσσονται στα πλαίσια της ανάλυσης των μεγάλων δυνάμεων (Browning, 2006: 669). Με βάση τις πιο πάνω μεθοδολογικές και ερευνητικές αναφορές επιχειρούμε να προσδιορίσουμε τον όρο «μικρές κρατικές δυνάμεις» και να παραθέσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά της στρατηγικής τους συμπεριφοράς. Ως μικρά κράτη στο διεθνές σύστημα χαρακτηρίζονται εκείνα που τα μεγέθη της έκτασης της επικράτειάς τους, του πληθυσμού τους, της οικονομικής και στρατιωτικής τους ισχύος είναι μικρά, συγκρινόμενα με αυτά των άλλων κρατών. Κύριο χαρακτηριστικό των μικρών κρατών είναι ότι αυτά διαθέτουν μέσα που τους επιτρέπουν να υπερασπίζονται περιορισμένα μόνο συμφέροντα (Bjol 1971: 29-30). Η υπεράσπιση περιορισμένων στόχων είναι απόρροια της αδυναμίας τους να αποκτήσουν αρκετή ισχύ εν σχέσει με τους άλλους δρώντες στο διεθνές σύστημα και με την ισχύ αυτή να μπορούν να διεκδικούν. Μία αρχή, για να οριστεί η έννοια του μικρού κράτους, είναι η μέτρηση των δυνατοτήτων του έναντι όχι όλων των κρατών του συστήματος αλλά έναντι των γειτονικών του και ειδικά των περιφερειακών του αντιπάλων, καθώς λαμβάνεται υπόψη ο βαθμός στον οποίο η δύναμη του κράτους είναι συμβατή με τις εθνικές τους επιδιώξεις (Handel, 1981: 53). Η αρχή αυτή στηρίζεται στην πεποίθηση ότι ένα πολύ μικρό κράτος κινδυνεύει από τις μεγάλες δυνάμεις που συνορεύουν ή βρίσκονται κοντά σε αυτό. Έτσι, κύριο λόγο έχει η ισχύς του μικρού κράτους έναντι αυτών που το απειλούν, καθώς η επιβίωσή του θα εξαρτηθεί από τη σύγκριση της ισχύος του με αυτήν του αντίπαλου γειτονικού κράτους. Τα μικρά κράτη αντιμετωπίζουν σημαντικούς περιορισμούς στην προσπάθειά τους να επιτύχουν ένα ζωτικής σημασίας στόχο, δηλαδή να κατοχυρώσουν την ασφάλειά τους, η οποία αποτελεί μέχρι σήμερα και τον ακρογωνιαίο λίθο της ύπαρξής τους στο διεθνές σύστημα. Η Κύπρος αποτελεί παράδειγμα ενός τέτοιου μικρού κράτους που βιώνει την απειλή από ένα πολύ μεγαλύτερο κράτος, την Τουρκία, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζει μεγάλα προβλήματα και περιορισμούς στην άσκηση του δικαιώματος στην ασφάλεια και την απόκτηση αποτρεπτικής ισχύος εξαιτίας της πάγιας τουρκικής απειλής, αλλά και της παρουσίας τουρκικών στρατευμάτων στο νησί (Γιαλλουρίδης, 2000: 474-475). 6

Ο πρωταρχικός σκοπός για ένα μικρό κράτος, όπως είναι η Κύπρος, είναι η επιβίωση, κάτι που μέχρι τώρα τουλάχιστον επιτυγχάνεται, παρά την τουρκική εισβολή και κατοχή μέρους του εδάφους της και τις συχνές απειλές από την τελευταία για την κατάλυση της ύπαρξής της, αλλά και τις αποσταθεροποιητικές ενέργειες των ελληνικών κυβερνήσεων, ειδικά την περίοδο 1967-74 (Coufoudakis, 2003: 114) 5. Η συγκριτική αδυναμία της ισχύος τους έναντι των άλλων δυνάμεων του διεθνούς συστήματος δεν τους παρέχει τη δυνατότητα για εύρος κινήσεων παρά μόνο