Ιστορία και Ποίηση : Η σσνάντησή τοσς στο ποιητικό έργο τοσ Γ. Σευέρη 1. 1 Ο πνηεηήο πξέπεη λα παξέρεη θαη λα αλαπηύζζεη δηαξθώο ηε ζπλείδεζε ηνπ παξειζόληνο σο παξόληνο, θαη εθείλν πνπ γίλεηαη ηόηε είλαη «κηα δηαξθήο εγθαηάιεηςε ηνπ εαπηνύ ηνπ ηεο ζηηγκήο ζε θάηη πεξηζζόηεξν άμην. Ζ πξόνδνο ελόο θαιιηηέρλε είλαη κηα δηαξθήο απηνζπζία, κηα δηαξθήο απόζβεζε ηεο πξνζσπηθόηεηαο». Γ. εθέξεο, «Δηζαγσγή ζηνλ Θ.. Έιηνη», Γνθηκέο, ηόκνο Α, ζει. 43. ε όιεο ηηο επνρέο ε γλώζε ηνπ παξειζόληνο ήηαλ θάηη επηζπκεηό κόλν εθόζνλ εμππεξεηνύζε ην κέιινλ θαη ην παξόλ, θη όρη ηελ εμαζζέληζε ηνπ παξόληνο ή ηελ εθξίδσζε ελόο δσηηθνύ θαη δπλακηθνύ κέιινληνο. Φξεηδεξίθνο Νίηζε, Ηζηνξία θαη Εσή, εθδ. Γλώζε, ζει. 41. Ζ Ηζηνξία, απηό ην πνηάκη ηνπ ρξόλνπ πνπ θπιά, πξνθαιεί ηε ζπλείδεζε ηνπ πνηεηή θαη ηελ επαηζζεζία ηνπ. Ζ ζπλείδεζε ηεο Ηζηνξίαο ηόζν ζε επίπεδν πξνζσπηθό ππαξμηαθό όζν θαη ζε ζπιινγηθό εζληθό είλαη κηα επώδπλε δηαδηθαζία. Ωζηόζν ρσξίο απηήλ ηελ νδύλε ηνπ πνηεηή πνπ κεηξά ηηο πιεγέο ηεο Ηζηνξίαο ζην ζώκα ην δηθό ηνπ θαη ηνπ ιανύ ηνπ, δελ κπνξεί λα γελλεζεί ην γλήζην πνηεηηθό έξγν. Απηή ε δηαπίζησζε αθνύγεηαη θάπσο παξάδνμε ζηηο κέξεο καο, ίζσο κάιηζηα πξνθιεηηθά αλεπίθαηξε, αθνύ ν πόλνο ηαπηίδεηαη κε ην απόιπην θαθό θαη σο εθ ηνύηνπ ηίπνηε θαιό δελ κπνξεί λα πεξηκέλεη θαλείο απ απηόλ. Όκσο ε κειέηε ηεο ηζηνξίαο ηνπ πνιηηηζκνύ απνδεηθλύεη πσο ηα θαιύηεξα έξγα, απηά πνπ ηα νλνκάδνπκε ζήκεξα αζάλαηα, βιάζηεζαλ ζην έδαθνο ηνπ αλζξώπηλνπ πόλνπ. Καη ε 1 Γεκνζηεύηεθε ζην πεξηνδηθό «Ίλδηθηνο» (ηεύρνο 19, Απξίιηνο 2005, ζζ. 167-185). Γηα ηε ζπγγξαθή απηνύ ηνπ δνθηκίνπ εζηίαζα ην ελδηαθέξνλ κνπ θπξίσο ζηελ πνηεηηθή δεκηνπξγία ηνπ Γ. εθέξε (Γ. εθέξεο, Πνηήκαηα, εθδ. Ίθαξνο, 1985). Πξώηηζηα κε ελδηέθεξε ε πξνζέγγηζε ηεο πνίεζήο ηνπ από κηα ηζηνξηθή πξννπηηθή. Φπζηθά έιαβα ππόςε κνπ θαη ην ππόινηπν έξγν ηνπ, θπξίσο ηηο Γνθηκέο (Α - Β - Γ, εθδ. Ίθαξνο 1999) θαη ηα εκεξνιόγηά ηνπ ( Μέξεο, 7 ηόκνη : 1925 1960, εθδ. Ίθαξνο). Ζ βηβιηνγξαθία γηα ηνλ εθέξε είλαη βέβαηα αξθεηά κεγάιε. ηόρνο κνπ δελ ήηαλ λα ηελ εμαληιήζσ. Γη απηό θαη νη βηβιηνγξαθηθέο αλαθνξέο εδώ είλαη πεξηνξηζκέλεο. Πξόζεζή κνπ ήηαλ λα αθνύεη ν αλαγλώζηεο πεξηζζόηεξν ηε θσλή ηνπ πνηεηή παξά ηε δηθή κνπ θαη ησλ θξηηηθώλ ηεο ινγνηερλίαο. Ωζηόζν ελδεηθηηθά ζα κπνξνύζα λα αλαθέξσ νξηζκέλα πνιύ βαζηθά έξγα εηζαγσγήο ζηελ πνίεζε ηνπ εθέξε γηα εθείλνπο ηνπο αλαγλώζηεο πνπ ζα επηζπκνύζαλ κηα θαιύηεξε γλσξηκία κε ην έξγν ηνπ : Δηζαγσγή ζηελ Πνίεζε ηνπ εθέξε, επηκέιεηα Γεκήηξεο Γαζθαιόπνπινο, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδόζεηο Κξήηεο, Ζξάθιεην 1999 2. Μαξία ηαζηλνπνύινπ, Υξνλνιόγην Δξγνβηνγξαθία Γηώξγνπ εθέξε, εθδ. Μεηαίρκην, Αζήλα 2000. Mario Vitti, Φζνξά θαη ιόγνο, Δηζαγσγή ζηελ Πνίεζε ηνπ Γηώξγνπ εθέξε, εθδ. Δζηία, Αζήλα 1994. Νάζνο Βαγελάο, Ο πνηεηήο θαη ν ρνξεπηήο. Μηα εμέηαζε ηεο πνηεηηθήο θαη ηεο πνίεζεο ηνπ εθέξε, Αζήλα 1979. Αληξέαο Καξαληώλεο, Ο πνηεηήο Γηώξγνο εθέξεο, εθδ. Παπαδήκα, Αζήλα 1990 7. Γεκήηξεο Γεκεξνύιεο, Ο πνηεηήο σο έζλνο Αηζζεηηθή θαη ηδενινγία ζηνλ Γ. εθέξε, εθδ. Πιέζξνλ, Αζήλα 1997. Καηεξίλα Κξίθνπ Davis, Κνιόθεο - Μειέηε γηα ηε ζπιινγή ηνπ Γηώξγνπ εθέξε Ζκεξνιόγην Καηαζηξώκαηνο Γ (1953 1955), εθδ. Ηδεόγξακκα, Αζήλα 2002. Γηα κηα βηνγξαθία ηνπ εθέξε βι. Ρόληξηθ Μπήηνλ, Γηώξγνο εθέξεο πεξηκέλνληαο ηνλ άγγειν, εθδ. Ωθεαλίδα 2003.
2 πνίεζε ινηπόλ ηνπ Γηώξγνπ εθέξε δελ θαίλεηαη λα απνηειεί εμαίξεζε ζ απηόλ ηνλ θαλόλα. Αληίζεηα, όπσο ζα πξνζπαζήζσ λα δείμσ ζηε ζπλέρεηα, ζην έξγν ηνπ Γηώξγνπ εθέξε ε Πνίεζε ιεηηνπξγεί σο άιινζη ηεο Ηζηνξίαο, αθνύ ε ιπηξσηηθή παξνπζία ηεο Πνίεζεο δηθαηώλεηαη ράξε ζην αβάζηαρην γηα ηε ζπλείδεζε ηνπ πνηεηή βάξνο ηεο Ηζηνξίαο. Δίλαη γεγνλόο πσο ελώ όινη νη ζύγρξνλνη δνπλ εληόο ηεο Ηζηνξίαο, ιίγνη έρνπλ αίζζεζε ηεο Ηζηνξίαο. Λίγνη ζπλεηδεηνπνηνύλ ηελ έλλνηα ηεο ηζηνξηθόηεηαο. Λίγνη αλαξσηηνύληαη ηη είλαη ε Ηζηνξία θαη πνην ην λόεκά ηεο. Αλ θπζηθά έρεη απηή θάπνην λόεκα γηα ηνλ άλζξσπν. Ο εθέξεο αλήθεη ζ απηνύο ηνπο ιίγνπο. Απηό θπζηθά δελ είλαη ηπραίν. Αξθεί έζησ θαη κηα ζπλνπηηθή αλαθνξά ζην βηνγξαθηθό ηνπ, γηα λα απνθαιπθζνύλ ηα επηθαλεηαθά αιιά θαη αξθεηά από ηα ππόγεηα ξεύκαηα πνπ αξδεύνπλ ηελ ηζηνξηθή ηνπ ζπλείδεζε. Γελλήζεθε ζηε κύξλε ζηα 1900 θαη πέζαλε ζηελ Αζήλα ζηα 1971. ηελ επνρή θαη ζηνλ ηόπν πνπ έδεζε δελ ήηαλ εύθνιν λα κείλεη αιώβεηνο από ηελ Ηζηνξία. Μηθξαζηαηηθή Καηαζηξνθή (1922), Γηθηαηνξία Μεηαμά (1936-1941), Β Παγθόζκηνο Πόιεκνο (1939-1944), Γεθεκβξηαλά (1944), Δκθύιηνο (1944-1949), Κππξηαθόο Αγώλαο (1955-1959), Γηθηαηνξία πληαγκαηαξρώλ (1967-1973) ζπλζέηνπλ ην δξάκα απέλαληη ζην νπνίν ήηαλ αδύλαηνλ λα θιείζεη ηα κάηηα ηνπ ν πνηεηήο. Σελ επαηζζεζία ηνπ απέλαληη ζηελ Ηζηνξία ηελ νμύλνπλ θαη κηα ζεηξά αληηλνκίεο πνπ ηνλ βαζαλίδνπλ ζ όιε ηνπ ηε δσή. Νεαξόο αθόκε ζέιεη λα αθνζησζεί ζηελ πνίεζε, αλαγθάδεηαη όκσο από ηνλ παηέξα ηνπ λα ζπνπδάζεη λνκηθά ζηε Γαιιία θαη λα αθνινπζήζεη θαξηέξα δηπισκάηε. Ζ καθξόρξνλε ππεξεζία ηνπ ζην δηπισκαηηθό ζώκα (1926 1962) όρη κόλνλ ηνλ απνζπά από ηελ πνίεζε θαη ηνλ αλαγθάδεη λα δεη ζηελ μεληηηά, αιιά ηνλ εγθισβίδεη θαη ζ έλα ρώξν όπνπ ε Ηζηνξία απνθαιύπηεη ηε ζθνηεηλή πιεπξά ηεο : ηελ αλζξώπηλε ηδηνηέιεηα, ηελ αλεπάξθεηα ησλ πνιηηηθώλ, ηελ αδηθία ησλ ηζρπξώλ ζε βάξνο ησλ αδπλάησλ. Σν παηρλίδη πνπ παίδεη ε Ηζηνξία κε ηνπο αλζξώπνπο ην γλσξίδεη πνιύ θαιά, ζαλ πξόζθπγαο πνπ είλαη θη ν ίδηνο. Ξέξεη ηη ζεκαίλεη λα είλαη θάπνηνο μέλνο θαη ηθέηεο, αθνύ απηέο νη ιέμεηο δελ έρνπλ γη απηόλ αξραηνινγηθή αμία, αιιά παξαπέκπνπλ ζε πξνζσπηθά βηώκαηα. Ο αλζξσπηζκόο ηνπ Γ. εθέξε δελ κπνξεί λα δερηεί πσο ε Ηζηνξία είλαη έλα απέξαλην παλόξακα καηαηόηεηαο θαη αλαξρίαο ρσξίο κνξθή θαη ζεκαζία. Καη κόλνλ ε ζθέςε ηεο απνπζίαο λνήκαηνο ζηελ Ηζηνξία ηνλ νδεγεί ζηελ απόγλσζε. ην «Βαζηιηά ηεο Αζίλεο», (1938 1940), ν πνηεηήο καο νδεγεί ζην ρείινο ηεο
