ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΡΙΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΣΤΑ ΕΞΑΡΧΕΙΑ

Ε.Μ.Π. - ΣΧΟΛΗ APXITEKTONΩN ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ 4 ο EAPΙΝΟ EΞAMHNO TOMEAΣ I - ΑPXITEKTONIKOY ΣXE IAΣMOY ΑΚ. ΕΤΟΣ 2006 2007 MAΘHMA: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ 4 Συντονισµός: ιδακτική Οµάδα: ΚΟΥΚΗΣ Ι., καθηγητής Α ΑΜΗ Μ., καθηγήτρια, ΚΟΥΚΗΣ Ι., καθηγητής ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΤΟΥ Α., καθηγήτρια ΡΟΚΑΣ Α., καθηγητής ΦΩΤΙΟΥ Θ., καθηγήτρια Επικ. ιδακτικό Έργο: ΨΥΚΑΚΟΣ Θ. υποψ. διδάκτωρ ΘΕΜΑ: ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΤΡΙΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΣΤΑ ΕΞΑΡΧΕΙΑ 1. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Η µελέτη τριών διαφορετικών σε µέγεθος κατοικιών, οι οποίες συνδυάζονται καθ ύψος, δηλαδή µια µικρή πολυκατοικία, είναι το θέµα του 4 ου εξαµήνου. Παραµένοντας στο χώρο της κατοικίας, όπως και στο προηγούµενο εξάµηνο, διευρύνουµε και διερευνούµε το ζήτηµα της συγκατοίκησης τόσο σε επίπεδο µονάδας όσο και σε επίπεδο συνόλου. Η µετάβαση από την µονάδα στο σύνολο, οι τρόποι σύνθεσης των επιµέρους µονάδων, η διερεύνηση των µεταξύ τους σχέσεων και οι νοµοτέλειες που διέπουν την συνθετική διαδικασία, είναι µερικά από τα ζητήµατα που θα µας απασχολήσουν. 2. Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΙ ΤΟ ΟΙΚΟΠΕ Ο Τα Εξάρχεια, µια από τις παλιές συνοικίες του κέντρου της Αθήνας, έχουν συνδέσει την ιστορία τους µε τα δύο µεγαλύτερα και παλιότερα Πανεπιστηµιακά Ιδρύµατα της Χώρας, το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο και το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Και τα δύο ιδρύµατα, από τα µέσα του 19 ου αιώνα, καθόρισαν τη ζωή και την εξέλιξη της περιοχής, τροφοδοτώντας την µε ποικιλία χρήσεων και µε ζωντάνια που κρατά όλο σχεδόν το 1

εικοσιτετράωρο. Χαρακτηριστικοί τόποι των Εξαρχείων, η οµώνυµη Πλατεία και ο Λόφος του Στρέφη, είναι γνωστοί, για τη ζωή και την κίνηση που παρουσιάζει η πρώτη και για το πράσινο, τη θέα και την ησυχία που προσφέρει ο δεύτερος στους κατοίκους και στους περιπατητές. Το οικόπεδο βρίσκεται σε µικρή απόσταση από τη λεωφόρο Αλεξάνδρας και από το Πεδίον του Άρεως, έχει εύκολη προσπέλαση από τα µέσα µαζικής µεταφοράς και µικροκλίµα που επηρεάζεται ευνοϊκά από το πράσινο του Πάρκου και του Λόφου. Ο Λόφος και το Πάρκο αποτελούν εξάλλου διέξοδο για τους κατοίκους της περιοχής και ιδιαίτερα για τους ηλικιωµένους και για τα µικρά παιδιά. Η περιοχή στην οποία βρίσκεται το οικόπεδο και τα Εξάρχεια γενικότερα, έχουν αναπτυχθεί µε κύρια χρήση την κατοικία και χαρακτηρίζονται από υψηλές πυκνότητες δόµησης. Στο χτισµένο περιβάλλον αποτυπώνεται η νεώτερη ιστορία της αθηναϊκής κατοικίας του κέντρου, που καλύπτει µια περίοδο εκατό και πλέον ετών. Κοινωνικές, πολιτιστικές και θεσµικές αλλαγές