αυτών της εξασφάλισης της επιβίωσης. Σύμφωνα με τον Vital (1971: 27), οι συνθήκες μέσα στις οποίες ένα μικρό κράτος μπορεί να διατηρεί κατά κύριο λόγο την επιβίωσή του ως μείζονα προτεραιότητα και κατά δεύτερο λόγο την αυτονομία και ανεξαρτησία του είναι τόσο δύσκολες, που τα στοιχεία αυτά μπορούν να υλοποιούνται για όσο καιρό δεν συγκρούονται με τις στρατηγικές των μεγάλων δυνάμεων, ενώ στη συνέχεια είναι δυνατό να αμφισβητηθούν. Άρα η επιβίωση και διατήρηση των μικρών κρατών εξαρτάται σε απόλυτο βαθμό από τις στρατηγικές σκοπιμότητες των μεγάλων δυνάμεων και κυρίως αυτών που στα στρατηγικά τους σχέδια εμπλέκεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο η μικρή κρατική δύναμη. Έτσι, παρατηρούμε ότι από το 1960 που η Κύπρος είναι ανεξάρτητο κράτος και αυτόνομος φορέας δράσης, η πορεία της καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από μια περιφερειακή δύναμη όπως η Τουρκία, από μια αντίπαλο της περιφερειακής δύναμης όπως η Ελλάδα και από μια υπερδύναμη που είναι οι Η.Π.Α. Η Κύπρος, μετά την ανεξαρτησία της και τις ενδοκοινοτικές συγκρούσεις του 1963, επιδίωξε να ισχυροποιήσει την ανεξαρτησία και την κυριαρχία της, μέσα από τη συμμετοχή της σε διεθνείς οργανισμούς, όπως ο Ο.Η.Ε., και συνάμα να διεθνοποιήσει το κυπριακό πρόβλημα, πιστεύοντας ότι τέτοιες ενέργειες νομιμοποιούσαν την κυβέρνηση και την κυριαρχία της έναντι των τουρκικών αμφισβητήσεων (Coufoudakis, 2003: 113). Αυτές οι πρακτικές του κυπριακού κράτους καταδεικνύουν, πρώτον, ότι τα κράτη επιδιώκουν να ισχυροποιήσουν την οντότητά τους και να κατοχυρώσουν την κυριαρχία τους ως νομικά αντικείμενα του διεθνούς δικαίου (με τη συμμετοχή τους σε διεθνείς οργανισμούς), δεύτερον, ότι επιδιώκουν να διαχωρίσουν τη θέση τους από άλλα κράτη (διαφορετικό εθνικό 5 Για τις προσπάθειες και τα κίνητρα που επεδίωκαν τον περιορισμό, εάν όχι την εξάλειψη της κυπριακής κυριαρχίας από τρίτους φορείς (Η.Π.Α., Ν.Α.Τ.Ο., Ελλάδα, Τουρκία) βλέπε στην παρούσα παραπομπή Coufoudakis (2003: 114-116). 7

συμφέρον) και, τρίτον, ότι τα μικρά κράτη στηρίζονται στο διεθνές δίκαιο ελλείψει ισχύος για να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. 4. Στρατηγικές εξισορρόπησης από τα μικρά κράτη Για τα μικρά κράτη η αντιμετώπιση μιας απειλής από μια μεγαλύτερη δύναμη μπορεί να υλοποιηθεί με εξωτερική εξισορρόπηση ή συλλογική ασφάλεια όπως την καταγράφει ο Morgenthau (1993: 192). Έτσι, η προστασία των συμφερόντων ενός μικρού κράτους, όταν αυτά απειλούνται από ένα μεγάλο κράτος, εξαρτάται από την ισορροπία δυνάμεων, όπως αυτή εκφράζεται σε εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή. Δηλαδή, τα μικρά κράτη επιδιώκουν να αποκτήσουν αποτρεπτική ισχύ έναντι της απειλής από ένα ισχυρότερο κράτος, μέσα από τις ισορροπίες ισχύος που διατηρούνται από άλλα