3 αβύζζνπ θαη καο δείρλεη ην θελό : Ο βαζηιηάο ηεο Αζίλεο έλα θελό θάησ απ ηελ πξνζσπίδα (ζη. 20). Ο ηξόκνο ηνπ θελνύ πνπ ηίπνηε δελ κπνξεί λα ην γεκίζεη, καο θάλεη λα ληώζνπκε ηνλ ίιηγγν από ηελ απνπζία λνήκαηνο ζηελ Ηζηνξία. Ο πνηεηήο δελ κπνξεί λα δήζεη ζε έλαλ θόζκν άλεπ λνήκαηνο. Γη απηό κε ηελ πνηεηηθή ηνπ επαηζζεζία αγγίδεη ηα ιηγνζηά ίρλε πνπ άθεζαλ ζην πέξαζκα ηνπ ρξόλνπ απηνί πνπ έθπγαλ θαη πξνζπαζεί κε ηελ πνίεζή ηνπ λα αλαζπλζέζεη ην λόεκα ηεο Ηζηνξίαο, έηζη ώζηε παξειζόλ, παξόλ θαη κέιινλ λα ζπγθξνηήζνπλ κηα ελόηεηα κε ζεκαζία γηα ηνλ άλζξσπν. Θα ζπκθσλνύζε ινηπόλ κε ηνλ Έιηνη πσο ε ηζηνξηθή αίζζεζε «ζπλεπάγεηαη ηελ αληίιεςε όρη κόλν ηνπ παξσρεκέλνπ, ηνπ παξειζόληνο, αιιά θαη ηεο παξνπζίαο ηνπ» θαη εμαλαγθάδεη ηνλ άλζξσπν λα γξάθεη όρη κόλν κε ηε δηθή ηνπ γεληά κέζα ζηα θόθαιά ηνπ, αιιά κε ην ζπλαίζζεκα όηη νιόθιεξε ε ινγνηερλία ηεο Δπξώπεο, αξρίδνληαο από ηνλ Όκεξν.., απνηειεί κηα ηαπηόρξνλε ηάμε». Γελ είλαη κηα λσρειηθή εγθαηάιεηςε ζε ριηαξέο παιηέο ζπλήζεηεο, αιιά είλαη «απηό πνπ δίλεη ζην ζπγγξαθέα ηελ νμύηεξε ζπλείδεζε ηεο ζέζεο ηνπ κέζα ζην ρξόλν, ηνπ ζπγρξνληζκνύ ηνπ». Ζ ηζηνξηθή ζπλείδεζε παξέρεη αθόκε ζην ζεκεξηλό ζπγγξαθέα κηα κέζνδν γηα λα δηαηππώζεη «νξηζκέλα κόληκα ζηνηρεία ηεο αλζξώπηλεο θύζεο», θαη, ζπλάκα, «λα δώζεη κνξθή θαη ζεκαζία ζην απέξαλην παλόξακα καηαηόηεηαο θαη αλαξρίαο πνπ είλαη ν ζύγρξνλνο θόζκνο» 2. Σν εξώηεκα ηη είλαη ε Ηζηνξία θαη πνην ην λόεκά ηεο δηαπεξλά όιν ην έξγν ηνπ Γ. εθέξε, δηαηππώλεηαη σζηόζν κε εμαηξεηηθή ζαθήλεηα ζην πνίεκά ηνπ «Δλαο γέξνληαο ζηελ αθξνπνηακηά», γξακκέλν ζην Κάηξν ζηα 1942. Γελ είλαη ηπραίν ην γεγνλόο πσο ην πνίεκα απηό γξάθεηαη ζηα ρξόληα ηεο λαδηζηηθήο θαηνρήο ηεο Δπξώπεο, θαη κάιηζηα όηαλ δελ θαηλόηαλ ζηνλ νξίδνληα θακηά ειπίδα γηα απειεπζέξσζε. Καη απηήλ αθξηβώο ηε ζηηγκή ηεο έζραηεο απόγλσζεο ληώζεη ν πνηεηήο ηελ αλάγθε λα εγθαηαιείςεη ηελ θαηαζιηπηηθή ιόγσ ησλ δπζκελέζηαησλ πνιηηηθώλ θαη ζηξαηησηηθώλ εμειίμεσλ επηθάλεηα ηεο Ηζηνξίαο θαη λα θαηαδπζεί ζε κεγαιύηεξν βάζνο. Δθεί όπνπ ε Ηζηνξία παύεη λα είλαη ζόξπβνο, γεγνλόηα ρσξίο λόεκα θαη ζθέηνο παξαινγηζκόο πνπ νδεγεί ζηελ απειπηζία. Καζώο ν πνηεηήο παξαηεξεηήο απνζύξεηαη ζε κεγαιύηεξν βάζνο ρξόλνπ, απνζηαζηνπνηείηαη από ηελ ηξέρνπζα επηθαηξόηεηα θαη ζρεηηθνπνηεί ηε ζεκαζία ησλ γεγνλόησλ ηνπ παξόληνο. Έηζη απηά δελ κεγεζύλνληαη πηα από ην θόβν, ηνλ πόλν θαη ηηο θαζεκεξηλέο 2 Γηώξγνο εθέξεο, «Κ. Π. Καβάθεο, Θ.. Έιηνη. Παξάιιεινη», Γνθηκέο, Α ηόκνο, ζει. 352 353. Οιόθιεξε απηή ε Γνθηκή ηνπ εθέξε (ζει. 324 363) παξνπζηάδεη ελδηαθέξνλ γηα ηνλ ηξόπν πνπ αληηιακβάλεηαη ν πνηεηήο ηε ζρέζε Ηζηνξίαο θαη Πνίεζεο. Βι. επίζεο «Δηζαγσγή ζηνλ Έιηνη», Γνθηκέο, Α ηόκνο, ζει. 17 46.
4 επηζπκίεο ησλ αλζξώπσλ, αιιά απνθηνύλ ηηο πξαγκαηηθέο ηνπο δηαζηάζεηο κέζα ζην πνηάκη ηνπ ρξόλνπ. Οη εμειίμεηο ζηελ επηθάλεηα ηεο Ηζηνξίαο απνηεινύλ βέβαηα γηα ηνλ εθέξε ηελ αθνξκή ηεο πνηεηηθήο ηνπ δεκηνπξγίαο. Όκσο ν πνηεηήο δελ είλαη νύηε δεκνζηνγξάθνο, γηα λα εγθισβίδεηαη ζηελ επηθαηξόηεηα θαη λα ζαγελεύεηαη απ απηήλ, νύηε ππεξεηεί θπζηθά ηελ επηζηεκνληθή ηζηνξηνγξαθία γηα λα ελδηαθέξεηαη απνθιεηζηηθά θαη κόλνλ γηα ηε δηαηύπσζε ζρέζεσλ κεηαμύ ησλ θαηλνκέλσλ. Σνλ ελδηαθέξεη ε «κεγάιε Ηζηνξία» πέξα από ηηο εληππώζεηο ηεο ζηηγκήο ή ηα γεγνλόηα πνπ αληηζηνηρνύλ ζηνλ πεξηνξηζκέλν νξίδνληα ηεο δσήο ελόο αλζξώπνπ. Σν πνίεκα αξρίδεη κε έλα εξώηεκα : Κη όκσο πξέπεη λα ινγαξηάζνπκε πώο πξνρσξνύκε. Καη ιίγν πην θάησ άιιν έλα εξώηεκα : Κη όκσο πξέπεη λα ινγαξηάζνπκε θαηά πνύ πξνρσξνύκε. Σελ απάληεζε ζηα εξσηήκαηα απηά πνπ αθνξνύλ ζην λόεκα ηεο Ηζηνξίαο ηε δίλεη κε κηα εηθόλα ε νπνία ππνδεηθλύεη θαη ηνλ ηξόπν αλάγλσζεο ηεο Ηζηνξίαο από ηνλ πνηεηή: Κη όκσο πξέπεη λα ινγαξηάζνπκε θαηά πνύ πξνρσξνύκε,/ όρη θαζώο ν πόλνο καο ην ζέιεη θαη ηα πεηλαζκέλα παηδηά καο / θαη ην ράζκα ηεο πξόζθιεζεο ησλ ζπληξόθσλ από ηνλ αληίπεξα γηαιό. / κήηε θαζώο ην ςηζπξίδεη ην κειαληαζκέλν θσο ζην πξόρεηξν λνζνθνκείν,/ ην θαξκαθεπηηθό ιακπύξηζκα ζην πξνζθέθαιν ηνπ παιηθαξηνύ πνπ ρεηξνπξγήζεθε ην κεζεκέξη. / αιιά κε θάπνηνλ άιιν ηξόπν, κπνξεί λα ζέισ λα πσο θαζώο / ην καθξύ πνηάκη πνπ βγαίλεη από ηηο κεγάιεο ιίκλεο ηηο θιεηζηέο βαζηά ζηελ Αθξηθή /θαη ήηαλε θάπνηε ζεόο θη έπεηηα γέλεθε δξόκνο θαη δσξεηήο θαη δηθαζηήο θαη δέιηα. / πνπ δελ είλαη πνηέο ην ίδην, θαηά πνπ δίδαζθαλ νη παιαηνί γξακκαηηζκέλνη, /θη σζηόζν κέλεη πάληα ην ίδην ζώκα, ην ίδην ζηξώκα, θαη ην ίδην εκείν, /ν ίδηνο πξνζαλαηνιηζκόο. / /Αλ είλαη αλζξώπηλνο ν πόλνο δελ είκαζηε άλζξσπνη κόλν γηα λα πνλνύκε/ γη απηό ζπιινγίδνκαη ηόζν πνιύ, ηνύηεο ηηο κέξεο, ην κεγάιν πνηάκη/ απηό ην λόεκα πνπ πξνρσξεί αλάκεζα ζε βόηαλα θαη ζε ρόξηα/ θαη δσληαλά πνπ βόζθνπλ θαη μεδηςνύλ θη αλζξώπνπο πνπ ζπέξλνπλ θαη πνπ ζεξίδνπλ /θαη ζε κεγάινπο ηάθνπο αθόκε θαη κηθξέο θαηνηθίεο ησλ λεθξώλ./ Απηό ην ξέκα πνπ ηξαβάεη ην δξόκν ηνπ θαη πνπ δελ είλαη ηόζν δηαθνξεηηθό από ην αίκα ησλ αλζξώπσλ/ θη από ηα κάηηα ησλ αλζξώπσλ όηαλ θνηηάδνπλ ίζηα πέξα ρσξίο ην θόβν κεο ζηελ θαξδηά ηνπο,/ ρσξίο ηελ θαζεκεξηλή ηξεκνύια γηα ηα κηθξνπξάκαηα ή έζησ θαη γηα ηα κεγάια. όηαλ θνηηάδνπλ ίζηα πέξα θαζώο ν ζηξαηνθόπνο πνπ ζπλήζηζε λ αλακεηξά ην δξόκν ηνπ κε η άζηξα, όρη όπσο εκείο, ηελ άιιε κέξα, θνηηάδνληαο ην θιεηζηό πεξηβόιη ζην θνηκηζκέλν αξάπηθν ζπίηη, / πίζσ από ηα θαθαζσηά, ην δξνζεξό πεξηβνιάθη λ αιιάδεη ζρήκα, λα κεγαιώλεη θαη λα κηθξαίλεη. / αιιάδνληαο θαζώο