έχουν αφήσει τα σηµάδια τους στο κτιριακό απόθεµα της περιοχής. Λαϊκά σπίτια, και σπίτια αστών των αρχών του εικοστού αιώνα, που επέζησαν από τη λαίλαπα των κατεδαφίσεων των δεκαετιών 50 80, συνυπάρχουν µε πολυκατοικίες χτισµένες από το µεσοπόλεµο µέχρι και τις µέρες µας. Τα πολυώροφα κτίρια κτίστηκαν αφήνοντας αναλλοίωτο τον προϋπάρχοντα πολεοδοµικό ιστό. Πολλά από αυτά είναι έργα πρωτοπόρων Ελλήνων αρχιτεκτόνων, ενώ άλλα έχουν ταυτιστεί µε προσωπικότητες της πολιτικής και πνευµατικής ζωής του τόπου, που έζησαν στην περιοχή. 3. ΟΙ ΕΝΟΙΚΟΙ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ Οι κατοικίες αφορούν συµβιώσεις 2, 3, 4 ή και 5 ατόµων, που δεν συνδέονται µεταξύ τους κατ ανάγκην µε τις «συνήθεις» σχέσεις της πυρηνικής οικογένειας (γονείς, παιδιά). Οι κατοικίες θα σχεδιαστούν µε την παραδοχή ότι κάθε ένοικος πρέπει να διαθέτει έναν ελάχιστο προσωπικό χώρο, που είναι απολύτως αναγκαίος σε κάθε άτοµο, ανεξάρτητα από το είδος των σχέσεών του. Σε κάθε περίπτωση, οι κατοικίες θα διαθέτουν και κοινόχρηστο χώρο για όλους/λες. Ανάλογες πρέπει να είναι οι προσεγγίσεις των χώρων υγιεινής και αποθήκευσης. Το εµβαδόν των κατοικιών θα είναι 50 60 m 2 για 2 άτοµα, 70-90 m 2 για 3 άτοµα και 100 120 m 2 για 4 ή 5 άτοµα. Η προσέγγιση αυτή έχει σκοπό να υποδηλώσει ότι η συµβίωση δεν γίνεται σήµερα µόνο στο πλαίσιο µιας παραδοσιακής οικογένειας, όπως είναι το ζευγάρι µε παιδιά. Αντίθετα, όχι µόνον υπάρχουν αρκετές µονογονεϊκές οικογένειες, αλλά και πολλοί άνθρωποι που 2

µοιράζονται ένα σπίτι για λόγους οικονοµικούς ή για συντροφιά και αλληλοϋποστήριξη. Άλλωστε και η προσέγγιση της οικογένειας, πρέπει να γίνεται και στη βάση της αυτόνοµης προσωπικότητας του κάθε µέλους της. Εποµένως, οι κατοικίες θα είναι, κατάλληλες για πολλές περιπτώσεις συγκατοίκησης, µε χαρακτηριστικό ότι απευθύνονται σε 1 έως 5 άτοµα, ανεξάρτητα από το είδος των µεταξύ τους σχέσεων. 4. ΙΕΞΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Το µάθηµα περιλαµβάνει διαλέξεις, επισκέψεις σε κτίρια και µάθηµα στο σχεδιαστήριο. Τα µαθήµατα αυτά πρέπει να έχουν συστηµατικό χαρακτήρα, όσον αφορά τη συµµετοχή του συνόλου των οµάδων σπουδαστών / στριών, ώστε η διαδικασία να είναι συλλογική και όχι εξατοµικευµένη διδακτική σχέση του διδάσκοντα / διδάσκουσας µε κάθε οµάδα χωριστά. (Το ακριβές πρόγραµµα των µαθηµάτων θα δοθεί στη συνέχεια). 5. ΖΗΤΟΥΜΕΝΑ Στην πρώτη φάση του εξαµήνου θα γίνει διερεύνηση (σε κλίµακα κυρίως 1:200), των αρχών οργάνωσης της κάθε κατοικίας και του συνδυασµού µε τις άλλες, ώστε να συγκροτείται ένα ενιαίο συνθετικό σύνολο. Επίσης, στη φάση αυτή παρουσιάζονται και σχολιάζονται αξιόλογα παραδείγµατα ανάλογων αρχιτεκτονικών συνόλων µε κατοικίες χαµηλού ύψους. Στη φάση αυτή οριστικοποιείται και η συνθετική επιλογή και διατυπώνεται µε σκίτσα, σχέδια και µακέτες (σε κλίµακα κυρίως 1:100). Αυτή η πρώτη φάση θα παραδοθεί στο τέλος του Ιουλίου. Στη δεύτερη φάση (µετά τις διακοπές) θα γίνει περαιτέρω επεξεργασία της πρότασης, της οριστικής οργάνωσης και της µορφής της. Η τελική παράδοση θα γίνει σε κλίµακα 1:100 (και 1:200 για το τοπογραφικό). 