ισχυρότερα αλλά αντίπαλα μεταξύ τους κράτη. Κατ αυτόν τον τρόπο, το μικρό κράτος εξασφαλίζει την επιβίωσή του χάρη στην ισχύ και κυρίως στα συμφέροντα μίας άλλης δύναμης που είναι σε σύγκρουση με τη δύναμη που απειλεί το μικρό κράτος. Παρατηρούμε αυτό να συμβαίνει και στην περίπτωση της Κύπρου, καθώς η απειλή της Τουρκίας εξισορροπείται πρωτίστως μέσω της αποτρεπτικής ισχύος της Ελλάδας, που συγκρούεται με το κράτος αυτό, και δευτερεύοντως από τα κράτη μέλη της Ε.Ε., που προσφέρουν πολιτική αποτροπή. Τα μικρά κράτη, προσπαθώντας να αναπτύξουν τα δικά τους στρατηγικά δόγματα, έχουν λίγες επιλογές και λιγότερη ελευθερία εν σχέσει με τις μεγαλύτερες δυνάμεις και, ως εκ τούτου, συχνά τα μικρά κράτη αναπτύσσουν ένα πραγματιστικό στρατηγικό πλάνο, αφού πρώτα διαπιστώσουν ότι τα δόγματα των μεγαλύτερων δυνάμεων δεν μπορούν να έχουν προσαρμοστικότητα στα δικά τους σχέδια (Platias, 1991: 105). Με βάση αυτήν την παρατήρηση βλέπουμε ότι η Κυπριακή Δημοκρατία προσπαθεί να αναπτύξει ένα δόγμα που αφενός μεν αναζητά ένα σύμμαχο που απειλείται και αυτός (Ελλάδα) από την ίδια επιθετική δύναμη (Τουρκία), αφετέρου δε επιλέγει να συμπορευτεί με την Ε.Ε. (σύνολο μεγάλων δυνάμεων), για να επιτυγχάνει την εξωτερική εξισορρόπηση. Επιπλέον, προσπαθεί να προσαρμόζει στο μέτρο του δυνατού τη στρατηγική της με τις επιλογές της υπερδύναμης στη γεωγραφική περιοχή της, για να κερδίζει την εύνοιά της. Η ισορροπία της ισχύος, από την οπτική γωνία ενός αδύναμου κράτους που θυσιάζεται γι αυτήν, πρέπει να γίνεται αισθητή ως μία σκληρή αρχή (Bull, 2001: 155) και έτσι το αδύναμο κράτος της Κύπρου αφενός πρέπει να αναζητά εκείνο που θα ήταν ωφελιμότερο για το κράτος, αφετέρου πρέπει να κατανοεί και την αδύναμη 8

θέση του ως μικρής κρατικής δύναμης. Η τελευταία αυτή διαπίστωση οδηγεί τη στρατηγική του μικρού κράτους σε εκείνες τις διόδους που θα είναι βέλτιστες για την εξασφάλιση της επιβίωσής του, διαφορετικά η επιβολή του ισχυρότερου αντιπάλου για να διατηρήσει τη γενικότερη ισορροπία ισχύος πρέπει να θεωρείται δεδομένη. 5. Εξάρτηση μικρών κρατών από μεγάλες δυνάμεις Η επιβίωση των μικρών κρατών εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη συμπεριφορά των μεγάλων δυνάμεων, που επηρεάζουν σημαντικά την πορεία δράσης των αδύναμων κρατών. Έτσι και η μοίρα της Κύπρου, λόγω της ιδιαίτερης στρατηγικής γεωγραφικής της θέσης, έχει επηρεαστεί από τη δράση των μεγάλων δυνάμεων (Coufoudakis, 2003: 111). Παράλληλα με το πιο πάνω, ένα αδύναμο κράτος προσδοκά να επωφεληθεί από τις τεταμένες σχέσεις και συγκρούσεις των μεγάλων δυνάμεων, καθώς οι τελευταίες, ανάλογα με τη στρατηγική αξία που έχει για τις ίδιες το αδύναμο κράτος, μπορεί να παρασυρθούν να ανταγωνιστούν προς όφελός του, είτε αυτό είναι σύμμαχο είτε είναι ουδέτερο (Handel, 1981: 181). Το