5 θνηηάδακε, θη εκείο, ην ζρήκα ηνπ πόζνπ καο θαη ηεο θαξδηάο καο,/ ζηε ζηάια ηνπ κεζεκεξηνύ, εκείο ην ππνκνλεηηθό δπκάξη ελόο θόζκνπ πνπ καο δηώρλεη θαη πνπ καο πιάζεη, / πηαζκέλνη ζηα πινπκηζκέλα δίρηπα κηαο δσήο πνπ ήηαλ ζσζηή θη έγηλε ζθόλε θαη βνύιηαμε κέζα ζηελ άκκν / αθήλνληαο πίζσ ηεο κνλάρα εθείλν ην απξνζδηόξηζην ιίθληζκα πνπ καο δάιηζε κηαο αςειήο θνηληθηάο. Θα έπξεπε λα πεξηκέλνπκε ην ηέινο ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ γηα λα θάλεη ηελ εκθάληζή ηνπ ην θιαζηθό πηα έξγν ηνπ Φεξλάλ Μπξσληέι «Μεζόγεηνο» θαη λα καο δείμεη έλαο ηζηνξηθόο πιένλ πσο Ηζηνξία δελ είλαη κόλνλ νη ηαρύηαηεο θαη ζνξπβώδεηο αιιά ζύληνκεο δηάξθεηαο εμειίμεηο ζηελ επηθάλεηα (ν αηνκηθόο ρξόλνο), αιιά θαη νη αξγέο δηεξγαζίεο πνπ ζπληεινύληαη θάησ από ηελ επηθάλεηα ηεο Ηζηνξίαο θαη αθνξνύλ ζηε δσή ησλ θνηλσληώλ θαη ησλ πνιηηηζκώλ (ν θνηλσληθόο ρξόλνο), κέρξη λα θηάζνπκε ζηνλ αθίλεην ζρεδόλ ρξόλν, ζην κεγάιν βάζνο ηεο Ηζηνξίαο, πνπ αθνξά ζηε ζρέζε ηνπ αλζξώπνπ κε ην θπζηθό ηνπ πεξηβάιινλ (ν γεσγξαθηθόο ρξόλνο) 3. Ο ηζηνξηθόο Μπξσληέι, απηή ε εγεηηθή θπζηνγλσκία ησλ Annales, έδεημε κε ην κλεκεηώδεο ηζηνξηθό ηνπ έξγν απηό πνπ ν πνηεηήο Γηώξγνο εθέξεο ζπκπύθλσζε ζην παξαπάλσ πνίεκα : πσο ην λόεκα ηεο Ηζηνξίαο ηνπ αλζξώπνπ δελ εμαληιείηαη ζηα ζπλαξπαζηηθά, επηθίλδπλα θαη γη απηό εληππσζηαθά γεγνλόηα ηεο επηθάλεηαο, αιιά ζηηο αξγέο εμειίμεηο ζην βάζνο ηεο Ηζηνξίαο. Καη ν πνηεηήο θαη ν ηζηνξηθόο ληώζνπλ ηελ αλάγθε λα θαηαδπζνύλ ζηε γαιήλε ηνπ βάζνπο ηεο Ηζηνξίαο, όηαλ ε επηθάλεηά ηεο ηνπο νδεγεί ζηελ απειπηζία. ηνπο αληίπνδεο ηνπ Χέγθει, ν Γηώξγνο εθέξεο δελ δηαθξίλεη εληόο ηεο Ηζηνξίαο ηελ εθδίπισζε ηεο ηδέαο ηεο πξνόδνπ 4. Γελ ζεσξεί πσο ε Ηζηνξία ηνπ αλζξώπνπ απνηειεί κηα ζπλερή άλνδν ζε αλώηεξεο θαη πιεξέζηεξεο κνξθέο δσήο. Γελ πηζηεύεη πσο αηώλεο κόρζνπ θαη αλζξώπηλεο νδύλεο νδεγνύλ ζην ηέινο ζηελ αλζξώπηλε επδαηκνλία θαη ζ έλαλ επίγεην παξάδεηζν. Γη απηό δελ ζπκκεξίδεηαη νύηε ηελ εζραηνινγηθή αηζηνδνμία ησλ καξμηζηώλ γηα ην κέιινλ νύηε θπζηθά ζα ζπκκεξηδόηαλ, αλ δνύζε ζήκεξα, ηελ άπνςε ηνπ Φνπθνπγηάκα γηα ην ηέινο ηεο Ηζηνξίαο. Γηα ηνλ εθέξε ε απάληεζε ζην εξώηεκα γηα ηνλ ηειηθό ζθνπό ηεο αλζξώπηλεο Ηζηνξίαο ζα ήηαλ ε εηθόλα πνπ δίλεη ζηνπο ζηίρνπο ηνπ πνηήκαηόο ηνπ «Ωξαίν θζηλνπσξηλό πξσί», γξακκέλν ζηελ Κνξπηζά ζηα 1937 : «λα πνπ κ 3 Fernand Braudel, ΜΔΟΓΔΗΟ Α/ Ο ξόινο ηνπ πεξίγπξνπ, ΜΗΔΣ, Αζήλα 1991. Σνπ ηδίνπ, Μειέηεο γηα ηελ Ηζηνξία, εθδ. Μλήκσλ 1987. 4 W. H. Walsh, Δηζαγσγή ζηε Φηινζνθία ηεο Ηζηνξίαο, ΜΗΔΣ, Αζήλα 1982. Καξι Λέβηη, Σν λόεκα ηεο Ηζηνξίαο, εθδ. Γλώζε, 1985. Lessing, Geschichte als Sinngebung des Sinnlosen, Rütten & Loening Verlag, Hamburg 1962.
6 αξέζεη / θη απηό ην βνπβάιη ηνπ καθεδνλίηηθνπ θάκπνπ ηόζν ππνκνλεηηθό / ηόζν αβίαζην, ζα λα ην μέξεη πσο δε θηάλεη θαλείο πνπζελά». Ζ αλάγλσζε ηεο Ηζηνξίαο από ηνλ εθέξε είλαη ηξαγηθή. Γη απηόλ ζηελ Ηζηνξία επαλαιακβάλεηαη ζπλέρεηα ην «παλάξραην δξάκα», όπσο ην νλνκάδεη ζην «Μπζηζηόξεκα Α» : «Σνλ άγγειν / ηνλ πεξηκέλακε πξνζεισκέλνη ηξία ρξόληα/ θνηηάδνληαο πνιύ θνληά / ηα πεύθα ην γηαιό θαη η άζηξα. / κίγνληαο ηελ θόςε η αιεηξηνύ ή ηνπ θαξαβηνύ ηελ θαξέλα./ ψάχναμε να βπούμε πάλι ηο ππώηο ζπέπμα / για να ξαναπχίζει ηο πανάπχαιο δπάμα.», (Μπζηζηόξεκα 1933 1934) Ο εθέξεο βιέπεη ην ζηίβν ηεο Ηζηνξίαο ζαλ ηνλ αγσληζηηθό ρώξν ησλ αξκαηνδξνκηώλ, ζαλ έλαλ θύθιν πνπ δηαγξάθνπλ ρσξίο δηαθνπή νη αξκαηνδξόκνη θη από ηνλ νπνίν δελ κπνξνύλ λα μεθύγνπλ : «ηε ζθελδόλε, πάιη ζηε ζθελδόλε, ζηε ζθελδόλε, / πόζνη γύξνη, πόζνη αηκάηηλνη θύθινη, πόζεο καύξεο /ζεηξέο άλζξσπνη πνπ κε θνηηάδνπλ,/ πνπ κε θνηηάδαλ όηαλ πάλσ ζην άξκα / ζήθσζα ην ρέξη ιακπξόο, θη αιάιαμαλ./ Οη αθξνί ησλ αιόγσλ κε ρηππνύλ, η άινγα πόηε ζ απνζηάζνπλ; / Σξίδεη ν άμνλαο, ππξώλεη ν άμνλαο, πόηε ν άμνλαο ζ αλάςεη; / θαη ληώζσ ηα γόλαηα λα ιπγίδνπλ πάλσ ζηνλ άμνλα / πάλσ ζηηο ξόδεο πάλσ ζηνλ άγξην ζηίβν, / ηα γόλαηα ιπγίδνπλ εύθνια ζαλ ην ζέινπλ νη ζενί, / θαλείο δελ κπνξεί λα μεθύγεη,» (Μπζηζηόξεκα ΗΣ ). Καη ζηηο «Μπθήλεο» πάιη ζπλαληνύκε ηελ ηξαγηθόηεηα ηεο Ηζηνξίαο σο έλα θύθιν αίκαηνο : «αιιά εγώ / πνπ αθνινύζεζα ηόζεο θνξέο / ην δξόκν απ ην θνληά ζην ζθνησκέλν / από ην ζθνησκέλν ζηελ πιεξσκή / θη από ηελ πιεξσκή ζηνλ άιιν θόλν,/ ςειαθώληαο ηελ αλεμάληιεηε πνξθύξα/ ην βξάδπ εθείλν ηνπ γπξηζκνύ/ πνπ αξρίζαλ λα ζθπξίδνπλ νη εκλέο/ ζην ιηγνζηό ρνξηάξη- / είδα ηα θίδηα ζηαπξσηά κε ηηο νρηέο / πιεγκέλα πάλσ ζηελ θαθή γεληά / ηε κνίξα καο». (Μπθήλεο, 1935). Σν παλάξραην δξάκα επαλαιακβάλεηαη κέζα ζηελ Ηζηνξία. Αιιάδνπλ κόλνλ ηα ζθεληθά θαη ηα νλόκαηα ησλ πξνζώπσλ. Ο δησγκέλνο από ηελ παηξίδα ηνπ, ν πξόζθπγαο πνπ έδεζε ηε θξίθε ελόο πνιέκνπ θαη είδε ην λαπάγην ησλ αγλώλ νξακάησλ θαη ησλ πςειώλ ηδαληθώλ, κπνξεί λα έρεη ζηνλ ειιεληθό κύζν ην όλνκα ηνπ Σεύθξνπ ή ζηε ζύγρξνλε επνρή ηνπ Γηώξγνπ εθέξε ή νπνηνπδήπνηε άιινπ πξόζθπγα, εμόξηζηνπ ή ηθέηε όπνπ γεο. Ο Πξίακνο θαη ε Δθάβε είλαη ηα νλόκαηα πνπ ρξεζηκνπνηεί ν ειιεληθόο κύζνο γηα ηνλ παηέξα θαη ηε κάλα πνπ είδαλ ηε επηπρηζκέλε ηνπο δσή λα γίλεηαη ζπληξίκκηα θαη ηα παηδηά ηνπο λα ζθάδνληαη ζηνπο θάζε ινγήο πνιέκνπο, δίθαηνπο θαη άδηθνπο. Πνύ ζηακαηάεη ην παξακύζη θαη πνύ αξρίδεη ε αιήζεηα; Γπζδηάθξηηα ηα όξηα, όπσο καο ιέεη θαη ν πνηεηήο θνξώληαο ην. νη
7 πξνζσπείν ηνπ Σεύθξνπ ζην πνίεκά ηνπ «Διέλε» : «Γαθξπζκέλν πνπιί, ζηελ Κύπξν ηε ζαιαζζνθίιεηε / πνπ έηαμαλ γηα λα κνπ ζπκίδεη ηελ παηξίδα, / άξαμα κνλαρόο κ απηό ην παξακύζη, / αλ είλαη αιήζεηα πσο απηό είλαη παξακύζη,/ αλ είλαη αιήζεηα πσο νη αλζξώπνη δε ζα μαλαπηάζνπλ / ηνλ παιηό δόιν ησλ ζεώλ. αλ είλαη αιήζεηα / πσο θάπνηνο άιινο Σεύθξνο, ύζηεξα από ρξόληα,/ ή θάπνηνο Αίαληαο ή Πξίακνο ή Δθάβε / ή θάπνηνο άγλσζηνο, αλώλπκνο, πνπ σζηόζν / είδε έλα θάκαληξν λα μερεηιάεη θνπθάξηα, / δελ ην ρεη κεο ζηε κνίξα ηνπ λ αθνύζεη / καληαηνθόξνπο πνύ έξρνπληαη λα πνύλε / πσο ηόζνο πόλνο ηόζε δσή / πήγαλ ζηελ άβπζζν / γηα έλα πνπθάκηζν αδεηαλό γηα κηαλ Διέλε». (Ζκεξνιόγην Καηαζηξώκαηνο Γ, Διέλε) Βιέπνπκε ινηπόλ πσο γηα ηνλ Γηώξγν εθέξε ε αλάγλσζε ηεο Ηζηνξίαο δελ παξνπζηάδεη θαλέλα πξόβιεκα. Σν εξκελεπηηθό ζρήκα ην αληιεί από ηελ αξραία ειιεληθή παξάδνζε. Θνπθπδίδεο, Αηζρύινο, Ζξόδνηνο, νθνθιήο, Δπξηπίδεο είλαη νη δάζθαινί ηνπ. Ο άλζξσπνο δελ αιιάδεη κέζα ζηελ αιιαγή. Κξάηε θαη