1 1 Στο συγκεκριµένο µάθηµα θα διανεµηθούν δύο βιβλία:.φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1984 & Α.Βρυχέα, Κατοίκιση και Κατοικία. ιερευνώντας τα όρια της Αρχιτεκτονικής, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, 2004 Στην πορεία του εξαµήνου θα υπάρξει ανακοίνωση για το πότε και το από που µπορείτε να τα προµηθευτείτε. 3

6. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΣΥΝΟΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ (Από τη Μάρω Αδάµη) Τα Εξάρχεια είναι µία από τις σχετικά νεότερες γειτονιές της Αθήνας, που δηµιουργήθηκε τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνα. Στα πρώτα σχέδια πόλεων των Αθηνών των Κλεάνθη & Schaubert και στην µετατροπή τους από τον Λ. φον Κλέντσε η περιοχή δεν περιλαµβάνεται καν. Αρχίζει να παρουσιάζεται στους χάρτες στα µέσα της δεκαετίας του 1860. Στο σχέδιο του 1864 65 εµφανίζονται ως όριο της πόλης στο ΒΑ τµήµα της οι οδοί ιδότου, Ζωοδόχου Πηγής, Αραχώβης και Στουρνάρη. Την εποχή αυτή ακριβώς, το 1864 αποπερατώνονται οι εργασίες στο κτήριο του Πανεπιστηµίου Αθηνών και αρχίζει η δηµιουργία της νέας συνοικίας της Νεάπολης (Νέα πόλις), της συνέχειας του Κολωνακίου, στους πρόποδες του Λυκαβητού. Το προς την σηµερινή οδό Ακαδηµίας τµήµα της περιοχής είχε αρχίσει ήδη από τα µέσα της δεκαετίας του 1840 να οικοδοµείται µε το όνοµα «προάστειο» µε όριο την σηµερινή Εµµ.Μπενάκη, η οποία για το λόγο αυτό ακριβώς ονοµαζόταν µέχρι τις αρχές περίπου του 20 ου αιώνα οδ. Προαστείου. Στην πέρα από την οδό Προαστείου γη απλωνόντουσαν αγροί κριθαριού (ιδιοκτησίες Στρέφη & εµερτζή) και βορειότερα προς την Πατησίων περιβόλια. Η συνοικία της Νεάπολης κατοικήθηκε από µικροαστικά και µεσοαστικά στρώµατα. Επειδή η περιοχή γειτόνευε µε το πνευµατικό κέντρο της πρωτεύουσας κατοικήθηκε επίσης από νεαρούς σπουδαστές και λόγιους. Μετά την αποπεράτωση του κεντρικού συγκροτήµατος του Ε.Μ.Πολυτεχνείου το 1876 και του Αρχαιολογικού Μουσείου τέσσερα χρόνια αργότερα το σχέδιο πόλεως επεκτείνεται και φθάνει µέχρι τη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Ο αριθµός όµως των κτισµάτων της περιοχής όπως φαίνεται στον τοπογραφικό χάρτη του 1890 του J.Kaupert, από την οδό Στουρνάρη και πέρα είναι ελάχιστος. Σιγά σιγά η οικοδόµηση προχωρεί. Στις αρχές του 20ού αιώνα η συνοικία έχει πλέον κτιστεί µε µονόροφα, διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά. Στους πολεοδοµικούς χάρτες αναφέρονται τα ονόµατα των συνοικιών Νεάπολης, Πολυτεχνείου και Μουσείου µε ασαφή όρια. Τότε περίπου η περιοχή Πολυτεχνείου και Μουσείου ονοµάζονται Εξάρχεια από το όνοµα ενός Ηπειρώτη Έξαρχου που διατηρούσε στη µεσηµβρινή γωνία της διασταύρωσης Θεµιστοκλέους και Σολωµού παντοπωλείο. Τα ευρύτερα όρια της περιοχής ορίζονται από τις οδούς Σίνα Σαρανταπόρου (από τη Β.Βουλγαροκτόνου και κάτω) Ακαδηµίας, Πατησίων και λεωφ. Αλεξάνδρας ενώ αν θελήσουµε να χωρίσουµε τη Νεάπολη από τα Εξάρχεια τα καθαρά όρια των Εξαρχείων είναι 4