μικρό κράτος για την προστασία των συμφερόντων του πρέπει να αναζητήσει τη βοήθεια ισχυρών φίλων. Τα μικρά κράτη συμμετέχουν σε συμμαχίες ή αναζητούν συμμάχους, επειδή από μόνα τους δεν μπορούν να επιτύχουν τις βασικές επιδιώξεις τους, κυρίως αυτήν της επιβίωσης, και η επιτυχία διεκπεραίωσης των στόχων τους εξαρτάται λιγότερο από τις δικές τους ικανότητες και περισσότερο από τις δυνάμεις και την αξιοπιστία των μεγάλων προστατών τους (Krebs, 1999: 350). Η προσκόλληση σε μία μεγάλη δύναμη αποτελεί τη δίοδο για εξασφάλιση της επιβίωσης και η συμμαχία με αυτή στόχο έχει να υλοποιείται η ενδυνάμωση του μικρού κράτους σε τέτοιο βαθμό, που να εξισορροπείται ο κίνδυνος από ένα τρίτο κράτος. Η συμμαχία βέβαια αυτή προϋποθέτει ότι το μεγάλο κράτος που θα παρέχει ασφάλεια στο μικρό θα μπορεί να επωφελείται στρατηγικών πλεονεκτημάτων από τη συμμαχία αυτή. Η απόφαση για τη στρατηγική της σύμπραξης / συμπόρευσης (bandwagoning) με μια απειλητική δύναμη βασίζεται σε τελική ανάλυση στην ελπίδα ότι μια τέτοια κίνηση θα μετριάσει την επιθετική ένταση της απειλητικής δύναμης (Walt, 1987: 176). Η στρατηγική αυτή, που αποτελεί μέθοδο κυρίως των αδυνάμων κρατών και εμπίπτει στη γενικότερη στρατηγική του κατευνασμού, εμπεριέχει κινδύνους που μπορούν να αποβούν μοιραίοι για την επιβίωση του κράτους. Και αυτό γιατί, με την επιλογή της συμπόρευσης με έναν ισχυρό αντίπαλο, το μικρό κράτος γίνεται δέσμιο 9

των επιλογών της μεγάλης δύναμης και διακυβεύει την υπόστασή του στην περίπτωση που το εθνικό συμφέρον της μεγάλης δύναμης δεν απαιτεί την προστασία του μικρού κράτους. Μικρά κράτη που βρίσκονται εκτεθειμένα στην απειλή ενός μεγαλύτερου κράτους συχνά αναζητούν την κατοχύρωση της ασφάλειάς τους στο πλαίσιο των διεθνών οργανισμών, εκτιμώντας ότι η επιλογή της άμυνας δεν αποτελεί μια εφικτή εναλλακτική λύση. Είναι γεγονός ότι τα κράτη αυτά βρίσκονται αντιμέτωπα με εγγενείς περιορισμούς στην προσπάθεια προώθησης της ασφάλειάς τους. Υπάρχουν ωστόσο στρατηγικές τις οποίες μικρά κράτη μπορούν να υιοθετήσουν για να εξυπηρετήσουν επιτυχώς τα εθνικά τους συμφέροντα (Χατζηαντωνίου, 2000: 13). Αυτό αποτελεί ένα άλλο παράδειγμα του ότι η στρατηγική των κρατών επηρεάζεται από τους διεθνείς οργανισμούς. Η κυπριακή πλευρά στηρίζει τις στρατηγικές της επιλογές στους διεθνείς θεσμούς και συγκεκριμένα στο Συμβούλιο Ασφαλείας διεθνοποιώντας το ζήτημα ως επιλογή που αποβλέπει στις πιέσεις από τρίτους προς την Τουρκία (Bahcheli, 1997: 21). Αντιλαμβανόμενη όμως ότι αυτή η στρατηγική δεν αποφέρει αποτέλεσμα, έχει επικεντρώσει την προσπάθειά της στην απόκτηση πλεονεκτημάτων μέσω της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που με την ιδιότητά της ως κράτους μέλους επιδιώκει να εξασφαλίσει ασφάλεια από την επιθετικότητα της Τουρκίας. Ένα μικρό