πνιηηηζκνί έξρνληαη θαη παξέξρνληαη, όπσο «ην θξαηίδην/ ηεο Κνκκαγελήο πνπ ζβεζε ζαλ ην κηθξό ιπρλάξη / πνιιέο θνξέο γπξίδεη ζην κπαιό καο / θαη πνιηηείεο κεγάιεο πνπ έδεζαλ ρηιηάδεο ρξόληα / θη έπεηηα απόκεηλαλ ηόπνο βνζθήο γηα ηηο γθακνύδεο / ρσξάθηα γηα δαραξνθάιακα θαη θαιακπόθηα». (Σειεπηαίνο ηαζκόο). Ωζηόζν ην θσο θαη ην ζθνηάδη παιεύνπλ κέζα ζηνλ άλζξσπν. Ηδηαίηεξα κάιηζηα ζε πεξηόδνπο θξίζεο απνθαιύπηεηαη ζε όιν ηεο ην ρξσκαηηθό θάζκα ε αλζξώπηλε θύζε κε όιν ην αγγειηθό θαη καύξν θσο ηεο. Ζ «αλζξσπεία θύζηο» ζηνλ Θνπθπδίδε δξα εληόο ηεο Ηζηνξίαο έρνληαο σο θίλεηξα ηελ ηηκή, ηελ σθέιεηα θαη ην δένο. Ο πόιεκνο γίλεηαη δάζθαινο ηεο βίαο θαη νδεγεί ηνλ άλζξσπν ζηελ απνραιίλσζε ησλ παζώλ (πιενλεμία, θηινδνμία, θζόλνο, κίζνο) θαη ζε αθξόηεηεο άγλσζηεο ζε πεξίνδν εηξήλεο. Απηό δηδάζθεη ν Θνπθπδίδεο ζηελ παζνινγία ηνπ πνιέκνπ (Θνπθ. Ηζηνξία, ΗΗΗ, 82-84). Καη ε αλζξσπνινγία ηνπ εθέξε θαηαιήγεη ζηελ ίδηα δηαπίζησζε. ην πνίεκά ηνπ ν «Σειεπηαίνο ηαζκόο», γξακκέλν ηνλ Οθηώβξε ηνπ 1944, ιίγν πξηλ αξρίζνπλ ηα Γεθεκβξηαλά θαη ν Δκθύιηνο, πεξηγξάθεη ηελ αλζξώπηλε θύζε σο εμήο : «Δύθνια ηξίβεηαη ν άλζξσπνο κεο ζηνπο πνιέκνπο. / ν άλζξσπνο είλαη καιαθόο, έλα δεκάηη ρόξην. / ρείιηα θαη δάρηπια πνπ ιαρηαξνύλ έλα άζπξν ζηήζνο / κάηηα πνπ κηζνθιείλνπλ ζην ιακπύξηζκα ηεο κέξαο / θαη πόδηα πνπ ζα ηξέραλε, θη αο είλαη ηόζν θνπξαζκέλα, / ζην παξακηθξό ζθύξηγκα ηνπ θέξδνπο. / Ο άλζξσπνο είλαη καιαθόο θαη δηςαζκέλνο ζαλ ην ρόξην, / άπιεζηνο ζαλ ην ρόξην, ξίδεο ηα λεύξα ηνπ θη απιώλνπλ. / ζαλ έξζεη ν ζέξνο / πξνηηκά λα ζθπξίμνπλ ηα δξεπάληα ζη άιιν ρσξάθη. / ζαλ έξζεη ν ζέξνο άιινη θσλάδνπλε γηα λα μνξθίζνπλ ην δαηκνληθό / άιινη κπεξδεύνληαη κεο ζη
8 αγαζά ηνπο, άιινη ξεηνξεύνπλ. / Αιιά ηα μόξθηα η αγαζά ηηο ξεηνξείεο, / ζαλ είλαη νη δσληαλνί καθξηά, ηη ζα ηα θάλεηο;». Καη όκσο κέζα ζ απηό ην δνθεξό πεξηβάιινλ ηεο ηδηνηέιεηαο θαη ησλ αλζξώπηλσλ παζώλ μερσξίδνπλ θαη νη κνλαρηθέο, αλώλπκεο ζπλήζσο, εξσηθέο κνξθέο, όπσο ηνπο αλαγλσξίδεη ν εθέξεο ζην πξόζσπν ηνπ Μηράιε. Μόλν ηνπο αλαγλσξίδεη όκσο, δελ ηνπο πεξηγξάθεη, γηαηί πώο λα πεξηγξάςεηο ηνλ ήξσα όηαλ εζύ βξίζθεζαη ζηελ αληίπεξα όρζε εθείλσλ πνπ δελ κπνξνύλ λα ζεθώζνπλ ην βάξνο ηεο ζπζίαο ; «Να κηιήζσ γηα ήξσεο λα κηιήζσ γηα ήξσεο : ν Μηράιεο/ πνπ έθπγε κ αλνηρηέο πιεγέο απ ην λνζνθνκείν / ίζσο κηινύζε γηα ήξσεο όηαλ, ηε λύρηα εθείλε / πνπ έζεξλε ην πνδάξη ηνπ κεο ζηε ζπζθνηηζκέλε πνιηηεία, / νύξιηαδε ςειαθώληαο ηνλ πόλν καο. «ηα ζθνηεηλά / πεγαίλνπκε, ζηα ζθνηεηλά πξνρσξνύκε» / Οη ήξσεο πξνρσξνύλ ζηα ζθνηεηλά.» (Σειεπηαίνο ηαζκόο) Ο άλζξσπνο βέβαηα είλαη δεκηνπξγόο ηεο ηζηνξίαο ηνπ, σζηόζν ε αλζξώπηλε θύζε ηνπ είλαη δνζκέλε θαη ζέηεη εθείλνπο ηνπο πεξηνξηζκνύο πνπ δελ κπνξεί λα ηνπο ππεξβεί παξά ηνλ εξσηθό ηνπ αγώλα θαη ηηο ζηηγκηαίεο κεξηθέο θνξέο εθιάκςεηο κεγαιείνπ. Να πώο βιέπεη ν πνηεηήο ηνλ άλζξσπν εληόο ηεο Ηζηνξίαο : «Σν πξώην πξάγκα πνπ έθαλε ν ζεόο είλαη ε αγάπε / έπεηηα έξρεηαη ην αίκα / θη ε δίςα γηα ην αίκα/ πνπ ηελ θεληξίδεη ην ζπέξκα ηνπ θνξκηνύ θαζώο η αιάηη.» (Ο ηξάηεο Θαιαζζηλόο αλάκεζα ζηνπο αγάπαλζνπο, 1942). Ζ βηνινγηθή θύζε ηνπ αλζξώπνπ, ηα πάζε θαη ηα έλζηηθηά ηνπ, απνηεινύλ γηα ηνλ Γ. εθέξε ην δίρηπ κέζα ζην νπνίν παγηδεύεηαη ν άλζξσπνο από ηνπο ζενύο. ην επηγξακκαηηθό ηνπ πνίεκα «Δπξηπίδεο Αζελαίνο», πεξηγξάθνληαο ν εθέξεο κε εμαηξεηηθή ιηηόηεηα ηελ πξνζσπηθόηεηα θαη ην έξγν ηνπ κεγάινπ ηξαγηθνύ πνηεηή, πνπ ζα κπνξνύζε λα ήηαλ θαη ην δηθό ηνπ, παξαηεξεί : «Δίδε ηηο θιέβεο ησλ αλζξώπσλ / ζαλ έλα δίρηπ ησλ ζεώλ, όπνπ καο πηάλνπλ ζαλ η αγξίκηα. / πξνζπάζεζε λα ην ηξππήζεη». Σν κεγαιείν ηεο ηξαγσδίαο ηνπ αλζξώπνπ βξίζθεηαη ινηπόλ ζηελ εξσηθή, αιιά θαη απέιπηδα πξνζπάζεηά ηνπ, λα ηξππήζεη απηό ην δίρηπ πνπ ηνλ παγηδεύεη ζην αζθπθηηθό θέιπθνο ηεο πεπεξαζκέλεο βηνινγηθήο ύπαξμεο θαη ηεο θζνξάο. Απηή άιισζηε είλαη γηα ηνλ Γ. εθέξε θαη ε απνζηνιή ηεο πνίεζεο, όπσο ζα δείμνπκε ζηε ζπλέρεηα. Ο εθέξεο όρη κόλνλ αξλείηαη ηελ ηδέα ηεο απεξηόξηζηεο πξνόδνπ ηνπ αλζξώπνπ εληόο ηεο Ηζηνξίαο, αιιά θαίλεηαη λα νπηζζνρσξεί αξθεηέο θνξέο ζην αληίζεην ζρήκα ηνπ εζηόδεηνπ κύζνπ ηεο θζίλνπζαο δηαδνρήο ησλ γελώλ, ε νπνία
9 θαηαιήγεη ηέινο ζηε ζηδεξέληα επνρή όπνπ θπξηαξρεί ε αλνκία, ν κόρζνο θαη ε δπζηπρία ηνπ αλζξώπνπ (Ζζίνδνο, Έξγα θαη Ζκέξαη, ζη. 109-201). Γηα ηνλ εθέξε ε δσή παιαηόηεξα, ζηηο παξαδνζηαθέο θνηλόηεηεο, ήηαλ πιήξεο λνήκαηνο, θνηλνύ γηα όια ηα κέιε πνπ κεηείραλ ζηνλ εληαίν πνιηηηζκό ηεο θνηλσλίαο. ηελ κνληέξλα όκσο ηερλνινγηθά αλαπηπγκέλε επνρή, ζηελ νπνία δεη θαη ν πνηεηήο, ε ελόηεηα λνήκαηνο έρεη πιένλ θαηαξξεύζεη. Ζ θνηλή πίζηε έρεη ραζεί θαη νη άλζξσπνη έρνπλ ν θαζέλαο δηαθνξεηηθνύο πξνζσπηθνύο κύζνπο 5. Ο κνληέξλνο άλζξσπνο είλαη αθξσηεξηαζκέλνο, όπσο ηα αγάικαηα ζηα κνπζεία, θαη όρη νινθιεξσκέλνο κε λνπ, θαξδηά θαη αηζζήζεηο ζε αξκνλία κεηαμύ ηνπο. Ο ηερλνθξαηηθόο πνιηηηζκόο έρεη ζηεγλώζεη ηνλ άλζξσπν θαηαδηθάδνληάο ηνλ λα δεη ζηε κνλαμηά ηνπ ρσξίο λα γεύεηαη ηε ραξά ηεο επηθνηλσλίαο. «Καζέλαο ρσξηζηά νλεηξεύεηαη θαη δελ αθνύεη ην βξαρλά ησλ άιισλ» (αιακίλα ηεο Κύπξνο, 1953) καο ιέεη ν πνηεηήο ζπκίδνληάο καο ηα ιόγηα ηνπ Ζξάθιεηηνπ : «Γηα ηνπο μππλεηνύο έλαο θαη θνηλόο ν θόζκνο είλαη, θαζέλαο όκσο από ηνπο θνηκηζκέλνπο ζηξέθεηαη ζε ηδηαίηεξν.» (Τοῖς ἐγρηγορόζιν ἓνα καὶ κοινόν κόζμον εἶναι, ηῶν δὲ κοιμωμένων ἓκαζηον εἰς ἴδιον ἀποζηρέθεζθαι.) Σν παξειζόλ γηα ηνλ εθέξε παξαπέκπεη ζε έλαλ ρακέλν παξάδεηζν, ζε κηα νινθιεξσκέλε δσή πνπ ράζεθε. «Αθόκε έλα πεγάδη κέζα ζε κηα ζπειηά./άιινηε κάο ήηαλ εύθνιν λ αληιήζνπκε είδσια θαη ζηνιίδηα / γηα λα ραξνύλ νη θίινη πνπ καο έκελαλ αθόκε πηζηνί./ Έζπαζαλ ηα ζθνηληά. κνλάρα νη ραξαθηέο ζηνπ πεγαδηνύ ην ζηόκα / καο ζπκίδνπλ ηελ πεξαζκέλε καο επηπρία: / ηα δάρηπια ζην θηιηαηξό, θαζώο έιεγε ν πνηεηήο.». (Μπζηζηόξεκα Β ). Καη πάιη ζην Μπζηζηόξεκα ΗΕ ν πνηεηήο αλαπνιεί ηελ πιήξε λνήκαηνο δσή ηνπ παξειζόληνο πνπ αληηζηνηρεί ζηελ παηδηθή ειηθία ηνπ αλζξώπνπ : «Οη ειηέο κε ηηο ξπηίδεο ησλ γνληώλ καο / ηα βξάρηα κε ηε γλώζε ησλ γνληώλ καο / θαη ην αίκα ηνπ αδεξθνύ καο δσληαλό ζην ρώκα / ήηαλε κηα γεξή ραξά κηα πινύζηα ηάμε / γηα ηηο ςπρέο πνπ γλώξηδαλ ηελ πξνζεπρή ηνπο». Αιινύ πάιη δηαπηζηώλεη ηε κνλαμηά ηνπ ζύγρξνλνπ αλζξώπνπ θαη ηελ αλεπάξθεηα ηεο ηερλνθξαηηθήο ινγηθήο λα δώζεη ιύζε ζε νπζηώδε γηα ηελ ύπαξμε δεηήκαηα : «νπ γξάθνπκε ν θαζέλαο ηα ίδηα πξάγκαηα / θαη ζσπαίλεη ν θαζέλαο κπξνο ζηνλ άιινλ / θνηηάδνληαο, ν θαζέλαο, ηνλ ίδην θόζκν ρσξηζηά / ην θσο θαη ην ζθνηάδη ζηε βνπλνζεηξά / θη εζέλα. / Πνηνο ζα ζεθώζεη ηε ζιίςε ηνύηε απ ηελ θαξδηά καο; / Υηεο βξάδπ κηα λεξνπνληή θαη ζήκεξα / βαξαίλεη πάιη ν ζθεπαζκέλνο νπξαλόο. 5 Γ. εθέξεο, «Γειθνί», Γνθηκέο, Β, ζει. 145.