η Εµµ. Μπενάκη Πατησίων Αλεξάνδρας Καλλιδροµίου (ή Ανεξαρτησίας). Οι ενοριακοί ναοί της περιοχής είναι η Ζωοδόχος Πηγή (αρχιτ. Ζέζος 1852) επί της οδού Ακαδηµίας ο Αγ. Νικόλαος στα Πευκάκια (αρχιτ. Α.Μεταξάς 1889) επί της οδού Ασκληπιού και ο Αγ.Βασιλείου στη γωνία των οδών Μπουµπουλίνας και Μετσόβου. Η περιοχή της Νεάπολης Εξαρχείων επειδή γειτόνευε µε το πνευµατικό κέντρο της πρωτεύουσας κατοικήθηκε όπως ήδη ειπώθηκε από φοιτητές και λόγιους. Εκεί έµειναν για πολλά χρόνια ο σατυρικός ποιητής Γ.Σουρής, ο Μπάµπης Άνινος, ο ηµ. Καµπούρογλου, ο Κ.Σκόκος, ο.βερνάδακης, ο.σκουζές, ο Ν.Λαπαθιώτης και ο µεγάλος ποιητής Κ.Παλαµάς. Θεωρείτο το «Καρτιέ Λατέν» της Αθήνας. Ταβερνάκια, καφενεία, όπου φοιτητές παίζουν πρέφα, σκάκι και µπιλιάρδο, θερινά θέατρα. Στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα ο εκλεκτικισµός κάνει τα πρώτα του βήµατα στην περιοχή, ενώ την περίοδο του µεσοπολέµου πολλά από τα νεοκλασικά αντικαθίστανται από πολυκατοικίες. Το µοντέρνο κίνηµα σηµαδεύει την περιοχή µε µερικά από τα πιο σηµαντικά δείγµατα του. Η µπλε πολυκατοικία του Κ.Παναγιωτάκου στην πλατεία των Εξαρχείων (κατοικία των Κ.Παξινού, Αλ.Μινιωτή, Λ.Κύρκος, κ.τ.λ.) η πολυκατοικία των Θ.Βαλεντή και Π.Μιχαηλίδη, Στουρνάρη και Ζαΐµη, η πολυκατοικία του Κ.Μπίρη στη Σόλωνος Μπόταση και Κωλέττη, η πολυκατοικία του Λογοθετόπουλου Μπουµπουλίνας Κουντουριώτη, Ζαΐµη επίσης του Κ.Μπίρη, το σχολείο της Κωλέττη του Ν.Μητσάκη αποτελούν µερικά µόνο από τα αξιόλογα κτίρια της νέας αρχιτεκτονικής που συναντά κανείς στην περιοχή. Στα δύσκολα χρόνια της κατοχής και του εµφυλίου τα Εξάρχεια δοκιµάζονται σκληρά, για να ξαναµπούν δυναµικά στη ζωή αµέσως µετά τον πόλεµο. Η πλατεία των Εξαρχείων µε το ΒΟΞ, το θερινό σινεµά, τα ζαχαροπλαστεία και τα καφενεία της υπήρξε πάντα το κέντρο της γειτονιάς. Στα στενά της αλλά και στην κοντινή πλατεία Κάνιγγος συγκεντρωνόντουσαν και συγκεντρώνονται ακόµη τα περισσότερα φροντιστήρια που προετοιµάζουν τους σπουδαστές για τις εισαγωγικές στα ανώτερα και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα. Ζωντανή µεσοαστική γειτονιά έσφυζε από ζωή. Τα ανοιξιάτικά και καλοκαιρινά βράδια, όταν ο κήπος του Μουσείου και τα θερινά σινεµά και θέατρα της Πατησίων και της Αλεξάνδρας γέµιζαν από κόσµο, αποκτούσε µία υπερτοπική σηµασία. Στα χρόνια της δικτατορίας η ύπαρξη της Ασφάλειας στη γωνία των οδών Μπουµπουλίνας και Τοσίτσα επηρέασαν τη ζωή της γειτονιάς. Μετά την µεταπολίτευση η εγκατάσταση 5