κράτος μπορεί μέσα από διπλωματικές κινήσεις που ενισχύουν το συγκρουσιακό χαρακτήρα των επιδιώξεων και των συμφερόντων των μεγάλων δυνάμεων που το απειλούν να δημιουργήσει μοχλούς πίεσης στη δράση των κρατών αυτών (Χατζηαντωνίου, 2000: 17). Έτσι η Κύπρος θα μπορούσε να ασκήσει εξωτερική εξισορρόπηση στην Τουρκία μέσω της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Κύπρος, και με την απόσυρση της δραστικής παρέμβασης της Ελλάδας στη στρατηγική της, διαμορφώνει τη δική της εξωτερική πολιτική και επιλέγει το δρόμο των διεθνών θεσμών. Η Ελλάδα υποστηρίζει ότι η διαμάχη είναι μεταξύ Κύπρου και Τουρκίας, μελών του Ο.Η.Ε., που η δεύτερη παραβίασε κατάφωρα τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τον Χάρτη. Για την Κύπρο το κυπριακό πρόβλημα ήταν και παραμένει ένα διεθνές ζήτημα που συμπεριλαμβάνει εισβολή και κατάληψη μιας χώρας από μια άλλη (Ευρυβιάδης, 1989: 108). Εν σχέσει με την πιο πάνω παράγραφο και αναφορικά με τη δράση των μικρών κρατών, πρέπει να αναφέρουμε ότι η επίκληση του ηθικού δικαίου αλλά και νομικών επιχειρημάτων (από αυτά) μπορούν να λειτουργήσουν, όταν η ισχύς μεταξύ των δύο αντιπάλων είναι ίση και ο συσχετισμός ισχύος δεν επιτρέπει σε κανέναν από τους δύο 10

να μεταβάλει προς όφελός του την κατάσταση 6, δηλαδή όταν υπάρχει ισορροπία ισχύος, όπως την ορίσαμε πιο πάνω. Συμπληρωματικά, ο Κονδύλης (2000: 58), αναφέρει ότι η ηθική ως επιχείρημα και ως όπλο που αντλούν οι αδύναμοι από τη θεία ή φυσική τάξη δεν μπορεί να είναι ισχυρότερη από όσους υποχρεώνονται να καταφύγουν σε αυτή και η πίστη στην υπερίσχυση των ηθικών κανόνων γεννά απλώς φρούδες ελπίδες και ωθεί σε απελπισμένες και αυτοκαταστροφικές ενέργειες. Έτσι, και η Κύπρος δεν μπορεί να αναμένει εξισορροπητικά αποτελέσματα έναντι του επιτιθεμένου, ούτε με την επίκληση του ηθικού δικαίου ούτε με προσφυγές στον Ο.Η.Ε. και στα διεθνή δικαστήρια. Τα μικρά κράτη, στην προσπάθειά τους να αναπτύξουν το δικό τους στρατηγικό δόγμα, έχουν λιγότερες εναλλακτικές λύσεις και μικρότερη ελευθερία κινήσεων από ότι οι μεγάλες δυνάμεις, και έτσι διαμορφώνουν ένα αυθεντικό στρατιωτικό δόγμα, αφού διαπιστώσουν ότι τα δόγματα των μεγάλων δυνάμεων έχουν μόνο περιορισμένη εφαρμογή στα δικά τους προβλήματα (Ήφαιστος και Πλατιάς, 1992: 42). Στην περίπτωση της Κύπρου υπάρχει το αμυντικό δόγμα του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου με την Ελλάδα, με βάση το οποίο κατά κύριο λόγο επιτυγχάνεται η υλοποίηση στρατιωτικής στρατηγικής για την αποτροπή και η πολιτική ταύτιση με τα κράτη της Ε.