10 Οη ζηνραζκνί καο / ζαλ ηηο πεπθνβειόλεο ηεο ρηεζηλήο λεξνπνληήο / ζηελ πόξηα ηνπ ζπηηηνύ καο καδεκέλνη θη άρξεζηνη / ζέινπλ λα ρηίζνπλ έλαλ πύξγν πνπ γθξεκίδεη.» (Μπζηζηόξεκα Ε ) «Ζ κλήκε όπνπ θαη λα ηελ αγγίμεηο πνλεί» (Μλήκε Α ), καο ιέεη ν πνηεηήο. Απηό ηζρύεη είηε πξόθεηηαη γηα ηελ πξνζσπηθή κλήκε ησλ επράξηζησλ βησκάησλ ηεο παηδηθήο ειηθίαο είηε πξόθεηηαη γηα ηελ ηζηνξηθή κλήκε ηνπ πνηεηή πνπ θαιύπηεη ην δηάζηεκα ηεο ηξηζρηιηεηνύο παξνπζίαο ηνπ ειιεληθνύ πνιηηηζκνύ. Ύζηεξα από ηξεηο ρηιηάδεο ρξόληα αθκήο ηνπ ειιεληθνύ πνιηηηζκνύ, απηό ππνδειώλεη ν ρνξόο ησλ ηξηώλ ρηιηάδσλ αγγέισλ ζην πνίεκά ηνπ Hampstead (1931), ήξζε ε ώξα ηεο παξαθκήο, ηεο ζπξξίθλσζεο, ηεο δύζεο ηνπ : «Πάλσ ζην πξάζηλν ρνξηάξη / είραλ ρνξέςεη όιε ηε κέξα ηξεηο ρηιηάδεο αγγέινη/ γπκλνί ζαλ αηζάιη, / πέθηεη ην βξάδπ ρισκό. / νη ηξεηο ρηιηάδεο αγγέινη / καδέςαλ ηα θηεξά ηνπο θαη γελήθαλ /έλα ζθπιί / μεραζκέλν / πνπ γαβγίδεη / κνλαρό / θαη γπξεύεη ηνλ αθέληε ηνπ / ή ηε δεπηέξα παξνπζία / ή έλα θόθαιν». Καη ζην πνίεκά ηνπ «αληνξίλε» (Γπκλνπαηδία, 1936) πάιη ε ίδηα εηθόλα ηεο θζνξάο ηνπ παιαηνύ κεγαιείνπ : Βσκνί γθξεκηζκέλνη / θη νη θίινη μεραζκέλνη /θύιια θνηληθηάο ζηε ιάζπε. Γηα ηνλ πνηεηή Γηώξγν εθέξε ε κλήκε δελ πεξηνξίδεηαη ζηελ πξνζσπηθή κλήκε, πνπ εμαληιείηαη ζηα ζηελά όξηα κηαο αλζξώπηλεο δσήο, αιιά εθηείλεηαη ζην βάζνο ηνπ ρξόλνπ, πεξηθιείνληαο ηελ ηζηνξηθή κλήκε ηνπ ιανύ ηνπ. Οξγαληθνί δεζκνί, όπσο είλαη ε γιώζζα, ν ηόπνο θαη ε παξάδνζε, ζπλδένπλ ηνλ πνηεηή κε ην ιαό ηνπ θαη ηελ ηζηνξία ηνπ. Γελ κπνξεί λα ππάξμεη γλήζηα πνηεηηθή δεκηνπξγία ρσξίο ηελ ελεξγνπνίεζε ηεο θπιεηηθήο κλήκεο, ηνπ ηδηαίηεξνπ δειαδή εζληθνύ πνιηηηζκνύ. Απηή ε θπιεηηθή κλήκε απνηειεί ην ζπίηη ηνπ πνηεηή, έλα ρώξν νηθείν θαη κεζηό λνήκαηνο. Κη όπσο θάζε ζπίηη έρεη ηελ ηζηνξία ηνπ θαη πθίζηαηαη ηε θζνξά ηνπ ρξόλνπ, έηζη ζπκβαίλεη θαη κε ην ζπίηη ηνπ πνηεηή, ηνλ «Διιεληζκό» ηνπ. ε έλα από ηα θαιύηεξα πνηήκαηα ηνπ εθέξε, ηελ «Κίριε», γξακκέλν ζηνλ Πόξν ηνλ Οθηώβξην ηνπ 1946, ακέζσο κεηά ηνλ πόιεκν, αθνύκε από ηνλ πνηεηή κηα ηζηνξία ηνπ πνιηηηζκνύ ζε ζηίρνπο: «/ δελ μέξσ πνιιά πξάγκαηα από ζπίηηα / μέξσ πσο έρνπλ ηε θπιή ηνπο, ηίπνηε άιιν./ Καηλνύξγηα ζηελ αξρή, ζαλ ηα κσξά / πνπ παίδνπλ ζηα πεξβόιηα κε ηα θξόζζηα ηνπ ήιηνπ, / θεληνύλ παξαζπξόθπιια ρξσκαηηζηά θαη πόξηεο/ γπαιηζηεξέο πάλσ ζηε κέξα. / όηαλ ηειεηώζεη ν αξρηηέθηνλαο αιιάδνπλ, / δαξώλνπλ ή ρακνγεινύλ ή αθόκε πεηζκαηώλνπλ / κ εθείλνπο πνπ έκεηλαλ κ εθείλνπο
11 πνπ έθπγαλ / κ άιινπο πνπ ζα γπξίδαλε αλ κπνξνύζαλ / ή πνπ ραζήθαλ, ηώξα πνπ έγηλε /ν θόζκνο έλα απέξαλην μελνδνρείν.» Ο πνηεηήο ηαπηίδεηαη κε ην ιαό ηνπ θαη παξαθνινπζεί ηα πάζε ηνπ κέζα ζηελ Ηζηνξία: «Πεξάζακε θάβνπο πνιινύο πνιιά λεζηά ηε ζάιαζζα /πνπ θέξλεη ηελ άιιε ζάιαζζα, γιάξνπο θαη θώθηεο. /Γπζηπρηζκέλεο γπλαίθεο θάπνηε κε νινιπγκνύο/ θιαίγαλε ηα ρακέλα ηνπο παηδηά /θη άιιεο αγξηεκέλεο γύξεπαλ ην Μεγαιέμαληξν /θαη δόμεο βπζηζκέλεο ζηα βάζε ηεο Αζίαο». (Μπζηζηόξεκα Γ, Αξγνλαύηεο). Αίζζεζε ηεο Ηζηνξίαο ζεκαίλεη γηα ηνλ εθέξε πσο ην παξειζόλ θαη ην κέιινλ ζπλππάξρνπλ ζην εθάζηνηε παξόλ, γη απηό θαη ε ζπλείδεζε ηεο Ηζηνξίαο θαη ζπλαθόινπζα ε ελεξγνπνίεζε από ηε κεξηά ηνπ πνηεηή ηεο ζπιινγηθήο ηζηνξηθήο κλήκεο απνηεινύλ κηα επώδπλε δηαδηθαζία. Δμνκνινγείηαη ινηπόλ ζηηο «Μπθήλεο» ηελ νδύλε ηνπ απηή κε ηνπο εμήο ζηίρνπο : «Βνπιηάδεη όπνηνο ζεθώλεη ηηο κεγάιεο πέηξεο. / ηνύηεο ηηο πέηξεο ηηο εζήθσζα όζν βάζηαμα /ηνύηεο ηηο πέηξεο ηηο αγάπεζα όζν βάζηαμα / ηνύηεο ηηο πέηξεο, ηε κνίξα κνπ. /Πιεγσκέλνο από ην δηθό κνπ ρώκα / ηπξαλληζκέλνο από ην δηθό κνπ πνπθάκηζν /θαηαδηθαζκέλνο από ηνπο δηθνύο κνπ ζενύο, / ηνύηεο ηηο πέηξεο». Γηεηζδπηηθόο παξαηεξεηήο ηνπ πνιηηηζκνύ ν εθέξεο, δηαζέηεη ηόζν αλαπηπγκέλν ην ηζηνξηθό ηνπ αηζζεηήξην, ώζηε λα εληνπίδεη ηηο δηαθνξέο εθεί όπνπ νη άιινη βιέπνπλ κηα απαηειή νκνηνκνξθία. Σα αξρηηεθηνληθά ίρλε ησλ λαώλ πνπ άθεζε ζηελ Κύπξν ε δπηηθή ρξηζηηαλνζύλε θαηά ηελ πεξίνδν ηεο θξαγθνθξαηίαο (Τπέξνγθεο αξρηηεθηνληθέο ηηο ραξαθηεξίδεη) ζεσξνύληαη από ηνλ πνηεηή μέλν θαη άςπρν ζθεληθό ζην δσληαλό ζώκα ηνπ λεζηνύ. Ζ δηαθνξά δπηηθήο θαη ιατθήο νξζόδνμεο ρξηζηηαλνζύλεο δελ εληνπίδεηαη κόλνλ ζηελ αξρηηεθηνληθή, αιιά πξνρσξεί βαζύηεξα. Ήκαζηαλ ζπλεζηζκέλνη λα ην ζηνραδόκαζηε αιιηώο ην «Ηεζνύο Υξηζηόο Νηθά», εμνκνινγείηαη ν πνηεηήο ζην πνίεκά ηνπ «Νεόθπηνο ν έγθιεηζηνο κηιά», γξακκέλν ζηα 1953, θαη ζπλερίδεη ιίγν πην θάησ ηε ζύγθξηζε ηεο θξάγθηθεο παξνπζίαο θαη ηεο ειιελνξζόδνμεο ρξηζηηαληθήο παξάδνζεο σο εμήο: «Γηα καο ήηαλ άιιν πξάγκα ν πόιεκνο γηα ηελ πίζηε ηνπ Υξηζηνύ / θαη γηα ηελ ςπρή ηνπ αλζξώπνπ θαζηζκέλε ζηα γόλαηα ηεο Τπεξκάρνπ ηξαηεγνύ, /πνπ είρε ζηα κάηηα ςεθηδσηό ηνλ θαεκό ηεο Ρσκηνζύλεο, /εθείλνπ ηνπ πέιαγνπ ηνλ θαεκό ζαλ ήβξε ην δύγηαζκα ηεο θαινζύλεο». Απέλαληη ζηελ ππεξθίαιε ζπκπεξηθνξά θαη ηελ αξπαθηηθόηεηα ησλ Φξάγθσλ ζηαπξνθόξσλ, πνπ αξέζθεηαη ζηα ππεξκεγέζε νηθνδνκήκαηα θαη ζηα κεινδξάκαηα, αληηπαξαηίζεηαη ν θόζκνο ηνπ κέηξνπ θαη ηεο ζεκλόηεηαο ηνπ νξζόδνμνπ θππξηαθνύ ειιεληζκνύ.