οµάδων αναρχικών και η συχνή πρόκληση επεισοδίων σε συνδυασµό µε µια γενικότερη «έξοδο» των Αθηναίων προς τα προάστια αλλοίωσαν την κανονική της δοµή. Πολλά διαµερίσµατα κατοίκων µετατράπηκαν σε επαγγελµατικές στέγες, η συνοικία άλλαξε σταδιακά την παλιά της εικόνα και υποβαθµίστηκε. Πολλά νεοκλασικά κατεδαφίστηκαν για να κτιστούν νέες, µάλλον αδιάφορες πολυκατοικίες. Τα Εξάρχεια «εκσυγχρονίζονται». Η ύπαρξη όµως του Αρχαιολογικού Μουσείου και του Πολυτεχνείου δύο µεγάλων κτιριακών συγκροτηµάτων υπερτοπικής σηµασίας χρωµατίζουν την περιοχή. Ένας µεγάλος βαθµός των επαγγελµατικών χρήσεων έχει άµεση σχέση µ αυτά και ιδιαίτερα δε µε το τελευταίο. Καταστήµατα µε «souvenirs» στο Μουσείο, βιβλιοπωλεία µε αρχιτεκτονικά και γενικότερα τεχνικά βιβλία, είδη σχεδίου και ζωγραφικής, computer, κ.τ.λ. προς την πλευρά του Πολυτεχνείου. Μεγάλος είναι επίσης και ο αριθµός των αρχιτεκτονικών γραφείων που στεγάζονται στην περιοχή. Σηµαντικό ρόλο επίσης έπαιζαν και παίζουν ακόµη οι υπεραστικές αφετηρίες λεωφορείων που ήταν συγκεντρωµένες αρχικά στην πλατεία Κάνιγγος και στη συνέχεια στις κάθετες της Στουρνάρη και στη Β.Ηρακλείου. Σήµερα, γίνεται προσπάθεια αναβάθµισής της µε έργα ανάπλασης του δηµοσίου χώρου της µε τη δηµιουργία πεζοδρόµων, έργων, ηλεκτροφωτισµού, κ.λ.π. Παρ ότι εξακολουθεί ακόµη να αποτελεί χώρο αναρχικών και διακίνησης ναρκωτικών σε µεµονωµένο ίσως σταθµό, µια νέα ζωή αρχίζει να διαφαίνεται µε τη δηµιουργία θεατρικών χώρων, αιθουσών τέχνης και κυρίως µε την ανέγερση νέων κτιρίων κατοικιών κυρίως στους πάνω από την πλατεία δρόµους. Η λειτουργία της κατοικίας που είχε µειωθεί, αλλά που πάντοτε εξακολουθούσε να υπάρχει, δείχνει να έχει αυξητικές τάσεις. Ίσως, να σηµαίνουν την αρχή µιας επιστροφής στο κέντρο, φαινόµενο που έχει παρατηρηθεί σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις. Το κυκλοφοριακό πρόβληµα που αυξάνει το χρόνο µετακίνησης από και προς το κέντρο, όπου εξακολουθεί να συγκεντρώνεται το µεγαλύτερο µέρος της ζωής της πρωτεύουσας (υπουργεία, υπηρεσίες, εµπόριο, πνευµατικές εκδηλώσεις, εκθέσεις, θέατρα, διαλέξεις) συντελεί ουσιαστικά σ αυτό. Τα Εξάρχεια βρίσκονται στην καρδιά της πόλης. Πολύ κοντά στην Οµόνοια και το Σύνταγµα, µε πολύ καλό δίκτυο συγκοινωνιών (λεωφορεία, τρόλεϊ, υπόγειο), τον κήπο του 6

Αρχαιολογικού Μουσείου, το Πεδίο Άρεως και το λόφο του Στρέφη στα όρια τους είναι µία από τις προνοµιούχες περιοχές της Αθήνας. Η πολλαπλότητα των αρχιτεκτονικών εκφράσεων των κτιρίων της περιοχής νεοκλασικά, εκλεκτικιστικά, κτίρια του µοντέρνου κινήµατος, σύγχρονες πολυκατοικίες προσδίδουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο χώρο. Παρατηρούνται φυσικά και εδώ έντονα κυκλοφοριακά προβλήµατα ιδιαίτερα τις ώρες αιχµής που γίνονται εντονότερα από την έλλειψη επαρκών χώρων στάθµευσης που όµως µοιάζει ότι µε µια προσεκτική µελέτη θα επιλυθούν σχετικά εύκολα. Πιστεύουµε ότι έχουν όλες τις δυνατότητες για να αναβαθµιστούν και να αναπλαστούν και πάλι σε µία ζωντανή αστική γειτονιά του σήµερα και φυσικά του αύριο. 7