Ε. που εξυπηρετεί τη βελτίωση της θέσης του κράτους σε όλους του τομείς οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής υφής. Η ενίσχυση της αμυντικής ικανότητας της Κυπριακής Δημοκρατίας και η αναβάθμιση της αποτρεπτικής ισχύος της Ελλάδας στην Κύπρο αποτελεί έναν πάγιο στόχο για τα δύο κράτη, από τον οποίο απορρέει εξάλλου η συγκρότηση και διακήρυξη του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου (Γιαλλουρίδης, 2000: 463). Έτσι, διαπιστώνεται ότι οι περιορισμένες επιλογές που έχουν τα μικρά κράτη μπορούν να προσδένονται στις στρατηγικές επιλογές των μεγάλων δυνάμεων και μέσω αυτών να επιλύονται τα προβλήματά τους, που αφορούν κατά μείζονα λόγο την επιβίωσή τους. Το νέο στρατηγικό περιβάλλον που δημιουργείται για την Κύπρο, και με τη συνδρομή της Ελλάδας της προσδίδει ένα επίπεδο ισχύος που θα μπορούσε υπό προϋποθέσεις να είναι ικανό να διαχειρισθεί την τουρκική επιθετικότητα. Το 1994 Ελλάδα και Κύπρος ανακοίνωσαν το Δόγμα του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου, σύμφωνα με το οποίο, όσο η Τουρκία διατηρεί κατοχικές δυνάμεις στο νησί (πέραν 6 Επιχείρημα που τεκμηριώνεται και από τον Πλατιά (1999: 44-46) με αναφορά στον διάλογο Αθηναίων και Μηλίων. 11

των 30.000 στρατιωτών) και βαρύ στρατιωτικό εξοπλισμό, η ελληνική και κυπριακή άμυνα θα αυξάνει το επίπεδο της συνεργασίας της και η όποια επίθεση εναντίον της Κυπριακής Δημοκρατίας θα συνιστούσε αιτία πολέμου για την Ελλάδα (Dokos, 2003: 54) 7. Έτσι, η Κύπρος από όμηρος της Τουρκίας μεταβάλλεται σε στρατηγικό παίκτη που ανατρέπει τους τουρκικούς σχεδιασμούς, γιατί λόγω του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου δίνει τη δυνατότητα στην Ελλάδα να διευρύνει γεωγραφικά την ανταπόδοση χτυπήματος και να πλήξει ασφαλείς καθαρά τουρκικούς στρατιωτικούς και οικονομικούς στόχους (Κυριαζής και Σωμάκος, 1999: 111). Η στρατιωτική αυτή συνεργασία μεταξύ δύο κρατών για την αντιμετώπιση μιας κοινής εχθρικής απειλής στηρίζει τη θέση που θέλει τα μικρά στην ισχύ κράτη να συμμαχούν για την αποτροπή της υπέρμετρης αύξησης ενός αντιπάλου που επιχειρεί να μεταβάλλει το status quo. 6. Συμπεράσματα Από την πιο πάνω ανάλυση μπορούμε να επισημάνουμε ορισμένες βασικές παραδοχές αναφορικά με το πως τα μικρά κράτη διαμορφώνουν την στρατηγική τους στο διεθνές σύστημα. Πρώτον, βασική τους επιδίωξη είναι η εξασφάλιση της επιβίωσης τους και η ασφάλεια τους. Για να επιτευχθεί αυτό είναι απαραίτητη η συνδρομή άλλων κρατικών δυνάμεων με μεγάλη ισχύ στο διεθνές σύστημα Όπως όλα τα κράτη, έτσι και τα μικρά, επιδιώκουν να διασφαλίσουν την επιβίωσή τους με την αυτοβοήθεια η οποία περιλαμβάνει και τις συμμαχίες (Mearsheimer, 2006: 85). Δεύτερον, λόγω έλλειψης ισχύος, στρατιωτικής και οικονομικής, επιδιώκουν να ισχυροποιήσουν την κρατική τους οντότητα και να κατοχυρώσουν την κυριαρχία τους με τη συμμετοχή σε διεθνείς οργανισμούς. Αυτό συνεπάγεται συχνή επίκληση του διεθνούς δικαίου, πράγμα που όπως είδαμε δεν εξασφαλίζει απαραίτητα και την επιβίωσή τους. Τρίτον, λόγω της δομής του συστήματος