12 Φπζηθά κε ην πνίεκα απηό βξίζθεηαη ζην ζηόραζηξν ηνπ πνηεηή ε αλνκία ησλ Άγγισλ θαηαθηεηώλ ηεο Κύπξνπ ζηε δεθαεηία ηνπ 50, ησλ «επηγόλσλ» δειαδή ησλ Φξάγθσλ ζηαπξνθόξσλ ηνπ Μεζαίσλα. Άιισζηε είπακε πσο ε ηζηνξηθή αίζζεζε ηνπ πνηεηή Γ. εθέξε αλαγλσξίδεη ζην εθάζηνηε παξόλ ηε δσληαλή παξνπζία ηνπ παξειζόληνο. Σν ειιεληθό ηνπίν κε ραξαθηεξηζηηθά ηνπ γλσξίζκαηα ηνλ ήιην θαη ηε ζάιαζζα απνηειεί γηα ηνλ εθέξε εθείλε ηε ζηαζεξά πνπ δηακνξθώλεη ην ειιεληθό ήζνο θαη ηελ ειιεληθή αληίιεςε ηνπ θόζκνπ κέζα ζηελ Ηζηνξία 6. Ο ήιηνο θαη ε ζάιαζζα ηεο Διιάδαο, ζεκειηώδε ζπζηαηηθά ηνπ νκεξηθνύ θόζκνπ, ζηνηρεία όρη κόλν ηεο θύζεο αιιά θαη ζύκβνια εζηθήο ηάμεσο, είλαη ηόζν νηθεία ζηνπο γεγελείο Έιιελεο όζν αιιόηξηα είλαη ζηνπο μέλνπο θαη εθήκεξνπο θαηαθηεηέο. ην πνίεκα «ηα πεξίρσξα ηεο Κεξύλεηαο» (1953) δύν θνζκηθέο αγγιίδεο θπξίεο (νηθνδέζπνηλα ε κία, επηζθέπηξηα ε άιιε) ζπδεηνύλ πίλνληαο ην ηδηλ ηνπο θάησ από ηνλ ήιην ηεο Κύπξνπ. Μέζα ζηελ αδηάθνξε θαηά ηα άιια ζπδήηεζή ηνπο αλαδεηθλύνληαη εθείλεο νη ζηαζεξέο ηνπ ειιεληθνύ ηνπίνπ (ήιηνο θαη ζάιαζζα) πνπ απνθαιύπηνπλ, ζύκθσλα κε ηελ πνηεηηθή κπζνινγία ηνπ εθέξε, ηελ ελόηεηα θαη ηνλ ακεηάβιεην ππξήλα ηνπ ειιεληθνύ πνιηηηζκνύ κέζα ζηελ Ηζηνξία. ηε ζέα ηνπ ήιηνπ θαη ηεο ζάιαζζαο ηεο Κύπξνπ ε αγγιίδα νηθνδέζπνηλα πεξηγξάθεη ζηελ επηζθέπηξηα θίιε ηεο ηελ πνιηηηζκηθή δηαθνξά ησλ δύν θόζκσλ, ηνπ νκεξηθνύ (ηνπ ειιεληθνύ) θαη ηνπ κε νκεξηθνύ (ηεο Γπηηθήο Δπξώπεο) κε ηα εμήο ιόγηα : «- Α! ηνύηε ε ζέα πνπ όιν ξσηά θη όιν ξσηά. Πξνζέρεηε θάπνηε ηνλ θαζξέθηε / πώο θάλεη εληάθην ην πξόζσπό καο; Καη ηνλ ήιην ηνλ θιέθηε / πώο παίξλεη ηα θηηαζίδηα καο θάζε πξσί; Θα πξνηηκνύζα /ηε δεζηαζηά ηνπ ήιηνπ ρσξίο ηνλ ήιην. ζ απνδεηνύζα / κηα ζάιαζζα πνπ δελ απνγπκλώλεη. έλα καβί ρσξίο θσλή, /ρσξίο απηή ηελ αλάγσγε αλάθξηζε ηελ θαζεκεξηλή. /Θα κε μεθνύξαδε ην ζησπειό ράδη ηεο νκίριεο ζηα θξόζζηα ηνπ νλείξνπ. / απηόο ν θόζκνο δελ είλαη δηθόο καο, είλαη ηνπ Οκήξνπ, / ε θαιύηεξε θξάζε πνπ άθνπζα γη απηόλ ηνλ ηόπν». Βιέπνπκε ινηπόλ πσο ν ήιηνο θαη ε ζάιαζζα, ζε όιν ην ελλνηνινγηθό ηνπο βάζνο θαη πιάηνο, απνηεινύλ γηα ηνλ εθέξε ζεκειηώδε ζπζηαηηθά ηεο θπιεηηθήο κλήκεο ηνπ Διιεληζκνύ. Βέβαηα ε θπιεηηθή κλήκε, απηό πνπ εκείο ζα ιέγακε ηζηνξηθή ζπλείδεζε, δελ είλαη θάηη εθ ησλ πξνηέξσλ δνζκέλν πνπ πξνζθέξεηαη έηνηκν ζηνλ πνηεηή. Αληίζεηα, γηα ηελ ελεξγνπνίεζε απηήο ηεο κλήκεο απαηηείηαη ε επίπνλε επαλάθηεζή 6 Γ. εθέξεο, «Πάληα πιήξε ζεώλ», Γνθηκέο, Β, ζει. 339 348. Βι. επίζεο Γεκήηξεο Βιάρνο, «Ζ λενειιεληθή ηαπηόηεηα κεηαμύ αηζζεηηθήο θαη ηδενινγίαο», Ίλδηθηνο, ηεύρνο 16, Μάηνο 2002, ζει. 131-169.
13 ηεο. Γηα λα απνθηήζνπλ ηα ζξαύζκαηα ηνπ παξειζόληνο λόεκα, παίξλνληαο ην θαζέλα ηε ζέζε ηνπ ζην ζώκα ηνπ ειιεληθνύ πνιηηηζκνύ, πξέπεη λα βξεζεί έλαο ηξόπνο γηα λα ζηεζνύλ μαλά νη θνκκέλεο γέθπξεο πνπ ζπλδένπλ ην παξόλ κε ην παξειζόλ. Γελ είλαη θπζηθά εύθνιε ε δηαδηθαζία. Ούηε είλαη δπλαηόλ λα κπνπλ πάιη όιεο νη ςεθίδεο ζηε ζέζε ηνπο, έηζη ώζηε λα απνθαηαζηαζεί πιήξσο ην κσζατθό ηεο ηζηνξίαο ηνπ ειιεληζκνύ. Σε δπζθνιία ηνπ εγρεηξήκαηνο απηνύ ηελ νκνινγεί θαη ν ίδηνο ν πνηεηήο ζην Μπζηζηόξεκα ΚΒ : «γηαηί γλσξίζακε ηόζν πνιύ ηνύηε ηε κνίξα καο / ζηξηθνγπξίδνληαο κέζα ζε ζπαζκέλεο πέηξεο, ηξεηο ή έμη ρηιηάδεο ρξόληα/ ςάρλνληαο ζε νηθνδνκέο γθξεκηζκέλεο πνπ ζα ήηαλ ίζσο ην δηθό καο ζπίηη / πξνζπαζώληαο λα ζπκεζνύκε ρξνλνινγίεο θαη εξσηθέο πξάμεηο. / ζα κπνξέζνπκε;». Δθεί όκσο πνπ ζηακαηάεη ε ηζηνξηθή επηζηήκε, αξρίδεη ην έξγν ηεο πνίεζεο. Απνζηνιή ηνπ πνηεηή είλαη λα απνθαηαζηήζεη ηελ ελόηεηα ζην αθξσηεξηαζκέλν από ην ρξόλν ζώκα ηνπ ειιεληθνύ πνιηηηζκνύ. Να μαλαβξεί ην κίην ηεο Αξηάδλεο πνπ ζα ηνλ νδεγήζεη ζηε δηαρξνληθή αιήζεηα απηνύ ηνπ πνιηηηζκνύ, γηα λα απνθηήζεη πάιη ε δσή λόεκα θαη παξεγνξηά ε πιεγσκέλε ςπρή ηνπ πνηεηή, έζησ θη αλ απηό πξόθεηηαη λα θξαηήζεη θάπνηεο ζηηγκέο κόλν. Γηα λα επαλαζπλδεζεί ν πνηεηήο κε ηε καθξαίσλε ειιεληθή παξάδνζε ρξεηάδεηαη βνήζεηα. Καη γηα ηε βνήζεηα απηή δελ αξθνύλ κόλνλ νη δσληαλνί. Πξέπεη λα αθνπγθξαζηεί θαη ηε θσλή ησλ πξνγόλσλ : ηνπ δίθαηνπ σθξάηε, ηνπ βαζαληζκέλνπ Οδπζζέα, ηνπ αγσληζηή Μαθξπγηάλλε θαη πνιιώλ άιισλ. «Καη πόζν παξάμελα αληξεηεύεζαη κηιώληαο κε ηνπο πεζακέλνπο, όηαλ δε θηάλνπλ πηα νη δσληαλνί πνπ ζνπ απνκέλαλ.» (Πάλσ ζ έλαλ μέλν ζηίρν, 1931), καο ιέεη ν πνηεηήο γηα λα καο ζηξέςεη ηελ πξνζνρή ζην αλεμάληιεην θεθάιαην ηεο παξάδνζεο. Ο εθέξεο πηζηεύεη πσο ηα ιόγηα ησλ αλζξώπσλ πνπ έθπγαλ από θνληά καο δηαζώδνπλ ηε κνξθή απηώλ ησλ πξνζώπσλ. Αθνύγνληαο ινηπόλ θάπνηνο μαλά απηά ηα ιόγηα επαλαζπλδέεηαη καδί ηνπο θαη απνθαζηζηά έηζη ηελ ελόηεηα ησλ πξνγόλσλ κε ηνπο ζπγρξόλνπο. Άιισζηε νη ιέμεηο δελ είλαη απζαίξεηε θαηαζθεπή απηηζηηθώλ ππνθεηκέλσλ, αιιά ην απόζηαγκα ηεο επηθνηλσλίαο δσληαλώλ πξνζώπσλ. απηό ην δήηεκα είλαη εμαηξεηηθά ζαθήο ν πνηεηήο : «Δίλαη παηδηά πνιιώλ αλζξώπσλ ηα ιόγηα καο./ πέξλνπληαη γελληνύληαη ζαλ ηα βξέθε / ξηδώλνπλ ζξέθνπληαη κε ην αίκα. / Όπσο ηα πεύθα/ θξαηνύλε ηε κνξθή ηνπ αγέξα / ελώ ν αγέξαο έθπγε, δελ είλαη εθεί / ην ίδην ηα ιόγηα/ θπιάγνπλ ηε κνξθή ηνπ αλζξώπνπ / θη ν άλζξσπνο έθπγε, δελ είλαη εθεί.» (Σξία θξπθά πνηήκαηα, Δπί ζθελήο Σ ).
14 Ση ηνλ δηδάζθνπλ ινηπόλ νη πξόγνλνη κε ηνπο νπνίνπο δηαιέγεηαη; Σνλ δηδάζθνπλ λα πηζηεύεη ζην ζαύκα. Ο εξσηζκόο ηνπ ειιεληθνύ ιανύ ζηα 1940 θαη ε απνθάιπςε ηνπ θππξηαθνύ ειιεληζκνύ ζηε δεθαεηία ηνπ 1950 απνηεινύλ δύν ηέηνηα ζαύκαηα πνπ έδεζε θαη νκνινγεί ν ίδηνο ν εθέξεο. Οη πξόγνλνη ηνλ δηδάζθνπλ αθόκε λα πηζηεύεη ζηε δύλακε ηεο αγάπεο, απηή άιισζηε είλαη εθείλε πνπ δηθαηώλεη ηα πξάγκαηα θαη ηελ ίδηα ηε δσή (Σξαγνύδεζε κηθξή Αληηγόλε, ηξαγνύδεζε, ηξαγνύδεζε / δε ζνπ κηιώ γηα πεξαζκέλα, κηιώ γηα ηελ αγάπε.» (Κίριε Γ ). Σνλ δηδάζθνπλ λα πηζηεύεη ζηελ ηηκσξία ηεο αδηθίαο θαη ζηελ απνθαηάζηαζε ηεο δηθαηνζύλεο. Κη εδώ βξίζθεηαη πηα ην αηζηόδνμν κήλπκα ηνπ πνηεηή. Σν θαθό ζπληξίβεηαη, ε ύβξηο ηηκσξείηαη, ππάξρεη ειπίδα γηα ηνλ άλζξσπν ζην κέιινλ : «πνηνο είλαη εθείλνο πνπ πξνζηάδεη θαη ζθνηώλεη πίζσ από καο;», ξσηάεη ν πνηεηήο ζηα 1941 θαη ζπλερίδεη ν ίδηνο : «Άθεζε κε ξσηάο. ηξία θόθθηλα άινγα ζη αιώλη / γπξίδνπλ πάλσ ζ αλζξώπηλα θόθαια θη έρνπλ ηα κάηηα δεκέλα, / άθεζε κε ξσηάο, πεξίκελε. Σν αίκα, ην αίκα / έλα πξσί ζα ζεθσζεί ζαλ ηνλ Άη-Γηώξγε ηνλ θαβαιάξε γηα λα θαξθώζεη κε ην θνληάξη πάλσ ζην ρώκα ην δξάθνληα.» (Ζ κνξθή ηεο κνίξαο, 1 ε Ορηώβξε 1941). Γώδεθα ρξόληα αξγόηεξα, ην 1953, ζηα ρξόληα ηνπ αγώλα ησλ Κππξίσλ θαηά ησλ Άγγισλ, ζηηγκαηίδνληαο ηε βαξβαξόηεηα ησλ αγγιηθώλ θαηνρηθώλ δπλάκεσλ γξάθεη ν πνηεηήο ζην πνίεκά ηνπ «αιακίλα ηεο Κύπξνο» : «Ζ γεο δελ έρεη θξηθέιηα / γηα λα ηελ πάξνπλ ζηνλ ώκν θαη λα θύγνπλ /κήηε κπνξνύλ, όζν θη αλ είλαη δηςαζκέλνη/ λα γιπθάλνπλ ην πέιαγν κε λεξό κηζό δξάκη./ Καη ηνύηα ηα θνξκηά / πιαζκέλα από έλα ρώκα πνπ δελ μέξνπλ, /έρνπλ ςπρέο. / Μαδεύνπλ ζύλεξγα γηα λα ηηο αιιάμνπλ, /δε ζα κπνξέζνπλ. κόλν ζα ηηο μεθάλνπλ /αλ μεγίλνπληαη νη ςπρέο. / Γελ αξγεί λα θαξπίζεη η αζηάρπ /δε ρξεηάδεηαη καθξύ θαηξό/ γηα λα θνπζθώζεη ηεο πίθξαο ην πξνδύκη, /δε ρξεηάδεηαη καθξύ θαηξό /ην θαθό γηα λα ζεθώζεη ην θεθάιη, /θη ν άξξσζηνο λνπο πνπ αδεηάδεη /δε ρξεηάδεηαη καθξύ θαηξό /γηα λα γεκίζεη κε ηελ ηξέια, λήζόο ηηο έζηη». Ζ ύβξηο ηηκσξείηαη, ε δηθαηνζύλε απνθαζίζηαηαη, ζύκθσλα κε ηελ αηζρύιεηα ηάμε πξαγκάησλ, ηελ νπνία απνδέρεηαη αλεπηθύιαθηα ν εθέξεο. Γη απηό αθνύκε ζην ηέινο ηνπ πνηήκαηνο ηα πξνθεηηθά ιόγηα : «όκσο ν καληαηνθόξνο ηξέρεη / θη όζν καθξύο θη αλ είλαη ν δξόκνο ηνπ, ζα θέξεη / ζ απηνύο πνπ γπξεύαλ λ αιπζνδέζνπλ ηνλ Διιήζπνλην ην θνβεξό κήλπκα ηεο αιακίλαο.» Καη ζην ηέινο ηνπ πνηήκαηόο ηνπ «Μλήκε Α» ν εθέξεο, αθνύ ζθηαγξαθήζεη ηε δνθεξόηεηα ηνπ παξόληνο, γίλεηαη ζην ηέινο αλαζηάζηκνο θαη πξνθεηεύεη ην κέιινλ σο εμήο: «Θα γίλεη αλάζηαζε κηαλ απγή, /πώο ιάκπνπλ ηελ
15 άλνημε ηα δέληξα ζα ξνδακίζεη ην όξζξνπ ε καξκαξπγή, /ζα μαλαγίλεη ην πέιαγν θαη πάιη ην θύκα ζα ηηλάμεη ηελ Αθξνδίηε. είκαζηε ν ζπόξνο πνπ πεζαίλεη». Ζ αλσκαιία (π.ρ ε δηθηαηνξία, ε αλνκία) θαη ν ζπκβηβαζκόο κε ηελ αδηθία θάλνπλ βέβαηα ηελ εκθάληζή ηνπο κέζα ζηελ Ηζηνξία, σζηόζν πξόθεηηαη γηα πξνζσξηλέο θαηαζηάζεηο. Ζ αηζρύιεηα εζηθή ηεο πνίεζεο ηνπ Γ. εθέξε απνξξίπηεη θάζε ζπκβηβαζκό κε ην θαθό θαη ηελ αδηθία. Πνηέ δελ ζα κπνξνύζε λα δερηεί ν πνηεηήο απηή ηε ινγηθή ηνπ ζπκβηβαζκνύ ησλ θαηξνζθόπσλ θαη αλάμησλ ζπκβνύισλ ηνπ βαζηιηά ζην πνίεκα «Ο δαίκσλ ηεο πνξλείαο» : «Ο θξόληκνο ηε κνίξα ηνπ δελ ηελε μαγξηεύεη./ Όρη. δελ είκαζηε ηαγκέλνη γηα λα πνύκε / πνύ είλαη ην δίθην. Σν δηθό καο ρξένο / είλαη λα βξνύκε ην κηθξόηεξν θαθό». Ο πνηεηήο πηζηεύεη αθξάδαληα πσο ζην ηέινο ε ύβξηο ηηκσξείηαη, ε δηθαηνζύλε απνθαζίζηαηαη, ην θαθό ληθηέηαη. Πεξηγξάθνληαο ν εθέξεο ηε ζαλάζηκε πάιε ησλ θηδηώλ κε ηηο γάηεο ζην πνίεκά ηνπ «Οη γάηεο ηνπ Ατ-Νηθόια», γξακκέλν ζηα ρξόληα ηεο δηθηαηνξίαο (1969), νπζηαζηηθά πεξηγξάθεη ηνλ αγώλα ελάληηα ζην θαθό. «Άγξηα πεηζκαηηθέο θαη πάληα ιαβσκέλεο / μνιόζξεςαλ ηα θίδηα κα ζην ηέινο / ραζήθαλε. δελ άληεμαλ ηόζν θαξκάθη. /. Ση λα ζνπ θάλνπλ νη ηαιαίπσξεο / παιεύνληαο θαη πίλνληαο κέξα θαη λύρηα / ην αίκα ην θαξκαθεξό ησλ εξπεηώλ. / Αηώλεο θαξκάθη. γεληέο θαξκάθη». Οη εξσηθέο γάηεο ηνπ Ατ Νηθόια εμνληώλνπλ ηα θαξκαθεξά θίδηα πνπ ξήκαμαλ ην λεζί θαη ζην ηέινο ράλνληαη θη απηέο. Γελ ππάξρεη happy end ζηνλ ηξαγηθό θόζκν ηνπ εθέξε. Απηό όκσο πνπ έρεη ζεκαζία είλαη πσο ην θαθό ληθήζεθε, ε αδηθία ηηκσξήζεθε. Ζ Ηζηνξία δίλεη ζηνλ πνηεηή εθείλν ην ζθνηάδη πνπ είλαη απαξαίηεην πξνθείκελνπ λα κπνξέζεη ν άλζξσπνο λα γεπηεί ηε ιύηξσζε ηεο πνίεζεο. Ζ Ηζηνξία σο θζνξά, πόλνο, πόιεκνο,αδηθία απαηηεί ηελ θάζαξζε. Καη ηελ θάζαξζε ηελ πξνζθέξεη ε πνίεζε, απνθαιύπηνληαο κε ηελ αθαηάιπηε δύλακε ηεο νκνξθηάο εθείλε ηε αζηξαπηαία ιάκςε ηεο αιήζεηαο θαη ηεο δηθαηνζύλεο, πνπ νδεγεί ηνλ άλζξσπν λα απνδερηεί ηελ ύπαξμή ηνπ εληόο ηεο Ηζηνξίαο θαη λα πεη απηό πνπ ιέεη ν ίδηνο ν πνηεηήο ζην ηειεπηαίν από ηα Κξπθά ηνπ Πνηήκαηα θάλνληαο ηνλ απνινγηζκό ηεο δσήο ηνπ : «ό,ηη πέξαζε πέξαζε ζσζηά». Έηζη ν άλζξσπνο, αμηνπνηώληαο κε ηελ πνίεζε ηελ εκπεηξία ησλ αηζζήζεσλ, αίξεηαη ζε πςειόηεξεο ζθαίξεο όπνπ γεύεηαη έζησ θαη γηα ιίγεο ζηηγκέο ηελ αησληόηεηα πνπ ηνπ αξλείηαη ε Ηζηνξία. Ο εθέξεο κε ην πνηεηηθό ηνπ έξγν επαιεζεύεη ηελ αμησκαηηθή δηαπίζησζε ηνπ Νίηζε πσο ν άλζξσπνο βηώλεη ηελ επηπρία ηεο ύπαξμήο ηνπ κόλνλ όηαλ