και της κατανομής ισχύος μεταξύ των ισχυρών, τα μικρά κράτη έχουν λίγες επιλογές αναφορικά με τον σχεδιασμό της στρατηγικής τους. Κατά συνέπεια, οι περιορισμένες επιλογές δυσχεραίνουν την προσπάθεια επιβίωσης. Τέταρτο, υπάρχει μεγάλη εξάρτηση των 7 Σύμφωνα με τον ίδιο, το κίνητρο αυτού του δόγματος έχει αμυντικό χαρακτήρα που στοχεύει στην αποτροπή ή αντιμετώπιση μίας ενδεχόμενης επίθεσης ενάντια στα συμβαλλόμενα μέρη, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της συνεργασίας και της κοινής εκπαίδευσης και κατάρτισης μεταξύ των στρατιωτικών δυνάμεων της Ελλάδας και της Κύπρου. Βλέπε περισσότερα για την υλοποίησή του στον Dokos (2003: 67, σημ. 41). 12

μικρών κρατών από τις μεγάλες δυνάμεις. Λόγω αυτής της διαπίστωσης επιλέγουν στρατηγικές πρόσδεσης σε ισχυρά κράτη, όπου μέσω αυτών, εξασφαλίσουν την εξισορρόπηση των δυνάμεων που επιβουλεύονται την ύπαρξη τους. Τα καταληκτικά συμπεράσματα του επιλόγου επιβεβαίωσε η ανάλυση της περιπτωσιολογικής μελέτης της Κύπρου. 13

Βιβλιογραφία: Γιαλλουρίδης, Χριστόδουλος, (2000). Η Ελληνοτουρκική Σύγκρουση από την Κύπρο ως τα Ίμια τους S300 και το Ελσίνκι, 1955-2000: Η Οπτική του Τύπου, Αθήνα: Ι. Σιδέρης. Ευρυβιάδης, Μάριος, (1989). Η Πολιτική της Ελλάδας στο Κυπριακό: Ερμηνευτική Παρουσίαση, στο Κώνστας Δημήτρης και Τσαρδανίδης Χαράλαμπος (επιμ.), Σύγχρονη Εξωτερική Πολιτική, 1974-1987: Οι Ελληνοτουρκικές Σχέσεις - Κυπριακό, Τόμος 2 ος, Αθήνα και Κομοτηνή: Σάκκουλας, σελ. 91-115. Ήφαιστος, Παναγιώτης και Πλατιάς, Αθανάσιος, (1992). Ελληνική Αποτρεπτική Στρατηγική, Αθήνα: Παπαζήσης. Κονδύλης, Παναγιώτης, (2000). Η Ηδονή, η Ισχύς, η Ουτοπία, Αθήνα: Στιγμή, Αθήνα. Κυριαζής, Νίκος και Σωμάκος, Λεωνίδας, (1999). Ελλάδα-Τουρκία, Άμυνα και Οικονομία, Αθήνα: Εκδόσεις Εστίας. Πλατιάς, Αθανάσιος, (1999). Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγική στο Θουκυδίδη, Αθήνα: Εκδόσεις Εστία. Χατζηαντωνίου, Κατερίνα, (2000). Δυνατότητες και Περιορισμοί για την Ανάπτυξη της Αμυντικής Ικανότητας της Κύπρου: Η Περίπτωση των S-300, Θέματα Πολιτικής και Άμυνας, Νο. 6, Αθήνα: Ινστιτούτο Αμυντικών Αναλύσεων. Bahcheli, Tozun, (1997). Cyprus in the Post-Cold War Era: Moving Toward a Settlement, στο Greek-Turkish Relations and U.S. Foreign Policy: Cyprus, the Aegean, and Regional Stability, Peaceworks No. 17, Washington: United States Institute of Peace, σελ. 20-29. Beaufre, Andre, (1965). An Introduction to Strategy, London: Faber and Faber. Browning, S. Christopher, (2006). Small, Smart and Salient? Rethinking Identity in the Small States Literature, Cambridge Review of International Affairs, Vol. 19. No. 4, December, σελ. 669-684. Bjol, Erling, (1971), The Small State in International Politics, στο Schou August και Bruntland Arne Olav (επιμ.), Small States in International Relations, Nobel Symposium 17, Stockholm: Almqvist and Wiksell, σελ. 29-38. Bull, Hedley, (2001). Η Άναρχη Κοινωνία: Μελέτη της Τάξης στην Παγκόσμια Πολιτική, Αθήνα: Ποιότητα. Coufoudakis, Van, (2003). The Cyprus Question: International Politics and the Failure of Peacemaking, στο Couloumbis, Theodore, Kariotis, Theodore και 14