βξίζθεηαη ζε θαηάζηαζε εθζηαηηθήο κέζεο ή όηαλ νλεηξεύεηαη 7 πξαγκαηηθόηεηαο νλείξνπ, 16 ελάξγεηα ζην πνίεκα ηνπ εθέξε «Έγθσκε».. Ζ ζρέζε απηή Ηζηνξίαο Πνίεζεο απνθαιύπηεηαη κε εμαηξεηηθή Ο πνηεηήο επηζθέπηεηαη έλαλ ρώξν αξραηνινγηθώλ αλαζθαθώλ κηαο πξντζηνξηθήο πόιεο ζηελ Έγθσκε ηεο Κύπξνπ. Δίλαη δεηιηλό θαη νη εξγάηεο, άληξεο θαη γπλαίθεο, αθόκε δνπιεύνπλ θέξλνληαο ζην θσο ηα ιείςαλα ηνπ παξειζόληνο, ό,ηη απέκεηλε απ απηή ηε κεγάιε πνιηηεία ησλ κπθελατθώλ ρξόλσλ. Καη ελώ θπξηαξρεί ε εηθόλα ηεο θζνξάο θαη ηνπ ζαλάηνπ ζηε ζέα απηώλ ησλ εξεηπίσλ ηνπ αλζξώπηλνπ πνιηηηζκνύ, εθείλε αθξηβώο ηε ζηηγκή ζπληειείηαη ην ζαύκα γηα ηνλ πνηεηή. Μέζα από ηα εξείπηα, κέζα από ηε θζνξά αλαδύεηαη ε Οκνξθηά. Γελ γλσξίδνπκε αλ έλα άγαικα ή κηα θνπέια ήηαλ ε αθνξκή γηα λα ζπγθηλήζεη ηνλ πνηεηή θαη λα ηνλ νδεγήζεη ζην όλεηξν. Αιιά απηό δελ έρεη ζεκαζία γηα ηελ πνίεζε. εκαζία έρεη πσο ζηε ζέα ηεο Οκνξθηάο όια παγώλνπλ. Ο ρξόλνο ζηακαηά. Ζ θζνξά θαηαξγείηαη, θαζώο όια ινύδνληαη ζ απηό ην ππεξθόζκην θσο ηνπ θάιινπο ηεο αλαδπνκέλεο. Απηό ην ζηακάηεκα ηνπ ρξόλνπ, ην ζηακάηεκα ηνπ πόλνπ, απηή ε θαηάξγεζε ηεο Ηζηνξίαο, απηή ε αλέθθξαζηε επδαηκνλία ζπληεινύληαη ράξε ζ απηήλ ηελ «επηθάλεηα» ηεο Οκνξθηάο, θαη δηαξθνύλ ηόζν όζν θαη ε «αλάιεςε», ε άλνδνο ηεο ζηνλ νπξαλό. Έπεηηα, ην όλεηξν δηαιύεηαη, ν ρξόλνο θαη ε Ηζηνξία επηζηξέθνπλ, θαη όια γίλνληαη μαλά όπσο ήηαλ πξηλ. Αμίδεη πηζηεύσ λα αληηγξάςσ νιόθιεξν ην πνίεκα, γηα λα θιείζσ ην δνθίκην απηό κε ηε θσλή ηνπ πνηεηή: «Ήηαλ πιαηύο ν θάκπνο θαη ζηξσηόο. από καθξηά θαηλόληαλ / ην γύξηζκα ρεξηώλ πνπ ζθάβαλ. / ηνλ νπξαλό ηα ζύλλεθα πνιιέο θακπύιεο, θάπνπ θάπνπ / κηα ζάιπηγγα ρξπζή θαη ξόδηλε. ην δείιη./ ην ιηγνζηό ρνξηάξη θαη ζη αγθάζηα ηξηγπξίδαλ /ςηιέο απνβξνράξηζζεο αλάζεο. ζα ρε βξέμεη / πέξα ζηηο άθξεο ηα βνπλά πνπ έπαηξλαλ ρξώκα. / Κη εγώ πξνρώξεζα πξνο ηνπο αλζξώπνπο πνπ δνπιεύαλ, / γπλαίθεο θη άληξεο κε η αμίληα ζε ραληάθηα. / Ήηαλ κηα πνιηηεία παιηά. ηεηρηά δξόκνη θαη ζπίηηα/ μερώξηδαλ ζαλ πεηξσκέλνη κπώλεο θπθιώπσλ, / ε αλαηνκία κηαο μνδεκέλεο δύλακεο θάησ απ ην κάηη / ηνπ αξραηνιόγνπ ηνπ λαξθνδόηε ή ηνπ ρεηξνύξγνπ. / Φαληάζκαηα θαη πθάζκαηα, ριηδή θαη ρείιηα, ρσλεκέλα / θαη ηα παξαπεηάζκαηα ηνπ πόλνπ δηάπιαηα αλνηρηά / αθήλνληαο λα θαίλεηαη γπκλόο θη αδηάθνξνο ν ηάθνο. / Κη αλάβιεςα πξνο ηνπο αλζξώπνπο πνπ δνπιεύαλ / ηνπο ηελησκέλνπο ώκνπο θαη ηα κπξάηζα πνπ ρηππνύζαλ / κ έλα ξπζκό βαξύ θαη γξήγνξν ηνύηε ηε λέθξα / ζα λα 7 «In zwei Zuständen nämlich erreicht der Mensch das Wonnegefühl des Daseins, im Traum und im Rausch». Die Geburt des tragischen Gedankens ( Ζ γέλλεζε ηεο ηξαγηθήο ζθέςεσο), ζην Friedrich Nietzsche Kritische Studienausgabe Herausgegeben von Giorgio Colli und Mazzino Montinari (KSA 1), dtv, ηόκνο 1 νο, ζει. 581.
17 πεξλνύζε ζηα ραιάζκαηα ν ηξνρόο ηεο κνίξαο. / Άμαθλα πεξπαηνύζα θαη δελ πεξπαηνύζα / θνίηαδα ηα πεηνύκελα πνπιηά, θη ήηαλ καξκαξσκέλα / θνίηαδα ηνλ αηζέξα η νπξαλνύ, θη ήηαλε ζακπσκέλνο /θνίηαδα ηα θνξκηά πνπ πνιεκνύζαλ, θη είραλ κείλεη / θη αλάκεζό ηνπο έλα πξόζσπν ην θσο λ αλεθνξίδεη. / Σα καιιηά καύξα ρύλνπληαλ ζηελ ηξαρειηά, ηα θξύδηα / είραλε ην θηεξνύγηζκα ηεο ρειηδόλαο, ηα ξνπζνύληα /θακαξσηά πάλσ απ ηα ρείιηα, θαη ην ζώκα / έβγαηλε από ην ρεξνπάιεκα μεγπκλσκέλν /κε η άγνπξα βπδηά ηεο νδεγήηξαο, / ρνξόο αθίλεηνο. / Κη εγώ ρακήισζα ηα κάηηα κνπ ηξηγύξσ : / θνξίηζηα δύκσλαλ, θαη δύκε δελ αγγίδαλ / γπλαίθεο γλέζαλε, η αδξάρηηα δε γπξίδαλ / αξληά πνηίδνπληαλ, θη ε γιώζζα ηνπο ζηεθόηαλ / πάλσ από πξάζηλα λεξά πνπ έκνηαδαλ θνηκηζκέλα / θη ν δεπγάο έκελε κ αλάεξε ηε βνπθέληξα. / Καη μαλαθνίηαμα ην ζώκα εθείλν λ αλεβαίλεη. / είραλε καδεπηεί πνιινί, κεξκήγθηα, θαη ηε ρηππνύζαλ κε θνληάξηα θαη δελ ηε ιαβώλαλ. / Σώξα ε θνηιηά ηεο έιακπε ζαλ ην θεγγάξη / θαη πίζηεπα πσο ν νπξαλόο ήηαλ ε κήηξα/ πνπ ηελ εγέλλεζε θαη ηελ μαλάπαηξλε, κάλα θαη βξέθνο. / Σα πόδηα ηεο κείλαλ αθόκε καξκαξέληα /θαη ράζεθαλ. κηα αλάιεςε. Ο θόζκνο / μαλαγηλόηαλ όπσο ήηαλ, ν δηθόο καο / κε ηνλ θαηξό θαη κε ην ρώκα. Αξώκαηα από ζθίλν /πήξαλ λα μεθηλήζνπλ ζηηο παιηέο πιαγηέο ηεο κλήκεο /θόξθνη κέζα ζηα θύιια, ρείιηα πγξά. / θη όια ζηεγλώζαλ κνλνκηάο ζηελ πιαησζηά ηνπ θάκπνπ /ζηεο πέηξαο ηελ απόγλσζε ζηε δύλακε ηε θαγσκέλε / ζηνλ άδεην ηόπν κε ην ιηγνζηό ρνξηάξη θαη η αγθάζηα /όπνπ γιηζηξνύζε μέγλνηαζην έλα θίδη,/ όπνπ μνδεύνπλε πνιύ θαηξό γηα λα πεζάλνπλ.» Ηζηνξία θαη Πνίεζε, Χξόλνο θαη Αησληόηεηα απνηεινύλ ινηπόλ γηα ηνλ εθέξε αδηάζπαζηε ελόηεηα. Γελ κπνξεί λα ληώζεη ν άλζξσπνο ην έλα ρσξίο λα έρεη δνθηκάζεη ην άιιν. Όζν θη αλ ε Ηζηνξία αλαγθάδεη ηνλ άλζξσπν λα ζπιινγίδεηαη ηε θζνξά θαη ην αβάζηαρην βάξνο ηνπ ρξόλνπ πνπ πεξλά, άιιν ηόζν ε Πνίεζε ηνπ δίλεη ηε δπλαηόηεηα λα γεπηεί ηελ αησληόηεηα έζησ θαη γηα κηα ζηηγκή. Καη όπσο καο ιέεη ν πνηεηήο : «όηαλ ιέκε αησληόηεηα, δελ έρνπκε ζην λνπ καο θάηη πνπ κεηξηέηαη κε ηα ρξόληα, αιιά θάλνπκε θάηη ζαλ ηελ Ππζία πνπ, όηαλ ηελ έπαηξλε ε έθζηαζε, έβιεπε όιν ην ρώξν θαη όιν ην ρξόλν, πεξαζκέλν θαη κειινύκελν, ζαλ έλα πξάγκα. Ή, γηα λα ζπκεζώ ην θίιν E. M. Forster, ππέπει λα ιέκε ηα πξάγκαηα αιώνια, γηα λα κπνξνύκε λ αγσληδόκαζηε σο ηελ ηειεπηαία ζηηγκή καο θαη λα ραηξόκαζηε ηε δσή.» 8 Βιάρνο Γεκήηξεο, θηιόινγνο - ηζηνξηθόο Ξάλζε, 18/07/2003 8 Γ. εθέξεο, «Γειθνί», Γνθηκέο, Β, ζει. 151.
18