Bellou, Fotini, (επιμ.), Greece in the Twentieth Century, London and Portland: Frank Cass, p. 111-135. Dokos, Thanos, (2003). Greece in a Changing Strategic Setting, στο Couloumbis, Theodore, Kariotis, Theodore και Bellou, Fotini (επιμ.), Greece in the Twentieth Century, London and Portland: Frank Cass, p. 42-68. Donnelly, Jack, (2000). Realism and International Relations, Cambridge: Cambridge University Press. Duncan, Raymond, Jancar-Webster, Barbara και Switky, Bob, (2002). World Politics in the 21 st Century, New York: Addison Wesley Longman. Dunne, Tim και Schmidt, Brian, (2007). Ρεαλισμός στο Baylis, John και Steve, Smith (επιμ.), Η Παγκοσμιοποίησης της Διεθνούς Πολιτικής: Μια Εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. Elman, Miriam Fendius, (1995). The Foreign Policies of Small States: Challenging Neorealism in Its Own Backyard, British Journal of Political Science, Vol. 25, No. 2, April, σελ. 171-217. Handel, Michael, (1981). Weak States in the International System, London: Frank Cass. Jackson, Robert και Sørensen, Georg, (2006). Θεωρία και Μεθοδολογία των Διεθνών Σχέσεων: Η Σύγχρονη Συζήτηση, Αθήνα: Gutenberg. Krebs, Ronald, (1999). Perverse Institutionalism: NATO and the Greco-Turkish Conflict, International Organization, Vol. 53, No. 2, Spring, σελ. 343-377. Liddell Hart, Basil Henry, (1991). Strategy, New York: Meridien Publisher. Liska, George, (1962). Nations in Alliance: The Limits of Interdependence, Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Mearsheimer, J. John, (2006). Η Τραγωδία της Πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων, Αθήνα: Ποιότητα. Morgenthau, Hans, (1993). Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace, Brief Edition, New York: McGraw-Hill Incorporation. Platias, Athanasios, (1991). Greece s Strategic Doctrine: In Search of Autonomy and Deterrence, στο Constas, Dimitris (επιμ.), The Greek-Turkish Conflict in the 1990s: Domestic and External Influences, New York: St. Martin s Press, σελ. 91-108. Schelling, C. Thomas, (1980). The Strategy of Conflict, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. 15

Vital, David, (1971). The Analysis of Small Power Politics, στο Schou August and Bruntland Arne Olav (επιμ.), Small States in International Relations, Nobel Symposium 17, Stockholm: Almqvist and Wiksell, p. 13-28. Walt, Stephen, (1987). The Origins of Alliance, Ithaca, New York: Cornell University Press. 16